Πρόσφατο ενδιαφέρον για μια παλαιότερη αλλά πολύ σημαντική ανακάλυψη

Τις τελευταίες μέρες κάνει το γύρο του ελληνικού Διαδικτύου μία είδηση που αναφέρεται σε μια εντυπωσιακή πρόσφατη ανακάλυψη, που αφορά την εύρεση 400.000 κομματιών παπύρου γραμμένων από τους αρχαίους Έλληνες. Η ανακάλυψη είναι όντως σημαντική, δεν είναι όμως και τόσο πρόσφατη: Βασίζεται σε ένα δημοσίευμα που έχει ηλικία τουλάχιστον 7,5 ετών της βρετανικής εφημερίδας «The Independent», η οποία στο κυριακάτικο φύλλο της 17^ης Απριλίου του 2005 (αρ.φ. 791, σ. 1,3) έγραψε για το εντυπωσιακό πράγματι εύρημα, με τίτλο: «Eύρηκα! Εκπληκτική ανακάλυψη αποκαλύπτει τα μυστικά των αρχαίων Ελλήνων». Ούτε όμως το 2005 είχε ξεκινήσει κάτι το εντελώς καινούριο. Η μελέτη των παπύρων χρονολογείται ήδη από δεκαετίες. Απλώς πριν από επτά χρόνια διαπιστώθηκε η πρόοδος που μπορεί να σημειωθεί με τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας. Ανεξάρτητα, πάντως, από το όψιμο αυτής της εγχώριας διαδικτυακής ευαισθησίας, το μέγεθος της ανακάλυψης καθεαυτής είναι τόσο εντυπωσιακό, ώστε πιστεύουμε πως αξίζει να αφιερώσουμε σ’ αυτή λίγο παραπάνω την προσοχή μας.

Πάπυρος της Οξυρρύγχου με το πιο παλιό διάγραμμα από τα Στοιχεία (Βιβλίο ΙΙ) του Ευκλείδη
«Εάν ευθεία γραμμή τμηθή εις ίσα και άνισα, το
υπό των ανίσων της όλης τμημάτων περιεχόμενον
ορθογώνιον μετά του από της μεταξύ των τομών
τετραγώνου ίσον εστί τω από της ημισείας τεραγώνου».

Τα έργα προέρχονται από την Οξύρρυγχο, μια πόλη της Άνω Αιγύπτου, 160 χλμ. νότια-νοτιοδυτικά του Καΐρου. Οι ανασκαφές διήρκεσαν περίπου 40 χρόνια, από το 1895 έως το 1934 και σ’ αυτές βρέθηκε ένας πολύ μεγάλος αριθμός αρχαίων χειρογράφων. Επειδή προέρχονται από το «σκουπιδότοπο» της πόλης, η άμμος κάτω από την οποία θάφτηκαν και το ξηρό κλίμα της περιοχής βοήθησαν στη διατήρηση αυτού του όγκου των μνημείων, καθιστώντας την ένα πραγματικό θησαυροφυλάκιο των αρχαίων πολιτισμών. Καθώς στην ελληνιστική και τη ρωμαϊκή περίοδο η Οξύρρυγχος υπήρξε πρωτεύουσα επαρχίας, τα περισσότερα χειρόγραφα αφορούν διοικητικές υποθέσεις. Πολλά ακόμη προέρχονται από τον ιδιωτικό βίο των κατοίκων της Οξυρρύγχου. Υπολογίζεται ότι μόνο το 10% περιλαμβάνει λογοτεχνικά ή επιστημονικά έργα της εποχής. Επειδή όμως ο πάπυρος ήταν ακριβώς, τα έγγραφα επαναχρησιμοποιούνταν, δεν είναι ασύνηθες να βρει κανείς ένα λογιστικό φύλλο να έχει στην πίσω πλευρά του κείμενο αρχαίας τραγωδίας. Τα κείμενα πάντως που βρίσκονται συχνότερα ανάμεσα στους παπύρους είναι αυτά που χρησιμοποιούσαν ως σχολικά αναγνώσματα και έτσι, σώθηκαν εκατοντάδες πάπυροι με τα ποιήματα του Ομήρου. Πέρα από την αποκάλυψη χαμένων έργων, υπάρχει πλέον η δυνατότητα αποκατάστασης κειμένων μέσω της σύγκρισης. Υπολογίζεται, έτσι, ότι πάνω από το 70% των έργων της κλασικής γραμματείας που διασώζονται από παπύρους προέρχονται από την Οξύρρυγχο (τα υπόλοιπα διατηρήθηκαν μέσα από την κληρονομιά του Μεσαίωνα). Μέχρι τώρα έχουν εκδοθεί 77 τόμοι σχετικά με τα ευρήματα και αναμένεται η έκδοση άλλων 40 περίπου.

Ο πολύτιμος αυτός θησαυρός φυλάσσεται σήμερα στη Βιβλιοθήκη Sackler της Οξφόρδης. Περίπου 100.000 αποσπάσματα παπύρων βρίσκονται καταλογογραφημένα, αρχειοθετημένα και καταγεγραμμένα σε φωτογραφικά φιλμ. Γύρω στα 5.000 βρίσκονται μέσα σε γυάλινες θήκες και τα υπόλοιπα «περιμένουν» μέσα σε 800 κουτιά της ίδιας βιβλιοθήκης. Εικάζεται ότι τα τελευταία μπορούν να οδηγήσουν σε αύξηση κατά 20% των σωζόμενων ελληνικών έργων, με τη χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας – κάνοντας ορισμένους να μιλήσουν για μια «δεύτερη Αναγέννηση». Μέχρι σήμερα έχουν δημοσιευθεί περίπου 5.500 εργασίες.

Τα κείμενα που διασώθηκαν προέρχονται από γνωστά και άγνωστα έργα της αρχαιοελληνικής γραμματείας και θα μελετηθούν για πρώτη φορά με τα σύγχρονα τεχνολογικά μέσα, αναδεικνύοντας ίσως άγνωστες πτυχές της αρχαίας σοφίας. Συγκεκριμένα, με τη χρήση τεχνολογίας που χρησιμοποιείται σε διαστημικά προγράμματα, θα αναγνωσθεί η ξεθωριασμένη μελάνη που είναι αόρατη για το κοινό φως. Με τη χρήση πολυφασματικής απεικόνισης του υπέρυθρου φωτός, μπορούμε δηλαδή να διαβάσουμε κείμενα, τα οποία παραμένουν αόρατα στο σύνηθες τμήμα του οπτικού φάσματος. Πιστεύεται έτσι, ότι τα προηγουμένως δυσανάγνωστα χειρόγραφα θα φέρουν στο φως πολλά κλασικά έργα που θεωρούνται χαμένα. Η τεχνική υποστήριξη προέρχεται από το αμερικάνικο πανεπιστήμιο Μπράιαμ Γιάνγκ της Γιούτα και η οικονομική υποστήριξη από τη βρετανική Εταιρεία Εξερεύνησης της Αιγύπτου.

Tα νεότερα στοιχεία που ήρθαν στο φως περιλαμβάνουν αποσπάσματα από τα Ευαγγέλια και την Αποκάλυψη του Ιωάννη, μαρτυρίες για κείμενα των Απολλώνιου Ρόδιου, Αριστοφάνη, Δημοσθένη, Ευριπίδη, άγνωστα κείμενα του Σιμωνίδη, του Μενάνδρου και του επιγραμματοποιού Νικάρχου, στοιχεία ελληνικής μουσικής, κείμενα μαγικά και αστρολογικά. Τα προηγούμενα χρόνια είχαν ανακαλυφθεί η τραγωδία «Επίγονοι» του Σοφοκλή, μέρος μιας χαμένης νουβέλας του Λουκιανού, άγνωστο κείμενο του Ευριπίδη, μυθολογική ποίηση του ποιητή Παρθένιου του 1^ου αι. π.Χ, ένα έργο του Ησίοδου του 7^ου αι. π.Χ., και ένα επικό ποίημα του Αρχίλοχου.