Κεντητική τέχνη

Ακόμα και η κοσμική ζωή στη μεσαιωνική Ρωσία αντέγραψε τον καθημερινό βίο των ανδρικών και γυναικείων μοναστηριών και για το λόγο αυτό ιδιαίτερα οι γυναίκες περνούσαν μεγάλο μέρος της ζωής τους κλεισμένες στο οικογενειακό περιβάλλον. Κύρια απασχόληση τους ήταν η χειροτεχνία, πράγμα που εθεωρείτο και η κύρια αρετή τους. Το κέντημα ομόρφαινε τα αντικείμενα του καθημερινού περιβάλλοντος των Ρώσων και, επί πλέον, με κατάλληλα εικονιστικά και διακοσμητικά θέματα, εξυπηρετούσε θρησκευτικούς σκοπούς.

Η κεντητική είναι μια αληθινά πρωτότυπη μορφή τέχνης και αξίζει να καταταγεί δίπλα σε άλλα είδη τέχνης. Η εκκλησιαστική κεντητική ήρθε στη Ρωσία από το Βυζάντιο μετά τον προσηλυτισμό στην Ορθοδοξία, και αναπτύχθηκε με το δικό της χαρακτηριστικό τρόπο. Τα εκκλησιαστικά κεντήματα αποτελούνται από κεντητές εικόνες, ολόκληρα εικονοστάσια φτιαγμένα κεντητά, καλύμματα για τις λάρνακες των αγίων, ποδέες που αναρτούνταν κάτω από εικόνες, πέπλα για τις άγιες τράπεζες και τα ιερό σκεύη, λάβαρα που έφεραν σε εκκλησιαστικές πομπές. Κάθε κέντημα είχε τη δική του λειτουργία, που καθόριζε όχι μόνο το θέμα, αλλά και τις διαστάσεις του, το σχήμα του και την καλλιτεχνική του δομή.

Πολύτιμα υλικά

Η εκκλησιαστική κεντητική απαιτούσε ιδιαίτερα πολύτιμα υλικά και τα δαπανηρά υφάσματα πάνω στα οποία εκτελείτο τα κέντημα εισάγονταν από τη Δυτική Ευρώπη, την Ιταλία και την Ανατολή. Οι κεντήτριες χρησιμοποιούσαν μεταξωτές κλωστές σε διάφορες τεχνικές. Τα σχέδια έφεραν απλά δημώδη ονόματα που έχουν φθάσει ως εμάς από τον 18ο αι., αλλά που χρονολογούνται, προφανώς, από προηγούμενες εποχές. Παραδείγματος χάριν, ακούμε «μικρό νόμισμα», «μικρός κοριός», «χτένι», «μπόλι» «ελατάκι». Για να φτιάξουν αργυρές και επίχρυσες κλωστές τραβούσαν λεπτότατα μεταλλικά σύρματα μέσα από καλούπι ή έβαζαν μεταξοκλωστή σε λεπτό μεταλλικό σωλήνα.

Τα μεταξωτά νήματα είχαν στριφτή ή και απλή λεία μορφή. Η πρώτη έδινε στην τελειωμένη επιφάνεια μια θαμπή εντύπωση, ενώ η δεύτερη δημιουργούσε μια λαμπερή επιφάνεια που απέδιδε πιστά τη γυαλάδα της σάρκας. Επομένως, άστριφτες κλωστές χρησιμοποιούνταν συχνά για την απόδοση των προσώπων.

Τα πρώτα κεντήματα ήταν συχνά φτιαγμένα από μεταξωτά νήματα και αυτό το είδος κεντητικής αποδίδεται συχνά στις περιγραφές ως κεντητή ζωγραφική. Μια άλλη τεχνική της εποχής χρησιμοποιούσε τα επίχρυσα νήματα, ενώ τα μεταξωτά περιορίζονταν στο πρόσωπο και τα χέρια.

Όταν σχεδίαζαν ένα κέντημα οι κεντήτριες ήξεραν ακριβώς τη χρήση του. Τα κεντήματα συχνά περιέχουν μεγαλύτερο αριθμό λειτουργικών επιγραφών απ’ ό,τι οι εικόνες, καθώς και αφιερωτικές επιγραφές που δίνουν τη χρονολογία, το όνομα του δωρητή και τον τόπο της δωρεάς. Δυστυχώς, πολλές απ’ αυτές τις επιγραφές δεν έχουν διασωθεί, επειδή το ύφασμα πάνω στο οποίο είχαν κεντηθεί έλυωσε γρηγορότερα απ’ ό,τι το ίδιο το κέντημα.

Όταν ο κάμπος του κεντήματος φθειρόταν, συνήθως στα μοναστήρια έκοβαν το κέντημα γύρω από το περίγραμμά τους και το μετέφεραν πάνω σε νέο ύφασμα δημιουργώντας έτσι, στην πραγματικότητα, ένα τελείως διαφορετικό έργο. Αυτή η διαδικασία συνετέλεσε στο να χαθούν οι επιγραφές του φόντου. Σε κεντητά χωρίς επιγραφές, οι χρονολογήσεις ή οι αποδόσεις σε εργαστήρια έχουν προσωρινό χαρακτήρα και γίνονται με βάση την τεχνική. Η τεχνική της διπλοβελονιάς π.χ. άπου το «πιάσιμο» είναι διπλό ή τριπλό για να δώσει την εντύπωση ενός μεταξωτού σχεδίου πάνω σε χρυσό κάμπο είναι χαρακτηριστική της κεντητικής ταυ Godunov.

Eργαστήρια

Τα ωραιότερα έργα έγιναν στα εργαστήρια της αυλής των μεγάλων πριγκίπων και των τσάρων, όπου εργάζονταν οι πιο έμπειρες και ταλαντούχες κεντήτριες. Στα παλάτια ή στα σπίτια των βογιάρων, οι πιο φωτεινές και ευρύχωρες αίθουσες παραχωρούνταν στα εργαστήρια κεντητικής, γνωστά ως svetlitsa (φωτεινά δωμάτια), με αρκετά παράθυρα για τριάντα ως σαράντα κεντήτριες που δούλευαν στα τελάρα τους. Σε μερικά εργαστήρια, ο αριθμός των κεντητριών ήταν ακόμη μεγαλύτερος φθάνοντας τις ογδόντα ή εκατό και για το σκοπό αυτό, σε μερικά παλάτια ήταν χτισμένες ξεχωριστές πτέρυγες που με περάσματα επικοινωνούσαν με τα διαμερίσματα της οικοδέσποινας της τσάριτσας.

Τα περισσότερα απ’ αυτά τα βασιλικά έργα χρονολογούνται το 17ο αιώνα. Σε αυτά περιλαμβάνονται τα αντικείμενα που συνδέονται με τη γυναικεία Μονή της Αναλήψεως στο Κρεμλίνο της Μόσχας. Ολόκληρο σύστημα της μονής διοικούσε η μητέρα του Μιχαήλ Fedorovich. ιδρυτή της δυναστείας Romanov και τα κεντήματα εκτελούνταν από τη νύφη Ευδοκία Lukianovna και από τη τσάριτσα Μαρία Ιlinichna, τη σύζυγο του Αλεξίου Μichailovich.

Όταν το 1898 ιδρύθηκε το Ρωσικό Μουσείο, η συλλογή του ήδη περιείχε αριστουργήματα κεντητικής, με¬ρικά από τα οποία είχαν αγοράσει ιδιώτες κυρίως αγιογράφοι ή συντηρητές. Το 1912 ο επιμελητής του Μουσείου, ο περίφημος καλλιτέχνης Ν. I. Νeradovskii έφερε ένα εκπληκτικό κέντημα από τη Μονή του Αγίου Ιωσήφ του Volotsk. Από το 1922 και πέρα. περιήλθε στο Μουσείο μεγάλος αριθμός έργων, μεταξύ των οποίων και εκπληκτικά κεντήματα, από τα σκευοφυλάκια των μεγαλύτερων μοναστηριών του Βορρά. Κεντήματα ήρθαν και από το Τikhvin. από τον Καθεδρικό της Αγίας Τριάδος του Ρskov και από το ανάκτορο Sheremetev. Στο τέλος της δεκαετίας του 1930 έφθασε στο Ρωσικό Μουσείο μεγάλος αριθμός από εξαιρετικές κεντητές εικόνες, λειτουργικά πέπλα και άμφια από το Μουσείο Stieglitz Τα μοσχοβίτικα κεντήματα του 14ου αιώνα, που βρίσκονται στο Ρωσικά Μουσείο, περιλαμβάνουν μερικά έργα μικρών διαστάσεων και καλύμματα λειτουργικών σκευών με ωραία σύνθεση, αρμονικά χρώματα και έντεχνη εκτέλεση, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονται από τη Μονή Αγίου Κυρίλλου της Λευκής Λίμνης.

Η συλλογή περιέχει και ομάδα από κεντήματα του Νονgorod. Στα μέσα του 15ου αιώνα, στο Νονgorod, έγιναν έργα τέχνης κατά παραγγελία του Αρχιεπισκόπου Ευφημίου Β΄ (1429-58). Ο ιεράρχης αυτός παρήγγειλε μερικά κεντητά καλύμματα λαρνακών, ανάμεσα στα οποία είναι και το πέπλο του Τikhvin, σήμερα στο ρωσικό μουσείο.

Μετά την ένωση του Νονgorod με τη Μόσχα το 1478, μοσχοβίτικα στοιχεία έγιναν πιο ευδιάκριτα στην τέχνη του Νονgorod. Το 1498 ο Ιβάν Γ΄ έλαβε σκληρά μέτρα εναντίον ταυ Νονgorod εκδιώκοντας από την πόλη πάνω από χίλιους «βογιάρους, πλουσίους και εμπόρους» και παραχωρώντας τα κτήματα τους σε βογιάρους και εμπόρους της Μόσχας Συνέπεια αυτού του γεγονότος ήταν ότι πολλοί ονομαστοί άρχοντες του Νονgorod μεταφέρθηκαν στη Μόσχα

16ος αιώνας

Το πρώτο μισό ταυ 16ου αιώνα μαρτυρούσε μια ιδιαίτερα στενή σχέση μεταξύ της τέχνης του Νονgorod και της Μόσχας. Σε αυτή τη διαδικασία σπουδαίο ρόλο έπαιξε και ο αρχιεπίσκοπος Μακάριος, που έγινε μητροπολίτης Μόσχας το 1542 και που είχε διαποτισθεί και από τις δύο παραδόσεις.

Η πρώιμη τέχνη του 16ου αιώνα δείχνει την υπεροχή της επίδρασης του μεγάλου αγιογράφου Διονυσίου. Το κέντημα με τον Άγιο Κύριλλο της Λευκής Λίμνης και σκηνές του βίου του πολύ πιθανώς έχει γίνει από καλλιτέχνη που συνδεόταν στενά με τον αγιογράφο.

Από τα μέσα του 16ου αιώνα και μετά, το ενδιαφέρον στράφηκε περισσότερο στην αφηγηματική κεντητική και στον πολλαπλασιασμό των λεπτομερειών. Τα χρώματα έγιναν λιγότερο λαμπερά και καθάρια, τα είδη των υλικών αυξήθηκαν οε αριθμό και οι τεχνικές έγιναν συνθετότερες. Ένα από τα σημαντικότερα έργα είναι αυτό του Αγίου Κυρίλλου της Λευκής Λίμνης, που δώρισε για κάλυμμα της λάρνακας του ο Ιβάν ο Τρομερός και η γυναίκα του Αναστασία Romanova. Ήταν αρχικά ποικιλ¬μένο με πολύτιμους λίθους, που χάθηκαν καθώς και οι επιγραφές.

Ένα αριστούργημα του ύστερου 16ου αιώνα είναι ο Επιτάφιος του 1592, που δώρισε στη μονή Solovki η Σεβαστή Μαρία Θεογνία της γυναικείας Μονής Αγίου Αλεξίου Μόσχας. Το έργο είναι εξαιρετικό όχι μόνο για την υπέροχη εκτέλεσή του, αλλά και για την άριστη διατήρησή του.

Τον 17ο αιώνα τα υπέροχα κεντήματα απέκτησαν ακόμη περισσότερη διακοσμητική ποικιλία. Κατά την περίοδο αυτή, η ποικιλία των υλικών είναι μεγάλη με πάρα πολλά χρυσά νήματα, πολύτιμους λίθους κροσσούς και σειρήτια.

Τα πιο αξιόλογα έργα αυτού του αιώνα προέρχονται από τα εργαστήρια του τσάρου. Μετά την άνοδο στο θρόνο του Μιχαήλ Fedorovich, το 1613, η μητέρα του μπήκε στη Μονή της Αναλήψεως του Κρεμλίνου της Μόσχας. Όπως και η Σεβαστή Μητέρα Μάρθα Ιvanovna, έτσι κι αυτή πέρασε πολλά χρόνια στο μοναστήρι μέχρι το θάνατο της το 1631. Διοίκησε ολόκληρη τη μονή, αναστηλώνοντάς της με την «Περίοδο των Ταρα¬χών» και αφήνοντας την κεντητική τέχνη σε υψηλό επίπεδο, όχι μόνο στη μονή αλλά και στο εργαστήρια της τσαρικής αυλής.

Στις αρχές και τα μέσα του 17ου αιώνα, ηγετικά ρόλο στην ίδια γυναικεία Μονή της Αναλήψεως έπαιξε η Σεβαστή Μητέρα Αλεξάνδρα Golitsyna που έκανε σειρά δωρεών σε διάφορα μοναστήρια. Το Ρωσικό Μουσείο περιέχει μερικά κεντήματα που δώρισε η ίδια στη Μονή της Αναλήψεως. Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα, ειδικά τα τελευταία πενήντα χρόνια, μερικά λαμπρά έργα που διακρίνονται για την τεχνική τους αρτιότητα κεντήθηκαν στο Solvychegodsk. σε εργαστήρια που επόπτευαν οι γυναίκες της οικογένειας Stroganov. Κεντητές εικόνες, ποδέες, καλύμματα λάρνακας, καλύμματα του αγίου Ποτηριού και του αγίου Δι¬σκαρίου, αέρες και άμφια, όλα αυτά κεντημένα κάτω από την αιγίδα των Stroganov βρίσκονται σήμερα στα διάφορα μουσεία της Ρωσίας.

Όλα αυτά είχαν κεντηθεί όχι μόνο από τις συζύγους και κόρες της οικογένειας αυτής αλλά και από μοναχές της μονής κοντά στο Solvychegodsk. πολλές από τις οποίες συγγένευαν με την οικογένεια. Η κεντητική των Stroganov άνθησε κυρίως στα 1650 και 1660, όταν η Anna Ivanovna, σύζυγος του Δημητρίου Andreevich Stroganov, διοικούσε τα εργαστήρια. Η οικογένεια αυτή έκανε πολλές δωρεές στη Μονή Solovki. πολλές από τις οποίες φυλάσσονται σήμερα στο Ρωσικό Μουσείο.

Συμπερασματικά, το Ρωσικό Μουσείο περιέχει μία από τις ωραιότερες συλλογές της κεντητικής τέχνης του μεσαίωνα στη Ρωσία, πράγμα που μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε την ανάπτυξη αυτής της εκπληκτικής τέχνης από την αρχή της ως την εποχή του Μεγάλου Πέτρου. Τα έργα που μας παραδίδονται δείχνουν πάσο ταλαντούχες, εμπνευσμένες και φιλόπονες υπήρξαν οι Ρωσίδες γυναίκες κατά τον μεσαίωνα.

(Πηγή : Η Καθημερινή. «Επτά ημέρες» – αφιέρωμα: Ρωσικοί θησαυροί της Ορθοδοξίας . 8 Μαΐου 1994, σ. 18-19)