Εκδόθηκε και κυκλοφορεί από την Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας ο ψηφιακός δίσκος (CD) με ύμνους από την ασματική ακολουθία του Οσίου Αθανασίου του Αθωνίτου. Το εν λόγω έργο προλογίζει ο Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, Γέροντας Πρόδρομος. Η κατά πάντα επιμελημένη και καλαίσθητη έκδοση περιλαμβάνει ύμνους (μουσικές συνθέσεις μελοποιών του 18ου, 19ου και 20ου αιώνος) τους οποίους ερμηνεύει ο βυζαντινός χορός «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΨΑΛΤΙΚΗΣ», υπό την διεύθυνση του Αθανασίου Παϊβανά. Για το περιεχόμενο και την μουσική υφή της έκδοσης μίλησε στην «Πεμπτουσία» ο επιμελητής της έκδοσης και χοράρχης Αθανάσιος Παϊβανάς.
Πεμπτουσία: Θα θέλαμε να μάθουμε το πως προέκυψε αυτή η έκδοση.
Αθανάσιος Παϊβανάς: Το «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΨΑΛΤΙΚΗΣ» πριν από κάποια χρόνια είχε προτείνει στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας να αναλάβει αφιλοκερδώς την παραγωγή ψηφιακού δίσκου στον οποίο θα περιλαμβάνονται ύμνοι από την Ασματική Ακολουθία του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου. Ο καιρός πέρασε και ήρθε το πλήρωμα του χρόνου.
Έτσι τον Ιούλιο του 2013 η Ιερά Σύναξη της Μεγίστης Λαύρας με απόφασή της, ενέκρινε την πρότασή μας και ανέθεσε την υλοποίηση του έργου στο «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΨΑΛΤΙΚΗΣ» γεγονός που αποτελεί μεγάλη τιμή τόσο για τη χορωδία μας όσο και για μένα προσωπικά. Ο ψηφιακός δίσκος – το ένθετο του οποίου προλογίζει ο Καθηγούμενος της Μεγίστης Λαύρας Γέροντας Πρόδρομος – διατέθηκε για πρώτη φορά στο κοινό το οποίο επισκέφθηκε την Ιερά Μονή στην φετινή πανήγυρη του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου (Ιούλιος 2014).
Π.: Θα θέλαμε μια «ξενάγηση» στο περιεχόμενο, την υμνογραφία και το ρεπερτόριο του CD.
Α.Π.: Το CD περιλαμβάνει ύμνους του Εσπερινού του Όρθρου και της Θείας Λειτουργίας από την εν χρήσει – στην Μεγίστη Λαύρα – ασματική ακολουθία του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτου.
Αναλυτικότερα στο CD περιλαμβάνονται ύμνοι:
Από τον Εσπερινό: Το αργό Κεκραγάριο του Ιακώβου, αργά και σύντομα προσόμοια, τα 2 Δοξαστικά του Εσπερινού, το Ιδιόμελο και το Δοξαστικό της Λιτής, το Απολυτίκιον
Από τον Όρθρο: Κάθισμα, Εξαποστειλάρια, αργό Πάσα πνοή Ιακώβου, η Στιχολογία των Αίνων Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, αργό προσόμοιο, Δοξαστικό Ιακώβου Πρωτοψάλτου
Από την Θεία Λειτουργία: Οι Μακαρισμοί, το Απολυτίκιον, το Κοντάκιον Αγίου, το Θεοτοκίον και το cd κλείνει με το Μεγαλυνάριον του Αγίου
Επιλέξαμε μουσικές συνθέσεις κορυφαίων μελοποιών του 18ου, 19ου και 20ου αιώνος, δηλαδή των: Πέτρου Πελοποννησίου, Ιακώβου Πρωτοψάλτου, Γεωργίου Βιολάκη, Πέτρου Βυζαντίου, Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου, Κωνσταντίνου Πρίγγου, Θρασυβούλου Στανίτσα.
Π.: Στις επισημάνσεις σας για τη μουσική απόδοση των ύμνων σημειώνεται «επί τη βάσει του Θρ. Στανίτσα». Αυτό σημαίνει απλή καταγραφή μέλους ή αφορά το ύφος ερμηνείας;
Α.Π.: Στον ψηφιακό δίσκο περιλαμβάνεται ένα Ιδιόμελο και το Δοξαστικό της Λιτής τα οποία ερμηνεύονται με βάση την μουσική καταγραφή αντιστοίχων ύμνων (από ασματικές ακολουθίες άλλων αγίων) των: Κωνσταντίνου Πρίγγου και του δασκάλου μου Θρασυβούλου Στανίτσα. Τα απολυτίκια που περιλαμβάνονται στο CD, εψάλησαν επί τη βάσει των μουσικών συνθέσεων τις οποίες ψάλλουν οι Πατέρες της Μονής σήμερα και τις έψαλε κατά το παρελθόν ο αείμνηστος γέροντας Διονύσιος Φιρφιρής.
Στην Ψαλτική Τέχνη μείζον και καθοριστικό στοιχείο αποτελεί η απάντηση στο ερώτημα: «ποιος ήταν ο δάσκαλος από τον οποίο ο ψάλλων άκουσε και διδάχθηκε την Ψαλτική Τέχνη; Από πού άκουσε ο δάσκαλος αυτά που διδάσκει;». Αυτό κατά την γνώμη μου είναι το σημαντικό στοιχείο στην Ψαλτική και πολύ πολύ λιγότερο το μελοποιητικό έργο του δασκάλου.
Στο σημείο αυτό θα ήθελα να παραθέσω μια παράγραφο από τον πρόλογο που περιλαμβάνεται στο ένθετο του CD. Αναφέρει μεταξύ άλλων ό άγιος καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας γέροντας Πρόδρομος: «Ἡ ἡδύφθογγος ἑρμηνεία, τό «χρῶμα», τό ὓφος, ἡ ἰδιάζουσα ἐνήχησις καί ἡ ρυθμική ἀπόδοσις τῶν ὓμνων, ἃπαντα ἀποτελοῦσι πιστά καί γνήσια ἀπηχήματα τῆς μακραίωνος Ψαλτικῆς Παραδόσεως τῆς Κωνσταντινουπόλεως, μεταλαμπαδευθείσης τῷ Μουσικολογιωτάτῳ Χοράρχῃ τοῦ εἰρημένου Χοροῦ, κυρίῳ κυρίῳ Ἀθανασίῳ Παϊβανᾷ, ὑπό τοῦ ἀοιδίμου Αὐτοῦ διδασκάλου καί Ἂρχοντος Πρωτοψάλτου τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας Θρασυβούλου Στανίτσα», λόγια εξόχως τιμητικά τόσο για τη χορωδία μας το «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΨΑΛΤΙΚΗΣ» όσο και για το πρόσωπό μου.
Π.: Το CD περιλαμβάνει μέλη συνθετών του 18ου αι. και εξής. Πιστεύετε ότι η κάθε εποχή επιβάλει νέους συνθέτες και νέα μαθήματα;
Α.Π: Η Ψαλτική Τέχνη πρωτίστως είναι ακουστική (προφορική) παράδοση. Κάθε δάσκαλος μεταφέρει την ακουστική παράδοση στους μαθητές του, αυτοί με τη δική τους σειρά στους δικούς μαθητές κ.ο.κ. Έτσι έφθασε δια μέσου των αιώνων μέχρι τις μέρες μας η Ψαλτική Τέχνη και έτσι συνεχίζει. Με βάση αυτόν τον κανόνα, κάθε εποχή αναδεικνύει νέους συνθέτες, νέα μαθήματα, τα οποία όμως είναι άρρηκτα συνδεμένα με την Ψαλτική Τέχνη και την μακραίωνη Παράδοση των προ αυτών μελοποιών και μαϊστόρων.
Στην Πατριαρχική Ψαλτική Παράδοση ουδέποτε έπαιξε ρόλο το μουσικό σύστημα γραφής. Είναι γνωστό εξάλλου σε όλους μας ότι για δεκαετίες στον Πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό Πρωτοψάλτης και Λαμπαδάριος έψαλαν ο ένας χρησιμοποιώντας την παλαιά γραφή και άλλος την νέα αναλυτική και δεν υπήρχε ουδεμία διαφορά στο άκουσμα.
Π.: Ξέρουμε ότι στο Εργαστήρι Ψαλτικής συμμετέχουν νέα παιδιά. Κατά πόσο οι νέοι σήμερα θέλουν να ασχοληθούν με τη ψαλτική;
Α.Π.: Είναι παρήγορο το γεγονός ότι κατά τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι νέοι ενσκύπτουν στην Παράδοση γενικότερα. Ειδικά στον χώρο της Ψαλτικής πολλοί νέοι δείχνουν μεγάλη αγάπη, ευαισθησία, ενδιαφέρον για μάθηση και μεγάλη θέληση να υπηρετήσουν την Ψαλτική Τέχνη. Απαιτείται όμως εκ μέρους των πολύ προσοχή. Τους συστήνω να ελέγχουν πάντοτε και να διαπιστώνουν από μόνοι τους κατά πόσον οι δάσκαλοι που θα επιλέξουν να τους διδάξουν την Ψαλτική Τέχνη αποτελούν κρίκο στην αλυσίδα της διαμέσου των αιώνων Ψαλτικής Τέχνης και Παραδόσεως και είναι φορείς της ακουστικής (προφορικής) Ψαλτικής Παραδόσεως. Γιατί όπως έλεγε ο αείμνηστος δάσκαλός μου: «Δεν μαθαίνεις να ψάλλεις διαβάζοντας θεωρητικά βιβλία και μελέτες. Μαθαίνεις ακούοντας και μόνο ακούοντας».
Π.: Θα θέλαμε μιλήσετε για την επαφή σας με την αγιορείτικη ψαλτική παράδοση.
Α.Π.: Προσωπικά έχω χρόνια επαφή με Πατέρες από Ιερές Μονές και Σκήτες του Αγίου Όρους, οι οποίοι είναι κοινωνοί τόσο των μουσικών έργων του «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΨΑΛΤΙΚΗΣ» όσο και των προσωπικών μου μουσικών δραστηριοτήτων. Εκτιμούμε την αγάπη τους για την Ψαλτική Τέχνη και τον πόθο τους να υμνολογούν τον Κύριον Ιησούν, την Υπεραγία Θεοτόκο και τους Αγίους «ἐν ἑσπέρα καί πρωί καί μεσημβρίᾳ». Η επαφή μας με τους αγιορείτες πατέρες, μας είναι πάντοτε ευχάριστη. Όσον αφορά στα μαθήματα που ψάλλονται στις αγιορείτικες αγρυπνίες, το θέμα δεν είναι αν είναι εύκολη ή δύσκολη υπόθεση. Σύμφωνα με την Πατριαρχική Ψαλτική Παράδοση δεν υπάρχουν εύκολα ή δύσκολα μαθήματα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μόνη διαφορά των μαθημάτων που ψάλλονται στο Άγιον Όρος – που δεν αποτελεί πρόκληση – από αυτά που ψάλλονται εκτός του Αγίου Όρους, είναι το εύρος στην επιλογή και η έκταση των μαθημάτων. Στο Οικουμενικό Πατριαρχείο υπάρχει αυστηρός έλεγχος του μέλους. Δεν υφίσταται διαφορά στην μουσική ερμηνεία των μελών, καθότι αποτελούν ίδιες συνθέσεις των κλασσικών συνθετών της εκκλησιαστικής μουσικής, οι οποίοι δια μέσου των αιώνων μέχρι τις μέρες μας, θεμελίωσαν και τροφοδότησαν την παράδοση του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Παραδείγματος χάριν: ένα μάθημα του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου το οποίο δεν εψάλετο εντός του Πατριαρχικού Ναού αλλά μόνον εκτός, δεν σημαίνει ότι οι Πρωτοψάλτες του Πατριαρχείου όταν το έψαλαν, το ερμήνευαν με άλλο ύφος, ή τρόπο, διαφορετικό από αυτόν που έψαλλαν εντός του Πατριαρχικού Ναού. Απλά, η παράδοση του Πατριαρχείου, για λόγους λειτουργικής λιτότητας, περιλαμβάνει ένα μέρος από πολύ μεγάλο πλήθος των έργων των κλασσικών μελοποιών (κατά κύριο λόγο Πρωτοψαλτών και Λαμπαδαρίων του Οικουμενικού Πατριαρχείου), των οποίων τα μαθήματα ψάλλονται στο Άγιον Όρος. Το ύφος είναι ένα και η ορθή ερμηνεία αυτών των μελών είναι μία.
Π.: Παρατηρούμε ότι με το Εργαστήρι Ψαλτικής δεν χρησιμοποιείτε τα παλαιά απηχήματα, πρακτική που δεν διασώζεται και στο Άγιον Όρος. Πιστεύετε ότι σε μια χορωδιακή εκτέλεση θα ήταν αναγκαίο;
Α.Π.: Το θέμα των απηχημάτων θεωρώ ότι το έχει αντιμετωπίσει ξεκάθαρα το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το θησαυροφυλάκιο της Ψαλτικής Τέχνης και Παραδόσεως. Στο «ΕΡΓΑΣΤΗΡΙ ΨΑΛΤΙΚΗΣ» όλες μας οι προσπάθειες εστιάζονται στο να είμαστε εναρμονισμένοι σε αυτήν την Ψαλτική Τέχνη και Παράδοση, να την διαφυλάσσουμε, πορευόμενοι «εἰς ἃ ἐδιδάχθημεν» όπως θα έλεγε ο Θρασύβουλος Στανίτσας.
Σε εισήγησή μου στο Συνέδριο που οργάνωσε το Σχολείο Ψαλτικής στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών (17 και 18 Οκτωβρίου) είχα την τιμή να παρουσιάσω θέματα σχετικά με την διδασκαλία του έργου του Γρηγορίου Πρωτοψάλτου από τον Θρασύβουλο Στανίτσα στην χορωδία του, στην οποία νεαρός τότε είχα την ευλογία να συμμετέχω (1976). Παρουσίασα επίσης ιστορικά στοιχεία από την φάση προετοιμασίας, καθώς και παρτιτούρες, προγράμματα, ηχητικά από τα μαθήματα κατά τις πρόβες, ηχητικά από τη συναυλία κ.λ.π.).
Βασίλειος Χάδος: Ευχαριστούμε για την ευκαιρία της συνομιλίας.
Αθανάσιος Παϊβανάς: Σας ευχαριστώ.
