Ο Francis Bacon και η Ηθική σχετικά με τις δυνατότητες της Επιστήμης

Ο  ενθουσιασμός  από  τη  δυναμική  της  επιστημονικής  γνώσης  δεν  περίμενε  την  τεχνολογική  εξέλιξη  για  να  πιστέψει  ότι  μπορεί  να  απαντήσει  σε  οποιοδήποτε  ερώτημα. Ήδη  στις  πρώτες  στιγμές  της  νέας  φάσης  της  είχαν  εκδηλωθεί  οι  σχετικές  προθέσεις: Το  μέλος  της  Βασιλικής  Εταιρείας  της  Αγγλίας  Η. Power, «μεθυσμένος»  περίπου  από  τις  προοπτικές  που  ανοίγονταν, αναρωτιόταν  στο  έργο  του  Πειραματική  Φιλοσοφία (1644) ποιος  θα  μπορούσε  άραγε  να  βάλει  «Νon  Ultra»  στην  απεριόριστη  πρόοδο. Λίγο  πιο  μπροστά, ο  F. Bacon  στη  Νέα  Ατλαντίδα  του (1626) είχε  προσδιορίσει  το  επιστημονικό  πρόγραμμα  ως  την  επίτευξη  όλων  των  δυνατών  στόχων[1].

Η  περίπτωση  του  F. Bacon  είναι  εξόχως  αντιπροσωπευτική  για  τη  συνάφεια  στην  οποία  αναφερόμαστε: η  συγκεκριμένη  δήλωση  είναι  αρκετά  διφορούμενη  για  να  εκληφθεί  αποκλειστικά  ως  αλαζονική. Θα  μπορούσε  να  υποθέσει  κάποιος, λ.χ., ότι  αναφέροντας  «δυνατούς  στόχους»  δεν  υπονοεί  μαξιμαλιστικές  και  υπερβολικές  προθέσεις. Επομένως, αυτή  η  στοχοθέτηση  είναι  απολύτως  εύλογη.

Από  την  άλλη  πλευρά  πάλι, σε  άλλα  έργα  του  ο  ίδιος  συγγραφέας  κινείται  σε  αναλόγως  επηρμένο  τόνο. Στο  ημιτελές  έργο  του  Valerius  Terminus (1603) γράφει  πως  η  χρήση  μιας  απλής  και  καθαρής  γλώσσας  ισοδυναμεί  με  αποκάλυψη  κάθε  λειτουργίας: από  αυτή  της  αθανασίας  έως  εκείνη  της  πιο  στοιχειώδους  πρακτικής. Και  βέβαια  ο  ίδιος  είναι  πιο  γνωστός  για  την  περίφημη  άποψή  του, ότι  σκοπός  της  επιστήμης  είναι  η  απόκτηση  δύναμης  έναντι  της  φύσης: αν  και  μια  τέτοια  πρόθεση  είναι  κατά  βάση  θεμιτή, σήμερα  είμαστε  σε  θέση  να  δούμε  τις (οικολογικά  μοιραίες) συνέπειες  όσων  θέλησαν  να  εξαντλήσουν  τα  όριά  της.

Οι  ακροβασίες  αυτές  του  F. Bacon  δεν  είναι  οι  μοναδικές  από  την  πλευρά  του. Σε  άλλες  περιπτώσεις, από  τη  μια  υποστηρίζει  ότι  η  πρόοδος  είναι  αναπόφευκτη  για  την  ανθρώπινη  φύση  και  μόνο  η  έλλειψη  θάρρους  και  αυτοπεποίθησης  μπορεί  να  την  αναχαιτίσει[2] και  από  την  άλλη  αναγνωρίζει  τρία  είδη  ορίων  στην  προσπάθεια  αυτή: α) την  ανθρώπινη  θνητότητα, β) το  σκοπό, που  βρίσκεται  στη  γαλήνη  και  την  ικανοποίηση, και  γ) την  αυταπάτη  να  πιστεύει  ο  άνθρωπος  κάθε  φορά  που  μαθαίνει  κάτι, πως  συλλαμβάνει  τα  θεία  μυστικά[3]. Kαι  στο  Valerius  Terminus, πάλι, υποστηρίζει  ότι  η  γνώση  των  θείων  μυστικών  ανταμείβεται  με  αποξένωση  από  τη  θεία  παρουσία (προφανώς, λόγω  της  ανθρώπινης  αυταρέσκειας)[4].

Ίσως  η  απάντηση  στις  ετερόκλητες  αυτές  γνώμες  να  βρίσκεται  σε  μιαν  άλλη  διάσταση  των  επιστημονικών  προθέσεων, για  την  οποία  η  περίπτωση  του  Bacon  να  είναι  επιπρόσθετα  αντιπροσωπευτική. Αναφερόμαστε  στο  ενδεχόμενο  της  αφέλειας  που  αντιπροσωπεύει  αυτή  η  στάση. Δεν  αποκλείεται, δηλαδή, οι  προθέσεις  των  ερευνητών  να  είναι  οι  αγαθότερες  και  να  αφίστανται  τελείως  από  τις  χρήσεις  όσων  σπεύσουν  να  εφαρμόσουν  τις  ιδέες  τους – χωρίς  βέβαια  αυτό  να  μειώνει  τις  ευθύνες  όσων  έχουν  την  πατρότητα  μιας  ιδέας  από  τις  εφαρμογές  της, καθώς  συχνά  ο  δρόμος  προς  την  καταστροφή  είναι  σπαρμένος  με  καλές  προθέσεις.

Ο  Bacon  πράγματι  έχει  δώσει  δείγματα  συναίσθησης  τόσο  της  ολέθριας  χρήσης  της  εγωκεντρικής  γνώσης  όσο  και  της  ανθρωποκεντρικής  διάστασης  που  οφείλει  να  έχει  το  επιστημονικό  έργο. Στο  επίσης  ημιτελές  έργο  του  Instauratio  Magna (1620-3) δηλώνει: «Η  αναζήτηση  σκοπό  δεν  έχει  την  ευχαρίστηση, την  ικανοποίηση  ή  την  περιφρόνηση  των  άλλων, το  κέρδος, τη  δόξα, τις  τιμές  ή  τις  διακρίσεις, ούτε  τη  νοθεία  ή  τις  ευτελείς  επιδιώξεις  αλλά … να  βελτιώσουμε  τη  ζωή  με  αγαθοεργίες … η  επιθυμία  για  εξουσία  οδήγησε  τους  αγγέλους  στην  έκπτωση· η  επιθυμία  των  ανθρώπων  μόνο  για  γνώση  θα  τους  οδηγήσει  στην  ίδια  έκπτωση … στις  αγαθοεργίες  δεν  υπάρχει  υπερβολή: από  αυτές  ποτέ  δεν  κινδύνευσαν  ούτε  οι  άγγελοι  ούτε  οι  άνθρωποι»[5].

[1] Από  την  «Ωδή  στο  Μικροσκόπιο», Experimental  Philosophy: With  some  Deductions, and  Probable  Hypotheses, Raised  from  them, in  Avouchment  and  Illustration  of  the  now  Famous  Atomical  Hypothesis, Book  I: Microscopical, London, 1664, Cowles  Thomas, «Dr. Henry  Power, disciple  of  Sir  Thomas  Browne», Isis 20 (1933-4), σ. 353, του  Ίδιου, «Dr.  Henry  Power’s  Poem  on  the  Microscope», Isis  21 (Apr. 1934), σ. 71-80, Medawar  Peter, Τα  όρια  της  επιστήμης, μτφ. Α. Τσουκαλαδάκη, Τροχαλία, Αθήνα 1992, σ. 85.

[2] Βλ. «Πρόλογος»  στο  Instauratio  Magna, Spedding  James – Leslie  Ellis  Robert – Denon  Heath  Douglas (eds.), The  Works  of  Francis  Bacon, vol. I, Hurd  and  Houghton, New  York  1864, σ. 199.

[3] Βλ. Bacon  Francis, «The  Advancement  of  Learning», The  Works  of  Lord  Bacon, vol. Ι, William  Ball, London  1838, σ. 3. Πρβλ. του  Ίδιου, «Sylva  Sylvarum, or  a  Natural  History  in  Ten  Centuries», στο ίδιο, ό.π., σ. 233, Medawar  Peter, Τα  όρια  της  επιστήμης, ό.π., σ. 86.

[4] Βλ. The  Works  of  Lord  Bacon, vol. Ι, ό.π., σ. 218.

[5] Βλ. «Πρόλογος»  στο  Instauratio  Magna, ό.π., σ. 209-10, Medawar  Peter, Τα  όρια  της  επιστήμης, ό.π., σ. 57-8. Για  την  αρετή  ως  ακρότητα, πρβλ. Μαντζαρίδη  Γεωργίου, Χριστιανική  Ηθική, τόμ. Ι,  ό.π., σ. 39.