Οι Πατέρες της Εκκλησίας παράγουν πολιτισμό

5 Μαΐου 2016
[Προηγούμενη δημοσίευση: http://bitly.com/1XJHng3]

Το ίδιο συνέβηκε και με τις πλατωνικές Ιδέες και τα αριστοτελικά Είδη. Για τον Πλάτωνα τα πράγματα του αισθητού κόσμου εξαρτώνται από τις αντίστοιχες Ιδέες του νοητού κόσμου[26]. Με το δικό του τρόπο υιοθετεί τις Ιδέες ο Αριστοτέλης, αλλά τις ονομάζει Είδη. Καθώς δέχεται τον κόσμο ως μια ιεραρχία με βάση και κορυφή, και θεωρεί πως στην κορυφή βρίσκεται η πρώτη ακίνητη ουσία, η οποία είναι και η αιτία κάθε γενέσεως, και στη βάση βρίσκονται οι πρώτες ουσίες, ως ατομικές υποστάσεις, που είναι και αυτές ακίνητες, θεωρεί πως ανάμεσα στη βάση και στην κορυφή υπάρχουν οι δεύτερες ουσίες, οι οποίες κινούνται ασταμάτητα και κάνουν τα είδη και τα γένη των όντων. Αυτές ακριβώς οι δεύτερες ουσίες που βρίσκονται σε μία ασταμάτητη κίνηση είναι οι πλατωνικές Ιδέες που εδώ, όμως, ονομάζονται Είδη[27]. Οι Βυζαντινοί και σε αυτό το σημείο αφομοιώνουν μεταπλαστικά τους παραπάνω όρους, για να μιλήσουν για τους λόγους των όντων. Όλα τα δημιουργήματα για τους Πατέρες της Εκκλησίας υπάρχουν από πάντα, αλλά μόνο ως σκέψη στο νου του Θεού, δηλαδή ως λόγοι των όντων. Σε αποτελεσμένη κατάσταση υπάρχουν μόνο από κάποιο σημείο και μετά. Γι’ αυτό η θεολογία, κατά το Διονύσιο Αρεοπαγίτη, καλεί τους λόγους των όντων θελήματα, προορισμούς και παραδείγματα του νου του Θεού, σύμφωνα με τα οποία παρήχθη ο κόσμος, στην αποτετελεσμένη του μορφή[28]. Οι λόγοι των όντων δεν είναι ιδέες, είδη και αρχέτυπα στο μυαλό του Θεού, αλλά τα αιώνιο θέλημα Του, το οποίο καθώς είναι άκτιστο, άτρεπτο, απόλυτο και εκτός χρόνου, δεν μπορεί να αλλάζει γνώμη από κάποια στιγμή και μετά (εδώ φαίνεται ότι ο Θεός είναι εκτός χρόνου, το μετά είναι χρονικό και ο χρόνο υπάρχει από την ώρα της δημιουργίας και μετά), αλλά πάντοτε είναι ίδιο. Πάντοτε ήθελε ο Θεός να φτιάξει τον κόσμο, και τον έφτιαξε. Στον Πλάτωνα ταυτίζεται η ουσία κάθε πράγματος με τη θεία ιδέα του, ενώ στα βυζαντινά κείμενα των Πατέρων τα κτίσματα είναι ετερούσια με το Θεό και οι λόγοι των όντων είναι η ιδέα του Θεού για τον κόσμο[29].

λιλησ1

Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς, τον 14ο αιώνα, (αν και τα κείμενα του εντάσσονται στη Βυζαντινή Φιλοσοφία – είναι μετά τον 9ο αιώνα –, τον αναφέρουμε όμως καταχρηστικά γιατί τα θεολογικά του κείμενα είναι πολύ χαρακτηριστικά) έγραφε πως αν δεν διευκρινίσουμε θεολογικά το περιεχόμενο που έχουν οι λόγοι των όντων και τους θεωρήσουμε ως ιδέες και αρχέτυπα, όπως ήθελαν ο Πυθαγόρας, ο Πλάτων και ο Σωκράτης τότε τα κτιστά όντα είναι αυθύπαρκτες αιώνιες αρχές που συνυπάρχουν παράλληλα με το Θεό και εισάγουμε την πολυθεΐα[30]. Για τη θεολογία όμως δεν υπάρχει τέτοιο πρόβλημα, γιατί όλη η δημιουργία υπάρχει προ καταβολής κόσμου, αλλά μόνο στην άκτιστη και άτρεπτη βούληση του Θεού.      

Η μετάπλαση των όρων Ιδέες και είδη των φιλοσόφων σε λόγους των όντων έγινε στην προσπάθεια των Πατέρων να διατυπώσουν τη δογματική διδασκαλία και όχι να εκθέσουν τη φιλοσοφική τους διδασκαλία, όπως συνέβαινε στην αρχαιότητα. Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς δεν αντιτίθεται στους αρχαίους φιλοσόφους, αλλά στους συγχρόνους τους αιρετικούς, όπως ο Βαρλαάμ, οι οποίοι θεωρούν τους λόγους των όντων ιδέες του Θεού, ως αιώνια αρχέτυπα, ομοούσια με το Θεό εισάγοντας στην Εκκλησία την πολυθεΐα.     

                                                                                                                                                                                             [Συνεχίζεται]

 

[26] Πλάτωνος, Πολιτεία Ζ, 517bc : «Τα δ’ οὖν ἐμοὶ φαινόμενα οὔτω φαίνεται, ἐν τῷ γνωστῷ τελευταία ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα καὶ μόλις ὁρᾶσθαι, ὁφθεῖσα δὲ συλλογιστέα εἶναι ὡς ἄρα πᾶσι πάντων αὔτη ὁρθῶν τε καὶ καλῶν αἰτία, ἐν τε ὁρατῷ φῶς καὶ τὸν τούτου κύριον τεκοῦσα, ἐν τε νοητῷ αὐτὴ κυρία ἀλήθειαν καὶ νοῦν παρασχομένη, καὶ ὅτι δεῖ ταύτην ἱδεῖν τὸν μέλλοντα ἐμφρόνως πράξειν ἥ ἱδίᾳ ἥ δημοσίᾳ.».

[27] Ἀριστοτέλους, Μετὰ τὰ φυσικΖ, 1033b : «Φανερὸν δὴ ἐκ τῶν εἰρημένων ὅτι τὸ μὲν ὡς εἶδος ἤ οὐσία λεγόμενον οὐ γίγνεται, ἡ δὲ σύνολος κατὰ ταύτην λεγομένη γίγνεται καὶ ὅτι ἐν παντὶ τῷ γινομένῳ ὕλη ἔνεστι. . .».

[28] Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, Περί θείων ὁνομάτων 5, 8 PG 3, 824C : « Πολλῷ γε μᾶλλον ἐπί τῆς καὶ αὐτοῦ καὶ πάντων αἰτίας, προϋφεστᾶναι τὰ πάντα τῶν ὄντων παραδείγματα, κατὰ μία ὑπερούσιον ἔνωσιν συγχωρητέον˙ ἐπεὶ καὶ οὐσίας παράγει κατὰ τὴν ἀπὸ οὐσίας ἔκβασιν. Παραδείγματα δε φαμεν εἶναι τοὺς ἐν τῷ Θεῷ τῶν ὄντων οὐσιοποιοὺς καὶ ἐνιαίως προϋφεστῶτας λόγους, οὔς ἡ θεολογία προορισμοὺς καλεῖ, καὶ θεία καὶ ἀγαθὰ θελήματα, τῶν ὄντων ἀφοριστικὰ καὶ ποιητικὰ καθ’ οὔς ὁ ὑπερούσιος τὰ ὄντα πάντα καὶ προώρισεν καὶ παρήγαγεν».

[29] Πολύ σωστά ο π. Γεώργιος Φλορόφσκυ ονομάζει τους λόγους των όντων οι «σκέψεις» του Θεού για τη δημιουργία. Βλ. Γεωργίου Φλορόφσκυ, Οι βυζαντινοί πατέρες του έκτου, εβδόμου και ογδόου αιώνα. Μετάφραση Παναγιώτου Κ. Πάλλη. Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 421. Δεν χρησιμοποιεί εύκολα τον όρο Ιδέες του Θεού για τη δημιουργία του κόσμου, ακριβώς για να μην γίνει η ταύτιση με τις πλατωνικές ιδέες. Όσες φορές χρησιμοποιεί τον όρο Ιδέα του Θεού για τον κόσμο, προβαίνει σε αυτό εφόσον πρώτα αντιπαραβάλλει τις πλατωνικές Ιδέες και τονίσει πως εκεί υπάρχει η ταύτιση της ουσίας κάθε πράγματος με τη θεία ιδέα του, ενώ οι βυζαντινοί λόγοι των όντων είναι η ιδέα που έχει ο Θεός για τα πράγματα, χωρίς να υπάρχει ταύτιση της κτιστής ουσίας με τη θεία. Γεωργίου Φλορόφσκυ, Δημιουργία και Απολύτρωση. Μετάφραση Παναγιώτου Κ. Πάλλη, εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004, σελ. 70.

[30] Γρηγορίου Παλαμᾶ, Ὑπὲρ ἡσυχαζόντων, [Γρηγορίου Παλαμά συγγράμματα, τόμος Α΄, (B. Bobrinsky, Π. Παπαευαγγέλου, J. Meyendorff, Π. Χρήστου) Θεσσαλονίκη 1988], τόμος Α΄, σελ. 677 : «Ἀλλὰ γὰρ τὰ τοιαῦτα παραδείγματα Πυθαγόρας μεν καὶ Πλάτων καὶ Σωκράτης ταπεινῶς καὶ ἀναξίως τοῦ Θεοῦ αὐθυπάρκτους ἐδόξασαν ἀρχᾶς συναιτίους τῷ Θεῷ. Τούτους οὖν αἰτιατέον ὡς πολυθέους, οἵτινες μεταξὺ τῆς ὑπερουσιότητος ἐκείνης καὶ τῶν γενητῶν θείας οὑσίας ἐτέρας ἀρχικάς τῶν ὄντων αὐτοσχεδιάσαντες παρ’ ἐαυτῶν ὑπέστησαν… Ἡμεῖς δε καὶ οἰ πατέρες ἡμῶν οὐδὲν τούτων αὐθύπαρκτον δοξάζομεν, οὐδ’ ἀναίτιον οὐδέ συναίτιον τῷ Θεῷ, διό καὶ προορισμοὺς καὶ προγνώσεις ταυτά φαμεν καὶ θελήματα Θεοῦ, ὄντα μεν προ τῶν κτισμάτων ἐν αὐτῷ  – πως γαρ οὐ; – προηγμένων δι’ ὕστερον τῶν κτισμάτων κατ’ αὐτά». Επίσης Γρηγορίου Παλαμά Αντιρρητικός 1, [συγγράμματα, τόμος Γ΄. Ἀντιρρητικὸς πρὸς Ἀκίνδυνον (Λ. Κοντογιάννης, Β΄/ Φανουργάκης˙ προλογίζει Π. Χρήστου) Θεσσαλονίκη 1970, τόμος Γ΄], σελ. 61 : « Ἀρ’ οὐ τὰς πλατωνικάς ἰδέας ἐπεισάγουσι τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Χριστοῦ καὶ πολλοὺς θεοὺς ἀναπείθουσι πρεσβεύειν, ὧν τῇ μεθέξει συνέστηκε τὸ πᾶν;».