Θεός, κόσμος, άνθρωπος στον «Έφηβο» του Ντοστογιέφσκι

Το μυθιστόρημα «Έφηβος» δεν στερείται φιλοσοφικών αναζητήσεων, καθ’ όσον μπορεί κανείς να δει ότι εδώ συζητούνται τα προβλήματα της υπάρξεως του Θεού, της ελευθερίας του ανθρώπου, της διχασμένης συνειδήσεως, της κοινωνικής κριτικής κ.α. Φαίνεται, λοιπόν, οι θεματολογικές ομοιότητες μεταξύ των «μεγάλων» έργων του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι και του Εφήβου είναι αρκετές.

Ο Έφηβος ανήκει στην εποχή της ώριμης συγγραφικής δραστηριότητας (1875) του Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881). Αλλά είναι αληθές ότι ο Έφηβος δεν έτυχε ούτε της προσοχής ούτε της ευνοϊκής κριτικής που γνώρισαν τα άλλα, και κυρίως τα λεγόμενα «μεγάλα», έργα του Ντοστογιέφσκι[1]. Αυτό οφείλεται κυρίως στην παλαιότερη διαπίστωση ότι ο Έφηβος παρουσιάζει ορισμένες θεματολογικές διαφορές από τα άλλα τέσσερα «μεγάλα» έργα («Έγκλημα και τιμωρία», «Ο ηλίθιος», «Οι Δαιμονισμένοι», «Οι αδελφοί Καραμάζοφ») του Ρώσσου μυθιστοριογράφου. Εν τούτοις, ο Έφηβος δεν στερείται φιλοσοφικών αναζητήσεων, όπως έχει παλαιότερα υποστηριχθεί^[2], καθ’ όσον από μία προσεκτικότερη ανάγνωση του έργου θα δει κανείς να συζητούνται και εδώ τα προβλήματα της υπάρξεως του Θεού, της ελευθερίας του ανθρώπου, της διχασμένης συνειδήσεως, της κοινωνικής κριτικής κ.α., τα οποία βεβαίως είναι κυρίαρχα στα αναφερθέντα έργα. Φαίνεται, λοιπόν, οι θεματολογικές ομοιότητες μεταξύ των «μεγάλων» έργων και του Εφήβου είναι αρκετές.

Πολλά χρόνια αργότερα, και οπωσδήποτε ύστερα από την δημοσίευση του κλασσικού πια έργου «Η κοσμοαντίληψη του Φ. Ντοστογιέφσκι» (1921)^[3] του Ρώσσου φιλοσόφου Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948), άρχισαν οι κριτικοί να προσεγγίζουν με μεγαλύτερη προσοχή το περιεχόμενο του Εφήβου. Πάντως οι αυτοτελείς μελέτες πάνω στις ιδέες και το ύφος του Εφήβου, τόσο στην διεθνή, όσο και στην ελληνική βιβλιογραφία, είναι ελάχιστες^[4]. Ο αναγνώστης θα βρει αναφορές στον Έφηβο σε γενικά κυρίως έργα για τον Ντοστογιέφσκι η σε γενικά έργα για στην ρωσσική λογοτεχνία^[5]. Έτσι το παρόν μελέτημα έρχεται να καλύψει το υπάρχον κενό στην ελληνική βιβλιογραφία. Πιο συγκεκριμένα, θα εξετασθούν εν συνεχεία οι ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που επιχειρεί ο  Ντοστογιέφσκι στον Έφηβο.

Α.

Κατά πρώτο έχει ενδιαφέρον, νομίζω, να προσέξει κανείς ορισμένα από τα βασικά ζητήματα του Εφήβου, ζητήματα που απασχόλησαν τον ίδιο τον Ντοστογιέφσκι σε όλην την ζωή του. Εξ αυτών το ζήτημα της υπάρξεως του Θεού απασχολεί και τους ήρωες του Εφήβου^[6]. Σ’ ένα χαρακτηριστικό διάλογο με τον Αρκάντη, τον Έφηβο δηλαδή, ο Βερσίλοφ ισχυρίζεται ότι «ο Ρώσσος μας άθεος, αν είναι πραγματικά άθεος και με λιγάκι μυαλό, είναι ο λαμπρότερος άνθρωπος του κόσμου και πάντα τείνει να καλοπιάσει το Θεό, γιατί εξάπαντος είναι αγαθός κι είναι αγαθός γιατί είναι υπερευχαριστημένος με το είναι άθεος. Οι άθεοί μας είναι όλοι σοβαροί άνθρωποι…»^[7]. Τύπος μιας άλλης εποχής, ο Μακάρ Ιβάνοβιτς στην συνάντησή του με τον Αρκάντη, απαντά σε σχετική ερώτηση του Εφήβου, λέγοντας ότι «σε όλα υπάρχει το μυστήριο του Θεού. Μέσα στο κάθε δέντρο, μέσα στο κάθε μόριο, περικλείεται αυτό το μυστήριο…»^[8].  Και λίγο παρακάτω, σε μία διαλεκτική αντιπαράθεση με τον Βερσίλοφ, ο Μακάρ Ιβάνοβιτς βεβαιώνει ότι «είναι αδύνατο να υπάρχει άνθρωπος που να μην προσκυνάει κάτι. Κι αν αρνηθεί το Θεό, θα προσκυνήσει τα είδωλα, ξύλινα η χρυσά η ακόμα και μία ιδέα. Ειδωλολάτρες είν’ όλοι αυτοί κι όχι άθεοι, να πως πρέπει να τους ονομάσει κανείς»^[9]. Η διατύπωση αυτή είναι η καλύτερη ερμηνεία για την ιδεολογία του σοσιαλισμού που αρχικώς εξιδανικεύθηκε και εν συνεχεία τρομοκράτησε πολλές γενιές Ρώσσων κατά την σοβιετική εποχή. Παράλληλα, είναι ένα κατάλληλο παράδειγμα της ερμηνευτικής της ατομικής ψυχολογίας^[10]. Να σημειωθεί, τέλος, σε μία συγκριτική εξέταση έχει υποστηριχθεί^[11] ότι ο Μακάρ του «Εφήβου» θυμίζει τον Πλάτωνα Καρατάγιεφ στο «Πόλεμος και Ειρήνη» του Τολστόϊ.

Β.

Εξεταζόμενος ο κόσμος του Εφήβου θα λεχθεί γενικά ότι αυτός είναι η Ρωσσία στην σχέση της με την Δύση και ακολούθως η ρωσσική οικογένεια.

Όσον αφορά την συγκεκριμένη ρωσσική οικογένεια, ο Ντοστογιέφσκι θεωρεί ότι πρόκειται για ένα παράδειγμα της «τυχαίας» οικογένειας, σύμφωνα με τον ορισμό που ο ίδιος θα δώσει αναλυτικότερα αλλού: «Η ρωσσική οικογένεια γίνεται όλο και περισσότερο “τυχαία’’. Αυτό το κοσμητικό τυχαία είναι πραγματικά εκείνο που ταιριάζει στη ρωσσική οικογένεια της εποχής μας. Φαίνεται σα να ’χασε ξαφνικά την παλιά της όψη, όσο για την καινούργια … Και θα ανταποκρίνεται αυτή η καινούργια στον χαρακτήρα της ρωσσικής ψυχής; Πολλοί σοβαροί άνθρωποι δηλώνουν ανοιχτά πως “δέν υπάρχει πια ρωσσική οικογένεια’’»^[12].

Στον Έφηβο παρουσιάζονται ο αριστοκράτης Βερσίλοφ, η υπηρέτριά του Σοφία και τα εξώγαμα παιδιά τους, ο Αρκάντι και η Λίζα. Επίσης δύο πρόσωπα των οποίων ο ρόλος είναι βασικός, είναι η Κατερίνα Αχμάκοβα, η μοιραία γυναίκα με την οποία είναι ερωτευμένος ο Βερσίλοφ, και ο Μακάρ Ιβάνοβιτς, ο γερασμένος σύζυγος της Σοφίας. Ο Αρκάντι έρχεται από την Μόσχα στην Πετρούπολη για να ρυθμίσει την σχέση του με τον Βερσίλοφ. Ερωτεύεται την Κατερίνα, αλλά τα πράγματα ξεκαθαρίζουν με τον ερχομό και κυρίως τον θάνατο του Μακάρ Ιβάνοβιτς. Η οικογένεια παύει να είναι «τυχαία», όταν ο Βερσίλοφ παντρεύεται την Σοφία.

Αλλά ο κόσμος του Εφήβου είναι και η Ρωσσία σε σχέση με την Ευρώπη. Το ζήτημα αυτό τίθεται, διότι ο Βερσίλοφ ενσαρκώνει ακριβώς το κοσμοπολίτικο στοιχείο του Ρώσσου. Σ’ ένα χαρακτηριστικό διάλογο με τον Αρκάντη, ο Βερσίλοφ ισχυρίζεται ότι «για ένα Ρώσο η Ευρώπη είναι το ίδιο πολύτιμη όσο και η Ρωσία: η κάθε πέτρα της του είναι προσφιλής. Η Ευρώπη είναι εξίσου πατρίδα μας, όσο και η Ρωσία…»^[13]. Πάντως στο σημείο αυτό θα πρέπει να παρατηρηθεί ότι η αντίληψη του Ντοστογιέφσκι για την Ευρώπη δεν αλλάζει άρδην με την δημοσίευση του Εφήβου. Μετριάζεται ίσως η κριτική του στάση σε σχέση με την παλαιότερη αυστηρή κριτική προς την Ευρώπη και τους Ευρωπαίους που είχε ασκήσει ο συγγραφέας στις Χειμερινές σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές εντυπώσεις (1863)^[14]. Για την αλήθεια, ο Ντοστογιέφσκι θα επανέλθει στην αυστηρή κριτική της Ευρώπης στο Ημερολόγιο ενός συγγραφέως^[15].

Σε τελική ανάλυση, ο κόσμος του Εφήβου είναι ο κόσμος της Ρωσσίας και ο κόσμος της Ευρώπης. Το φιλελεύθερο πνεύμα της Ευρώπης εκφράζει ο Βερσίλοφ, ενώ τον συντηρητικό χαρακτήρα της Ρωσσίας θυμίζει ο Μακάρ Ιβάνοβιτς. Οραματίζεται μάλιστα ο Βερσίλοφ μία «μελλοντική ανθρωπότητα χωρίς Θεό» από την απουσιάζει η εν Χριστώ κοινωνία και αγάπη^[16].

Είναι σαφές ότι οι δύο κόσμοι είναι διακριτοί, ενώ η συνάντησή τους οδηγεί στην αποκατάσταση της ηθικής τάξεως που είχε διασαλευθεί με την συμπεριφορά του Βερσίλοφ.

Γ.

Μεταξύ των ανθρωπολογικών ζητημάτων που συζητούνται στον Έφηβο, είναι το πρόβλημα της ελευθερίας. Αλλά εδώ η ελευθερία δεν συσχετίζεται απολύτως με το πρόβλημα κακού. Άλλωστε είναι γνωστό ότι ο Ντοστογιέφσκι δεν ασχολήθηκε συστηματικά στον Έφηβο με το πρόβλημα του κακού και του καλού. Κυρίως η ελευθερία στον Έφηβο θεωρείται ότι πραγματώνεται λόγω της δυνάμεως που μπορεί να αποκτήσει κανείς με την οικονομική ανεξαρτησία.

Αναλυτικότερα.

Για τον Αρκάντη η ατομική ελευθερία μπορεί να πραγματοποιηθεί δια της οικονομικής ανεξαρτησίας, έχοντας σαν στόχο ο ίδιος να γίνει ένας «Ρότσιλδ»^[17]. Στο πλαίσιο αυτό ο Αρκάντη λέγει ότι έχει την ανάγκη εκείνου «που αποκτάει κανένας με την παντοδυναμία και που είναι αδύνατο ν’ αποκτηθεί δίχως αυτήν: κι αυτό είναι η απομονωμένη κι ήρεμη συνείδηση της δύναμης! Να ο ακριβέστερος ορισμός της ελευθερίας…»^[18]. Έχει παρατηρηθεί ότι το μοτίβο του Αρκάντι ως Ρότσιλδ ο Ντοστογιέφσκι «το πήρε από τον Φιλάργυρο ιππότη του Πούσκιν»^[19]. Ωστόσο, είναι προφανές ότι η σύνδεση της ελευθερίας με την οικονομική δύναμη είναι ατυχής, καθ’ όσον ο άνθρωπος ουσιαστικά χάνει την ελευθερία του όταν υποτάσσεται στην εξουσία του χρήματος. Έχει παρατηρηθεί ότι ο Αρκάντη γίνεται «ένας υποχείριος της πνευματικής πιέσεως που ασκεί το χρήμα, ως ιδέα, στο πνεύμα του»^[20]. Εξ άλλου, η τοποθέτηση του Αρκάντι είναι βεβιασμένη και ανώριμη, καθ’ όσον ο ίδιος δεν γνωρίζει και να καταλαβαίνει ακόμη την ζωή στο σύνολό της και στις εκφάνσεις της.

Από την σύντομη πραγμάτευση φαίνεται, λοιπόν, ότι ο μεγάλος Ρώσσος μυθιστοριογράφος ασχολήθηκε με κρίσιμα ανθρωπολογικά ζητήματα και στον Έφηβο, παρά το γεγονός ότι οι πρώτες κριτικές προσεγγίσεις του έργου δεν ήσαν ιδιαιτέρως ευνοϊκές. Συγκεκριμένα, στον Έφηβο ο Ντοστογιέφσκι προσεγγίζει τα γνωστά ζητήματα της υπάρξεως του Θεού και της ελευθερίας του ανθρώπου, αλλά παράλληλα ενδιαφέρεται να επανεξετάσει και την σχέση της Ρωσσίας με την Ευρώπη. Εάν γίνει δεκτό ότι η κριτική του στάση προς την Ευρώπη είναι ήπια στον Έφηβο, αυτό αποτελεί μόνον μία παρένθεση στην γενικότερη κριτική προσέγγιση εκ μέρους του της σχέσεως της Ρωσσίας με την Ευρώπη.

Σημειώσεις:

[1] Βλ. σχετικώς K. N. Léontiev, Écrits essentiels, trad. et comm. D. Beaune-Gray, Lausanne 2003, σ. 54. L. Grossman, Dostoievski, trad. Μ. Kahn, Moscou 1970, σ. 441.

[2] D. S. Mirsky, Ιστορία της ρωσσικής λογοτεχνίας, μετ. Ι. Ράλλη-Κ. Χατζηδήμου, Αθήνα 1977, σ. 232.

[3] Ν. Μπερδιάγιεφ, Το πνεύμα του Ντοστογιέφσκι, μετ. Ν. Ματσούκα, Εκδ. Π. Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1972.

[4] Βλ. Μιχ. Κ. Μακράκης, «Ντοστογιέφσκυ βιβλιογραφία», στον τόμο Σπουδή στον Ντοστογιέφσκυ, εκδ. Imago, σσ. 364-368.

[5] Βλ. ενδεικτικώς D. Likhatchov, Poétique historique de la littérature russe (x-xx s.), pr.-trad.- not. Fr. Lesourd, L’ Age d’ Homme, Lausanne, σσ. 96-101.

[6]  Ο Έφηβος, τ. Α , μετ. Κ. Μακρή, Γκοβόστης Εκδοτική, α.ε., σ. 46.

[7]  Ο Έφηβος, τ. Α , σ. 339.

[8]  Ο Έφηβος, τ. Β , σ. 22.

[9]  Ο Έφηβος, τ. Β , σ. 52.

[10] Βλ. σχετικώς Δημ. Μπαλτάς, Ντοστογιέφσκι. Ζητήματα φιλοσοφικής ανθρωπολογίας, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 2010, σσ. 54-57.

[11] Ντολίνιν, Στο δημιουργικό εργαστήρι του Ντοστογιέφσκι: Η ιστορία της δημιουργίας του μυθιστορήματος «Ο έφηβος», Μόσχα 1947. Η αναφορά έχει ληφθεί από τον Μιχ. Μακράκη (Ο σοσιαλισμός του Ντοστογιέφσκι και η σοβιετική κριτική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1983, σ. 74)

[12] Φ. Ντοστογιέφσκι, Το ημερολόγιο ενός συγγραφέα, μετ. Μ. Ζωγράφου, Εκδ. Δαρεμά, Αθήναι, α. ε., σ. 403.

[13]  Ο Έφηβος, τ. Β , σ. 22.

[14]Βλ. ενδεικτικώς Χειμερινές σημειώσεις πάνω σε καλοκαιρινές εντυπώσεις, μετ. Α. Μεσσήνη, Εκδόσεις Καστανιώτη, σ. 34, σ. 40, σ. 48, σ. 78, σ. 82, σ. 89.

[15]  Βλ. ενδεικτικώς Ημερολόγιο ενός συγγραφέως, μετ. Μ. Ζωγράφου, Εκδ. Δαρεμά, Αθήναι, α. ε., σσ. 108-116, σσ. 275-278, σσ. 382-387.

[16] Μιχ. Μακράκη, Ο σοσιαλισμός του Ντοστογιέφσκι και η σοβιετική κριτική, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1983, σ. 195 και σ. 281, σημ. 77.

[17] Ο  Έφηβος, τ. Α , σ. 136.

[18]  Ο  Έφηβος, τ. Α , σ. 141.

[19] J. Lavrin, Φιοντόρ Μ. Ντοστογιέφσκι, μετ. Ζ. Κουκουτσίδη, Ορ- γανισμός Κλασσικών Εκδόσεων, Αθήναι 1970, σ. 149. Πβ. Μ. Μπράουν, Ντοστογιέφσκι. Η ζωή του μέσα από το έργο του, μετ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Εκκρεμές, Αθήνα 2008, σ. 314.

[20] Αμ. Α. Παπαβασιλείου, Ντοστογιέφσκυ. Τομές στο έργο του, Εκδ. Φέξη, Αθήναι 1965, σ. 61.