ΛΟΓΟΣ ΚΕ΄: Περί της μεταφράσεως του Ερμηνευμένου Ψαλτήρα

ΛΟΓΟΣ ΚΕ΄
Περί της μεταφράσεως του Ερμηνευμένου Ψαλτήρα
με την επιγραφή στα σλαβoνικά: «Στον ευσεβέστατο και υψηλότατο βασιλέα και θεοφύλακτο άρχοντα και μεγάλο ηγεμόνα πασών των Ρωσιών Βασίλειο, υιό του Ιωάννη [1], ο ελάχιστος μοναχός Μάξιμος Αγιορείτης, ταπεινώς προσκυνώ εν Κυρίω».

«Πάσα δόσις αγαθή και παν δώρημα τέλειον άνωθέν εστι καταβαίνον από του Πατρός των φώτων» [2], διδάσκει σαφώς η Αγία Γραφή. Και δεν μπορεί να είναι διαφορετικά. Ακόμη και ο Πλάτων, ο πρώτος από τους θύραθεν φιλοσόφους, είτε το έμαθε από την Αγία Γραφή, είτε καθοδηγήθηκε από το φως του φυσικού νού που εξαρχής εμφυτεύθηκε στον άνθρωπο, αποδίδει στον Θεό την αρχή και την αιτία κάθε αγαθού λέγοντας: «Πράγματι, ο Θεός είναι αγαθός, και γι’ αυτό θεωρείται αίτιος κάθε αγαθού και αμέτοχος στο κακό» [3].

Μετά το πρώτο αληθινό αγαθό, που είναι ο ίδιος ο Θεός, υπάρχουν αναρίθμητα αγαθά, που πηγάζουν από Αυτόν, από τα οποία τα μεγαλύτερα είναι δύο – η ιερωσύνη και η βασιλεία, όπως λέγει ο μεγάλος βασιλέας Ιουστινιανός: «Η ιερωσύνη και η βασιλεία είναι τα δύο μεγαλύτερα δώρα του Θεού, που δόθηκαν στο ανθρώπινο γένος από την μεγίστη φιλανθρωπία Του. Από αυτά η ιερωσύνη συμβάλλει στην τακτοποίηση των θεικών πραγμάτων, ενώ η βασιλεία ασχολείται με τα ανθρώπινα, προνοώντας γι’ αυτά. Και το ένα και το άλλο προέρχονται από την ίδια αρχή και κάνουν την ανθρώπινη ζωή ωραιότερη» [4]. Πολλοί ιερείς και βασιλείς της Παλαιάς Διαθήκης αποδεικνύουν την αλήθεια αυτών των θεικών λόγων, από τους οποίους επιφανέστεροι είναι ο προφήτης Μωυσής και ο ιερέας Ααρών, η επιλεγείσα από τον Θεό δυάδα, καθώς επίσης ο Ιησούς Ναυή και ο ιερέας Ελεάζαρ, ο προφήτης Σαμουήλ και ο βασιλέας Δαυίδ και άλλοι ενάρετοι, που μαζί υπηρετούσαν αρμονικά ο ένας την ιερωσύνη και ο άλλος την βασιλεία. Πολλά ανάλογα παραδείγματα υπάρχουν και στην Καινή Διαθήκη, όπως ο πάπας Σίλβεστρος και ο βασιλέας Κωνσταντίνος ο Μέγας, ο Γρηγόριος Θεολόγος και ο βασιλέας Θεοδόσιος ο Μέγας, ο Ιωάννης Χρυσόστομος και ο βασιλέας Αρκάδιος και άλλα πρόσωπα αειμνήστων και μακαριοτάτων ανδρών, αρχιερέων και βασιλέων του νέου Ισραήλ.

Στην εποχή μας παράδειγμα και απόδειξη της αληθείας των παραπάνω αποτελεί αναμφίβολα το προστατευμένο και στεφανωμένο από τον Θεό κράτος σου, το κραταιό στην ευσέβεια και την αρετή, η οποία συγκέντρωσε τις τελειότατες αρετές των σοφοτάτων ανδρών που βασίλευαν προηγουμένως, και τις δείχνει τώρα μέσα του, όπως ένας καθαρότατος καθρέφτης που εκπέμπει παν­του την λάμψη της ευσεβείας και της αληθείας.
Κοσμημένος με σοφία και ευσεβή πραότητα κατά τις θείες και πάνδημες εορτές, εσύ είσαι ο σοφότατος εκπρόσωπος και κόσμημα αυτών των ιεροτελεστιών. Ποιος από τους νυν αλλά και τους παλαιοτέρους βασιλείς μπορεί να φανεί πιο ικανός από τον Βασίλειο, υιό του Ιωάννη, τον ένδοξο μεγάλο ηγεμόνα Πασών των Ρωσιών, στα συμβούλια των υποθέσεων της κρατικής κυβερνήσεως που αφορούν τους υπηκόους, καθώς και την στρατιωτική κατάσταση της χώρας; Επομένως, σωστά έχει λεχθεί ότι το θαυμάσιο και ένδοξο κράτος σου αποτελεί την προσωποποίηση των προαναφερθέντων λόγων του Ιουστινιανού, επειδή έχεις δίπλα σου τον ένδοξο μεταξύ των αρχιερέων, τον σεβασμιότατο Μητροπολίτη Πασών των Ρωσιών Βαρλαάμ [5], τον πνευματικό πατέρα του κράτους σου και παντοτινό παράκλητο στον Θεό. Με την αρμονική συνεργασία σας φέγγει καθαρά η ευσέβεια ενωμένη με την αλήθεια και την ευνομία, ώστε εδώ εφαρμόζεται σαφώς το ρητό του θείου Δαβίδ: «Αλήθεια εκ της γης ανέτειλε, και δικαιοσύνη εκ του ουρανού διέκυψε. Και γαρ ο Κύριος δώσει χρηστότητα και η γη ημών δώσει τον καρπόν αυτής· δικαιοσύνη εναντίον αυτού προπορεύσεται και θήσει εις οδόν τα διαβήματα αυτού» [6].

Επομένως, το χρίσμα του βασιλέως που προέρχεται από τον πρώτο και μόνον αληθώς αγαθό, όπως αναφέραμε προηγουμένως, έφθασε και στο κράτος σου, όπως και άλλα αναρίθμητα αγαθά, με τα οποία εμπλουτίστηκε ο βασιλικός νούς σου. Αυτό ακριβώς παρακίνησε τώρα την εξουσία σου να δώσει εντολή για την μετάφραση των Ερμηνειών του Ψαλτηρίου, που επί πολλά χρόνια έμεναν κλεισμένες σε βιβλιοθήκες χωρίς κανένα όφελος για τους ανθρώπους. Η φωτισμένη βασιλεία σου, από την χάρη που κατοικεί εντός σου, όπως είπα προηγουμένως, όντας γεμάτη από τον ζήλο του Θεού, ζήτησε αμέσως συμβουλή από τον πνευματικό πατέρα της, τον Βαρλαάμ, τον σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Πασών των Ρωσιών. Αφού δέχθηκε από αυτόν την προσευχή και την ευλογία, απευθύνθηκε αμέσως στον Πρώτο και τους μοναχούς του Αγίου Όρους όχι με κενά γράμματα, αλλά μεστά νοήματος, σαν τα στάχυα της φιλανθρωπίας που φέρνουν αφθόνους καρπούς, προσκαλώντας από την Τιμία Μονή Βατοπαιδίου κάποιον Σάββα, έναν από τους σεβασμίους ιερείς της. Επειδή όμως εκείνος λόγω γήρατος αρνήθηκε να πάει στην βασιλεύουσα Πασών των Ρωσιών, την ενδοξοτάτη πόλη της Μόσχας, αντί αυτού έστειλαν τον γράφοντα, Μάξιμο, ελάχιστο μοναχό και προσκυνητή του κράτους σου. Αυτός ήλθε εδώ, έλαβε από εσένα το εν λόγω βιβλίο και με την ευλογία του αγιοτάτου Βαρλαάμ και την βοήθεια του Θεού αξιώθηκε μέσα σε ένα έτος και πέντε μήνες να ολοκληρώσει την μετάφραση των ερμηνειών από την ελληνική γλώσσα στην ρωσική.

1. Ο ηγεμόνας των Ρώσων Βασίλειος Γ´ βασίλευσε κατά τα έτη 1505-1533.
2. Ιακ. 1, 17.
3. Βλ. ΠΛΑΤΩΝΟΣ, Πολιτεία 509Β, Θεαίτητος 176bc.
4. ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΟΥ, Νεαρά ΣΤ´, Προοίμιον, εκδ. R. Schoel-G. Kroll, Corpus iuris civilis, τ. III, Novellae, Berolini 1828, σσ. 35-36.
5. Μητροπολίτης Μόσχας Βαρλαάμ (1511-1521).
6. Ψαλμ. 84, 12-14.

Με όλα αυτά θεωρώ απαραίτητο να πω εκ των προτέρων μερικά λόγια γι’ αυτό το βιβλίο, ώστε να εξηγήσω τις αρετές και την σημασία του. Επιθυμώ πρώτα να μιλήσω για τους διδασκάλους που το συνέταξαν, ποιοί και πόσοι ήταν και ποια είναι η τάξη των ερμηνειών τους. Ο σκοπός είναι ο εξής. Πρώτον, το θεοφύλακτο κράτος σου, έπειτα και όλος ο λαός των ορθοδόξων να ξέρει με ποιόν συζητά, με ποιόν τρόπο και για ποιο θέμα. Προκειμένου να γνωρίσουμε τα αντικείμενα και πράγματα που γίνονται αντιληπτά με την όρασή μας, έχουμε την ανάγκη να μας τα εξηγήσουν έμπειροι άνθρωποι, και τότε ακούμε ευχαρίστως τις ερμηνείες τους. Με ανάλογο τρόπο οφείλουμε να αντιμετωπίζουμε τις θείες ενέργειες που αντιλαμβανόμαστε με τον νού, γεγονός ιδιαιτέρως απαραίτητο, αφού οι ενέργειες αυτές είναι ανώτερες από τις ανθρώπινες, τα δε νοητά είναι ανώτερα από τα αισθητά.

Με την εξήγηση αυτή θέλησα να ακολουθήσω το παράδει­γμα εκείνων που τελείωσαν κάποιο πολύ μακρινό ταξίδι στην ξηρά η στην θάλασσα, επέστρεψαν στον τόπο τους και αφηγούνται σε αυτούς που τους ρωτούν όσα αξιόλογα άκουσαν. Μιμούμενος αυτούς τους ταξιδιώτες, καταθέτω και εγώ ο,τι είδα σε αυτό το ταξίδι. Και αν γίνω φλύαρος, ας μην απορήσει με αυτό κανείς, επειδή, όταν κάποιος αφηγείται κάτι, μπορεί να το εκφράσει με πολλά και με λίγα λόγια. Όποιος όμως αφηγείται πολλά και μάλιστα διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα, όχι μόνο δυσκολεύεται να το κάνει, αλλά, ακόμη και αν το έκανε αυτό, η αφήγησή του θα ήταν πολύ ακατάλληλη για τους ακροατές, επειδή αυτή θα ήταν τόσο ελλιπής όσο ελλιπής είναι η σύντομη περιγραφή ενός μεγάλου βασιλικού θησαυρού. Αρχίζω λοιπόν την εξήγησή μου.

Αυτό το ιερό βιβλίο συντάχθηκε από παλαιούς άνδρες, πλήρεις κάθε σοφίας και μεγάλης διανοητικής ικανότητας. Σε κάθε σημείο είναι γεμάτο από την θεόπνευστη σοφία και την ανώτατη κατανόηση, ώστε να υπερβαίνει τις δυνατότητές μου. Αν μάλιστα ο μεταφραστής ήταν κάποιος ικανότερoς από μένα, θα κατάφερνε να το πραγματοποιήσει με μεγάλη προσπάθεια και κόπο. Αυτό δεν αφορά τον μεγάλο αριθμό των περιεχομένων των συγγραμμάτων –όχι!– επειδή όχι μόνο η ποσότητα κάνει την προκειμένη προσπάθεια εύκολη η δύσκολη, αλλά η ποιότητα πολλές φορές αποτελεί την ουσία του πράγματος. Ο αδάμας ανήκει στις πιο μικρές πέτρες και σε σύγκριση με τις μεγάλες είναι όπως το κουνούπι μπροστά στον ελέφαντα [7]. Είναι όμως ισχυρότερος από κάθε σφυρί και αμόνι και μάλιστα, όταν τον χτυπάει μία άλλη πέτρα, αυτή συντρίβεται από τον αδάμαντα και γίνεται σκόνη. Έτσι και την ερμηνεία της βαθειάς σοφίας και του νοήματος διαφόρων ερμηνευτών δεν την θεωρώ πολύ εύκολη, ακόμη και για όσους καυχώνται για την πολυμάθειά τους και όχι μόνο για εμένα τον ολιγομαθή.

Αυτοί οι άγιοι άνδρες, που κατανόησαν σε βάθος αυτές τις προφητείες, υπήρξαν από τους πιο πολυμαθείς και σοφούς κατά τον νού. Αφού ξεπέρασαν τα γράμματα και ερεύνησαν φιλόπονα με την βοήθεια του Αγίου Πνεύματος το μυστικό νόημα που ενυπάρχει στα γράμματα, άλλοι από αυτούς ερμήνευσαν την αλληγορική έννοιά τους, άλλοι την αναγωγική και υψίστη, ενώ μερικοί ερμήνευσαν το περιεχόμενο του κειμένου στην κυριολεξία του. Έτσι ο αναγνώστης αυτού του βιβλίου θα απολαύσει και την πνευματική αγαλλίαση της κυριολεκτικής ερμηνείας του κειμένου και την ερμηνεία της αλληγορικής σημασίας του και το ηθικό δίδαγμα, ώστε να καθοδηγείται στην διαμόρφωση καλυτέρου ήθους, ενώ με το φωτοβόλο αναγωγικό νόημα θα μπορεί να ανέρχεται προσεκτικά στα ουράνια και υπερκόσμια και να δέχεται από εκεί την φώτιση του νού.

Γι’ αυτό δεν θα αμαρτήσει όποιος χαρακτηρίσει αυτό το βιβλίο πνευματικό θησαυροφυλάκιο πλήρες χάριτος η διανοητικό παράδεισο με πλουσίους αιωνίους κήπους και πνευματικά άνθη, επειδή μέσα του δεν θα βρεί κανείς μόνο μία συνηθισμένη και χρήσιμη διδασκαλία, αλλά τον θεολογικό νού και το βάθος των δογμάτων. Θα βρεί επίσης την διδασκαλία των θεολόγων για την υψίστη και μακαριοτάτη Τριάδα, αλλά και την διδασκαλία για όλα τα ορατά και αόρατα δημιουργήματα, τα οποία Αυτή με την φιλανθρωπία της τα έφερε από το μη ον στο ον. Ακόμη θα διαβάσουμε σε αυτό την διδασκαλία για την μέλλουσα ζωή των ανθρώπων που θα λάβουν την αφθαρσία και την αιωνία δόξα για την ευσεβή και ενάρετη ζωή τους, αλλά και εκείνων που θα λάβουν την ντροπή και τα ατελείωτα βάσανα εξαιτίας των κακών πράξεών τους.

Εξάλλου θα δούμε, αν διαβάσουμε προσεκτικά, ότι αυτό το βιβλίο σε πολλά σημεία βρίθει από ερμηνείες των φαινομένων της φύσεως και δείχνει όχι μόνο την διαφορετική και δυσερμήνευτη τάξη της γεννήσεως, της ενηλικιώσεως και της ανατροφής μας, αλλά και των ανωτέρων δημιουργημάτων του ουρανού και της γης. Συγκεκριμένα, ποια δομή και τάξη έχουν αυτά και πως το καθένα ξεχωριστά υπάρχει από μόνο του και πως σχετίζεται το ένα με το άλλο. Αυτό το βιβλίο μπορεί να αποτελέσει για τους αναγνώστες ένα ισχυρό όπλο και εναντίον των αιρετικών, ούτως ώστε οι αναγνώστες να είναι σε θέση να εκριζώνουν τα σατανικά τους ζιζάνια και να τα ρίχνουν στο αιώνιο πυρ. Γιατί όμως να πολυλογώ και να κουράζω την βασιλική ακοή σου!

7. Πρβλ. την παροιμία «Κώνωπος ελέφας Ινδός ουκ αλεγίζει». E. LUDOV-Α. LEUTSCH, Paroemiographi Graeci [Corpus Paroemiographorum Graecorum II], τ. II, Gottingae 1851, σ. 495.

Συνοπτικά, αυτό το βιβλίο είναι χρήσιμο για όσους ενδιαφέρον­ται για την θεολογία, φωτίζει όσους ασχολούνται με τις φυσικές επιστήμες, αποτελεί όπλο για συζητήσεις, καταφύγιο για ανθρώπους μοναχικούς, βοήθημα για όσους ασκούνται στην ενόραση του νού, παρηγορία γι’ αυτούς που έχουν θλίψη, ίαση για τους πνευματικά ασθενείς. Με λίγα λόγια, όσοι το διαβάσουν αποκτούν κάθε αληθινό αγαθό, διότι αυτό αποτελεί κήπο που αφθονεί σε ποικίλους καρπούς, αλλά και δοχείο γεμάτο μέλι και πνευματική γλυκύτητα που ευφραίνουν τον τρεφόμενο από αυτό.

Αυτό το βιβλίο δεν συντάχθηκε εξ αρχής σε αυτήν την μορφή, αλλά τακτοποιήθηκε έτσι αργότερα από έναν ευσεβή και φιλόπονο άνδρα. Αυτός συγκέντρωσε τις ερμηνείες των θεοφιλών ανδρών, που το επεξεργάστηκαν, και με τρόπο κατάλληλο προσάρμοσε τις σκέψεις τους στον προφητικό λόγο. Μπορούμε τώρα να καταγράψουμε τα ονόματα των θεοφιλών ανδρών που το συνέταξαν και να εξηγήσουμε τις ιδιαιτερότητες των ερμηνειών τους.

Από τους ερμηνευτές, που ανάγουν στην υψηλή θεολογική θεώρηση, οι κυριότεροι ήταν ο Ωριγένης, ο Δίδυμος, ο Απολλινάριος, ο Αστέριος και ο Ευσέβιος. Ο πρώτος από αυτούς είναι ο Ωριγένης, που εξαιτίας των πολλών έργων του, της αναγνώσεως και της ερμηνείας, αποκλήθηκε «Αδαμάντιος». Αυτός, ενώ άλλοτε έχαιρε μεγάλης δόξας λόγω της σοφίας και της ορθότητας των δογμάτων του, αργότερα έγινε βδελυρός και μισητός, επειδή απέρριψε το ορθό δο­γμα. Ας μη συγχυζόμαστε όμως γι’ αυτό και ας μη θεωρήσουμε τις ερμηνείες του φθορά για τις ψυχές μας, επειδή όλα αυτά γράφηκαν πριν στραφεί αυτός προς το κακό, όταν γευόταν ακόμη άφθονα τις υψηλότατες εμπνεύσεις του διδασκάλου, και μαζί με μας τους ορθοδόξους μαχόταν ανδρείως, κόβοντας σαν δίστομο σπαθί τα τάγματα των αιρετικών και καταστρέφοντάς τα σαν τον ιστό της αράχνης. Ο πολύς στην θεολογία Γρηγόριος θαύμασε την σοφία και την δύναμη των λόγων του τόσο πολύ, που τον αποκάλεσε λυδία λίθο για όλους τους σοφούς του καιρού του λέγοντας: «Ωριγένης η πάντων ημών ακόνη» [8]. Γι’ αυτό, αφού διάβασε μαζί με τον Μέγα Βασίλειο όλα τα βιβλία του, έκανε από αυτά μία εκλογή κειμένων, που ήταν γραμμένα σε πολύ υψηλό επίπεδο, και συνέταξε ένα βιβλίο, που επιγράφεται Φιλοκαλία [9], το οποίο έχει διατηρηθεί μέχρι σήμερα.

Ακολουθούν ο Δίδυμος και ο Ευσέβιος, πολυμαθείς θεωρητικοί άνδρες και οι ένδοξοι μετά τον Ωριγένη οπαδοί της αναγωγικής ερμηνείας. Δεν μπορώ όμως να πω με βεβαιότητα από που καταγόταν ο Δίδυμος, τι αξίωμα είχε και πότε ήκμασε [10]. Γνωρίζω μόνο αυτά, με τα οποία υπερείχε σε κάθε ορθόδοξη και υψηλή σοφία και παντού στηλίτευε τους κακοπίστους αιρετικούς. Ο λόγος του είναι σύντομος, αλλά διαφέρει ως προς το βάθος της σοφίας και απαιτεί από τον ακροατή να είναι πάντοτε νηφάλιος και πολύ προσεκτικός. Ο Ευσέβιος υπολείπεται του Διδύμου σε όλα και στην αναγωγική ερμηνεία. Υπήρξε επίσκοπος της Καισαρείας της Παλαιστίνης επί Μεγάλου Κωνσταντίνου, και εξαιτίας της ιδιαίτερης φιλίας και συναναστροφής του με τον ιερομάρτυρα Πάμφιλο έλαβε την επωνυμία του Παμφίλου. Γι’ αυτόν τον Ευσέβιο πολλοί λένε διαφορετικά πράγματα. Κάποιοι λένε ότι καταδίκασε την αίρεση του Αρείου, με την οποία ο ίδιος είχε μιανθεί παλαιότερα, και παρουσίασε στην Σύνοδο της Νίκαιας την έκθεση της ορθόδοξης πίστεως, άλλοι απορρίπτουν αυτήν την εκδοχή. Πάντως ανεξάρτητα από το αν παρουσίασε αυτήν την μετάνοια η όχι, στις ερμηνείες του πουθενά δεν εισήγαγε κάτι το βλαβερό, αλλά αντιθέτως υπερασπίζεται παντού την αλήθεια και μάχεται υπέρ αυτής. Ερμήνευσε πολύ καλά, με σαφέστατες εκφράσεις, τα σχετικά με τον Σωτήρα, ο,τι ο προφήτης είπε ασαφώς για την ενσάρκωση του Κυρίου και ο,τι ακριβώς ανήκει στην θεότητα του μονογενούς η στην ανθρωπότητά Του η αρμόζει και στις δύο φύσεις Του μαζί κατά τρόπο θαυμαστό. Μπόρεσε δηλαδή να ξεπεράσει την ασάφεια του λόγου.

Τους άνδρες αυτούς ακολουθούν ο Απολλινάριος και ο Αστέριος, άνθρωποι πλήρεις σοφίας και ευσεβείας. Από αυτούς ο Απολλινάριος υπήρξε επίσκοπος Λαοδικείας της Συρίας.Ήταν σύγχρονος του Μεγάλου Βασιλείου και του Γρηγόριου του Θεολόγου, σύμμαχος και συναγωνιστής τους στην αλήθεια του Ευαγγελίου, όπως φαίνεται από την ιστορία του Φιλοστοργίου, όπου λέγει: «Ο Απολλινάριος ήκμαζε εκείνη την εποχή στην Λαοδίκεια της Συρίας, ο Βασίλειος στην Καισάρεια της Καππαδοκίας και ο Γρηγόριος στην Ναζιανζό… Αυτοί οι τρεις άνδρες μάχονταν τότε υπέρ του ομοουσίου αντιτιθέμενοι στο ομοιούσιο και υπερέβησαν κατά πολύ όλους τους άλλους και κυρίως εμένα τον ίδιο αλλά και όσους υπερασπίζονταν την αίρεση κατά την εποχή μου, ενώ ο Αθανάσιος σε σχέση με αυτούς θεωρείται έφηβος» [11]. Έτσι γράφει για τον Απολλινάριο ο Φιλοστόργιος. Επομένως αυτός ο Απολλινάριος δεν είναι αιρετικός αλλά ορθόδοξος, σύγχρονος του Βασιλείου και του Γρηγορίου και υπερασπιστής της αληθείας. Ο Αστέριος είναι επίσης γνωστός ως ένας από αυτούς που έφθασαν εκείνη την εποχή στην υψίστη σοφία. Σύμφωνα με τον μακάριο Φώτιο, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, υπήρχαν δύο Αστέριοι. Ο ένας αγωνιζόταν υπέρ του Αρείου [12], ενώ ο άλλος ανατράφηκε στα δόγματα της ευσεβείας και ως νέος προσήλθε κοντά στον μεγάλο Ιουλιανό [13], βίωσε τον ασκητικό βίο και ύστερα έγινε ηγούμενος της μονής. Αυτός στα συγγράμματά του πάντοτε υποστηρίζει τα δόγματα της ορθοδοξίας, τονίζοντας τα αιώνια λόγια του Θεού και την αιώνια ύπαρξή Του με τον Πατέρα Του [14].

8. Το χωρίο αυτό δεν έχει αντληθεί από διασωθέν έργο του Γρηγορίου Θεολόγου, αλλά από το Λεξικόν Σούδα (Σουίδα) και μάλιστα από το λήμμα «Ωριγένης». Suidae Lexicon, εκδ. Ada Adler [Lexicographi Graeci, Volumen I], Pars III, Lipsiae 1933, σ. 6191-2.
9. ΩΡΙΓΕΝΟΥΣ, Φιλοκαλία, κριτική έκδοση την οποία εκπόνησε ο J. ARMITAGE ROBINSON, The Philocalia of Origen, Cambridge 1893.
10. Ο Δίδυμος ο Τυφλός καταγόταν από την Αλεξάνδρεια και έδρασε ως ερμηνευτής της Παλαιάς Διαθήκης και κατεξοχήν ως διδάσκαλος της εκεί κατηχητικής Σχολής. Ως έτη του επιγείου βίου του προσδιορίζονται τα 313-398. Γι᾽ αυτόν βλ. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Πατρολογία, τ. Β´, Αθήνα 1990, σσ. 666-682.
11. Φιλοστοργίου, Εκκλησιαστική Ιστορία II, 11α, εκδ. J. Bidez-Fr. Winkelmann, Philostorgius Kirchengeschichte mit dem Leben des Lucian von Antiochien und den Fragmenten eines arianischen Historiographen [Die griechischen christlichen Schriftsteller der ersten Jahrhunderte], Berlin 1972, σσ. 111-112. Το ανωτέρω απόσπασμα του Φιλοστοργίου έχει διασωθεί στο Λεξικόν Σούδα και από εκεί φαίνεται ότι το έλαβε ο άγιος Μάξιμος. Suidae Lexicon, εκδ. Ada Adler [Lexicographi Graeci, Volomen I], Pars I, Lipsiae 1928, σ. 304.
12. Είναι γνωστός ως Αστέριος ο Σοφιστής και μάλιστα ως ο πρώτος θεωρητικός του Αρειανισμού, ο οποίος γεννήθηκε στο β´ ήμισυ του Γ´ αιώνα και πέθανε το 341/2. Γι᾽ αυτόν βλ. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Πατρολογία, τ. Β´, σσ. 141-146.
13. Πιθανόν αναφέρεται στον άγιο Ιουλιανό, η μνήμη του οποίου τιμάται στις 18 Οκτωβρίου, και ο οποίος έζησε στο όρος Σινά και δημιούργησε την εκκλησία πάνω σε εκείνη την πέτρα, όπου ο Θεός παρουσιάστηκε στον προφήτη Μωυσή. Ο ίδιος προσευχήθηκε και για τον θάνατο του Ιουλιανού του Παραβάτη και άκουσε την φωνή για την εκπλήρωση της προσευχής του.

Επομένως, όσον αφορά την ανάγουσα στον ύψιστο νού ερμηνεία, οι εν λόγω άνδρες υπερέχουν των άλλων. Όσον δε αφορά το αλληγορικό νόημα των προφητειών και σε σχέση με την ορθοδοξία –και αυτό το είδος της ερμηνείας είναι περισσότερο ωφέλιμο στους ακροατές, καθώς αυτή η διδασκαλία σχετίζεται με τον χαρακτήρα τους– εδώ υπερέχουν ο Μέγας Βασίλειος και ο Χρυσόστομος, των οποίων η δόξα της σοφίας και της αγιότητας, η δομή της ομιλίας τους, οι σοφές και ωραίες ερμηνείες τους είναι τόσο γνωστές σε όλους, ώστε στον παρόντα λόγο δεν θεωρώ απαραίτητο να τα αναφέρω, αφού είναι ήδη γνωστά. Εάν όλη η γη και όλη η θάλασσα, όλα τα νησιά απολαμβάνουν την δόξα, την αγιότητα και την σοφία που τους χάρισε ο Θεός, δεν υπάρχει κανείς που δεν θα έχει ακούσει αυτές τις θεηφόρες σάλπιγγες. Γι’ αυτό θεώρησα σωστό να τιμήσω με σιωπή αυτούς τους ισαποστόλους άνδρες.

Έπονται αμέσως οι Πατριάρχες Αλεξανδρείας, ο Μέγας Αθανάσιος και ο Κύριλλος, καθώς και ο Ησύχιος. Από αυτούς ο Αθανάσιος φαίνεται να αγαπούσε ιδιαίτερα την λιτότητα του λόγου. Νομίζω όμως ότι δεν πρέπει να δούμε σε αυτόν τον φωστήρα την αιτία αυτής της λιτότητας του λόγου, αφού αυτός συνήθιζε, περισσότερο και από τον ρέοντα ποταμό Νείλο, να διοχετεύει παντού το κήρυγμα της Αγίας Γραφής και να ποτίζει τις σκέψεις των πιστών με την διδασκαλία του, αλλά, πρώτα από όλα, στον συν­τάκτη του βιβλίου των ερμηνειών. Ο θείος Κύριλλος όμως, πιο αναλυτικός από τον Αθανάσιο, εξηγεί παντού και κοσμεί παντού την ερμηνεία του με την θεολογία και την ηθική διδασκαλία, μολονότι δεν ασχολείται με όλους τους ψαλμούς, όπως ο θείος Αθανάσιος. Ο Ησύχιος πάλι, σαν την μέλισσα, σε όλο τον προφητικό λόγο, προσφέρει στον αναγνώστη τις κηρύθρες του γλυκού μελιού, κατανοώντας και ερμηνεύοντας τις προφητείες ηθικά και αλληγορικά, αποδίδοντάς τες στο Πρόσωπο του Χριστού και στην Εκκλησία Του. Δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα από που κατάγεται και πότε ήκμασε ο Ησύχιος [15]. Το μόνο που γνωρίζω είναι ότι υπήρξε τελείως ορθόδοξος στην σοφία και την διδασκαλία του, ήταν μοναχός, και αυτά που ειπώθηκαν για τον Χριστό μυστικά, τα εξήγησε φανερά.

Το ιστορικό και κυριολεκτικό νόημα το κρατούν ο Θεοδώρητος, πολυμαθής και ενάρετος, οι δύο Θεόδωροι και ο Διόδωρος. Από αυτούς ο Θεοδώρητος υπήρξε επίσκοπος της πόλης Κύρου, μιάς από τις επαρχίες που υπάγονταν στον αρχιεπίσκοπο της Αντιοχείας. Ήταν σύγχρονος του Μεγάλου Κυρίλλου, τον οποίον εχθρευόταν για κάποιο χρονικό διάστημα εξαιτίας της διώξεως του κακοβούλου Νεστορίου, τον οποίον εκθρόνισε ο Κύριλλος με τους οπαδούς του στην Γ΄ Οικουμενική Σύνοδο, χωρίς να περιμένει τον ερχομό του Ιωάννη, αρχιεπισκόπου της Αντιοχείας, και αυτού του ίδιου του Θεοδωρήτου. Γι’ αυτόν τον λόγο ως άνθρωπος υπέκυψε στην οργή και έγραψε την αντίρρηση κατά των δώδεκα κεφαλαίων, που συντάχθηκαν από τον Κύριλλο εναντίον του Νεστορίου για την καθιέρωση της ορθόδοξης πίστεως [16]. Ο Θεοδώρητος όμως δεν έμεινε εχθρικός στην αποστολική διδασκαλία και στον μακάριο Κύριλλο, επειδή σε λίγο μετάνιωσε και συμφιλιώθηκε με τον Κύριλλο και η Σύνοδος τον θεώρησε ορθόδοξο. Στις ερμηνείες του δείχνει μεγάλο ζήλο και για την ερμηνεία του αλληγορικού νοήματος της Γραφής και για την ωφέλεια του αναγνώστη με την πρέπουσα νουθεσία. Η γλώσσα του είναι καθαρά ελληνική, ξεχωρίζει ως προς την σαφήνεια και είναι πλήρης χάριτος και σοφίας. Αυτός είναι ο Θεοδώρητος.

Από τους Θεοδώρους ο ένας είναι επίσκοπος Αντιοχείας, ενώ για τον άλλον δεν μπορώ να πω με βεβαιότητα από που καταγόταν [17]. Ο επίσκοπος Αντιοχείας διατηρεί το νόημα στην κυριολεξία, πουθενά δεν λησμονεί την ενσάρκωση του Χριστού, καθώς και τις σχετικές προφητείες τις συσχετίζει και τις εξηγεί σαφώς. Ο άλλος, δεν ξέρω για ποιόν λόγο, ακολουθεί το καθαρά κυριολεκτικό νόημα και τις αποδίδει όλες στους Εβραίους, ερμηνεύοντας τα προφητικά ρητά κατά γράμμα. Οι ερμηνείες του φθάνουν μόνο έως τον 80ο ψαλμό. Τον ακολουθεί ο Διόδωρος, που επίσης ερμηνεύει κυριολεκτικά, αποδίδοντάς τες όλες στους Εβραίους, και πουθενά δεν ερμηνεύει καμμία προφητεία αλληγορικά και ούτε τις αποδίδει στον Σωτήρα. Η γλώσσα του είναι πιο καθαρή απ’ ο,τι η γλώσσα του Θεοδωρήτου [18].

Καμμιά φορά απαντώνται και ορισμένες σύντομες ερμηνείες του Σευήρου Αντιοχείας, ευσεβούς και ορθοδόξου άνδρα [19], καθώς και πολύ λακωνικές του Γρηγορίου του Θεολόγου και ομώνυμου και πιστού φίλου του, Γρηγορίου Νύσσης, όχι περισσότερες από πέντε σε όλο το βιβλίο.

Επίσης είναι γνωστό ότι στο βιβλίο υπάρχουν οι ερμηνείες και ενός άλλου Κυρίλλου, εκτιμώ δε πως είναι ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων. Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι υπάρχουν και άλλες θαυμάσιες ερμηνείες του για την Αποκάλυψη του Ιωάννη, όπου η μορφή της γλώσσας είναι η ίδια [20]. Γενικά η γλώσσα του υπολείπεται της γλωσσικής μορφής του Κυρίλλου Αλεξάνδρειας, που διαφέρει κατά το πιο υψηλό και θετικό ύφος, καθώς και στο ότι σε πολλά σημεία περιλαμβάνει υψηλές διδασκαλίες.

14. ΦΩΤΙΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, Τα Αμφιλόχια η Λόγων ιερών και ζητημάτων ιερολογίαι τιβ´, PG 101, 1161. Γίνεται λόγος για τον Αστέριο, επίσκοπο Αμασείας Πόντου. Γι᾽ αυτόν βλ. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Πατρολογία, τ. Γ´, Αθήνα 2010, σσ. 219-225.
15. Για τον Ησύχιο τον Αλεξανδρέα, που έζησε και έδρασε περί το 300 μ.Χ., ακόμη και η σχετική έρευνα προσφέρει ελάχιστα στοιχεία. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Πατρολογία, τ. Γ´, σ. 53.
16. Ο τίτλος του έργου του Θεοδωρήτου Κύρου ήταν Ανατροπή των δώδεκα Κεφαλαίων (η των δώδεκα Αναθεματισμών). Το κείμενο αυτό σώζεται σε ελλιπή μορφή και μάλιστα στην απάντηση του αγίου Κυρίλλου σε αυτό: «Επιστολή προς Ευόπτιον προς την παρά Θεοδωρήτου κατά των δώδεκα κεφαλαίων αντίρρησιν» (PG 76, 385-452). Για τον Θεοδώρητο βλ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Πατρολογία, τ. Γ´, σσ. 729-779.
17. Πρόκειται για τον Θεόδωρο Μοψουεστίας (περ. 352/3-428), ο οποίος καταγόταν από την Αντιόχεια και αρχιεράτευσε στην επισκοπή Μοψουεστίας της Δευτέρας Κιλικίας. Γι’ αυτόν βλ. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Πατρολογία, τ. Γ´, σσ. 260-300.
18. Ο Διόδωρος, που έζησε και έδρασε τον Δ´ αιώνα, διετέλεσε επίσκοπος Ταρσού της Κιλικίας (378-392) και υπήρξε θεμελιωτής της αντιοχειανής ερμηνευτικής. Γι᾽ αυτόν και το έργο του βλ. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΟΥ, Πατρολογία, τ. Β´, σσ. 556-566.
19. Οπωσδήποτε γίνεται λόγος για τον αντιχαλκηδόνιο πατριάρχη Αντιοχείας Σευήρο (513-538), δεδομένου ότι δεν είναι γνωστός άλλος Σευήρος Αντιοχείας. Εκτός τούτου ο Σευήρος αυτός είναι γνωστός ως συγγραφέας και ερμηνευτικών έργων, μάλιστα πολυάριθμα ερμηνευτικά αποσπάσματά του σώζονται σε ελληνικές ερμηνευτικές Σειρές (ακόμη και στο βιβλίο των Ψαλμών). Γι᾽ αυτόν βλ. Π. Κ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Ελληνική Πατρολογία, τ. Ε´, Θεσσαλονίκη 1992, σσ. 227-233. Ο άγιος Μάξιμος πιθανότατα έκρινε την ορθοδοξία του με βάση τα αποσπάσματα του έργου του στις Σειρές. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει ότι ο συγγραφέας μας ομιλεί για τον Σεβεριανό, αλλά αυτός δεν υπήρξε πατριάρχης Αντιοχείας, αλλά επίσκοπος Γαβάλων της Συρίας.
20. Η απόδοση των ερμηνειών στον Ιεροσολύμων Κύριλλο είναι ατυχής, δεδομένου ότι ο Κύριλλος αυτός δεν είναι γνωστός ως ερμηνευτής και μάλιστα ως συγγραφέας ερμηνειών στην Αποκάλυψη. Γι’ αυτόν βλ. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Πατρολογία, τ. Β´, σσ. 482-495.

Ωραίες ερμηνείες του θείου πατρός Ιωάννη του Χρυσοστόμου, που αποπνέουν πνευματική ευωδία υπάρχουν πολλές και σε άλλους ψαλμούς. Ερμήνευσε ιδιαίτερα τους αναβαθμούς ως το τέλος του βιβλίου, τους οποίους παρέλειψαν όλοι οι άλλοι ερμηνευτές [21]. Αυτός εξηγεί το ιστορικό τους νόημα στην ουσία του, και κατά την συνήθειά του προσθέτει παντού ψυχοσωτήριες διδασκαλίες. Ο,τι ο προφήτης είπε με το ιστορικό νόημά του στους Εβραίους η για τους Εβραίους, αυτός το μετατρέπει πολύ σοφά σε διδακτικό νόημα. Προτρέπει παντού τους αναγνώστες του να βγάλουν συμπέρασμα από την δυστυχία η την ευτυχία των Εβραίων, συμβουλεύοντας να αποφεύγουν τα ελαττώματα, που κατά τον Θεό θα επιφέρουν τιμωρίες, και ενίοτε τους παρακινεί με παραδείγματα στην αρετή και στην μίμησή τους.

Σε μερικά σημεία του βιβλίου υπάρχουν σύντομες αλλά ευσεβείς και ωραίες ερμηνείες του άλλου Ιωάννη, Πατριάρχου Αλεξ­ανδρείας. Επίσης πρέπει να σημειώσω ότι στο ελληνικό βιβλίο, στους αναβαθμούς και ως το τέλος, δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα του Ιωάννου του Χρυσοστόμου. Μάλιστα ο αντιγραφέας του βιβλίου άφησε αυτές τις ερμηνείες χωρίς αναφορά του ονόματος του ερμηνευτή. Εμείς όμως, επειδή με την βοήθεια του Θεού αναγνωρίσαμε τον διδάσκαλο από το ύφος της γλώσσας του και από τον τρόπο της διδασκαλίας του και επειδή είχαμε μαρτυρία γι’ αυτόν από παλιά, τοποθετήσαμε το όνομά του δίπλα στις ερμηνείες του. Στις ερμηνείες των Ψαλμών, εκτός από τους προαναφερθέντες, συναντάμε τα ονόματα άλλων τεσσάρων ερμηνευτών. Είναι οι πρεσβύτεροι Βίκτωρ και Νικόλαος, καθώς και κάποιος αναφερόμενος ως φιλόσοφος Ευδόξιος, άγιοι και αξιέπαινοι άνδρες. Όμως δεν μπορώ να πω από που κατάγονταν και πότε έζησαν. Υπάρχουν επίσης και μερικά σύντομα σχόλια του Μαξίμου του Ομολογητού.

Αρκετά όμως είπαμε για τους μακάριους άνδρες που ερμήνευσαν τους προφητικούς ψαλμούς και που και εγώ θεώρησα σωστό να τους αναφέρω. Θα προσθέσω ακόμη κάτι και θα τελειώσω τον λόγο μου.

Το εν λόγω βιβλίο, που είναι μεγάλης αξίας, θα έπρεπε να έχει και μεταφραστή πιο έμπειρο στην τέχνη του λόγου, που θα μπορούσε όχι μόνο να αποδώσει αντάξια τα βαθύνοα λόγια των θεο­λόγων ανδρών, αλλά και να συμπληρώσει μόνος του και να διορθώσει ο,τι έχει φθαρεί από τον χρόνο η έχει αλλοιωθεί εξαιτίας της αγνοίας των αντιγραφέων η έχει μεταδοθεί από αυτούς με ελλείψεις. Μολονότι είμαστε Έλληνες στην καταγωγή και την γλώσσα και σπουδάσαμε κοντά σε γνωστούς διδασκάλους, βρισκόμαστε κάπου κάτω, στους πρόποδες του όρους Θαβώρ με τους εννέα μαθητές, ανίκανοι ακόμη εξαιτίας της αδυναμίας του νού να δούμε τα θεοπρεπή οράματα του φωτοδόχου Ιησού, τα οποία αξιώνονται να βλέπουν μόνο εκείνοι, που έλαμψαν με τις αρετές τους, όπως λέγει η ιερά ωδή [22]. Το λέγω, επειδή η ελληνική γλώσσα εξαιτίας του πλούτου των σημασιών των λέξεών της και των διαφόρων τρόπων εκφράσεως, που εφευρέθηκαν από τους γνωστούς ρήτορες της αρχαιότητος, παρουσιάζει πολλές δυσκολίες στην μετάφραση. Έτσι χρειαζόμαστε ακόμη πολύ χρόνο και πολλή δουλειά για την πλήρη κατανόησή τους. Αλλά, όσο ο Θεός μας βοήθησε άνωθεν με την Χάρη Του και όσο μπορέσαμε να κατανοήσουμε μόνοι μας κατά το δυνατόν, δεν παραλείψαμε τίποτε από τα καλά και σωστά λόγια, ώστε να έχουν ορθή και ευκρινή ερμηνεία. Εξάλλου, όπου μπορέσαμε, με την βοήθεια των διορθωμένων βιβλίων η με την δική μας ερμηνευτική ικανότητα, προσπαθήσαμε με όλες τις δυνάμεις μας, και κυρίως με την βοήθεια του Θεού, να συμπληρώσουμε όσα είχαν παραλειφθεί και να αποκαταστήσουμε αυτά που είχαν φθαρεί. Όπου όμως, δεν κατορθώσαμε να αντλήσουμε βοήθεια από τα βιβλία, οι δε δικές μας προσπάθειες απέβησαν άκαρπες, τα αφήσαμε έτσι όπως ήταν.

Πρέπει, επίσης, να ενημερώσω την υψηλότητά σου ότι για τις διορθώσεις, που κάναμε προς όφελος και ευχαριστία του Θεού, θα μας κατηγορήσουν, επειδή τάχα τις κάναμε από υπερηφάνεια. Για να αποκρούσω αυτήν την άδικη κατηγορία, θεωρώ απαραίτητο να εξηγήσω δύο-τρεις διορθώσεις, για να μπορέσει να βγάλει συμ­πέρασμα κανείς βάσει αυτών των παραδειγμάτων και για τα υπόλοιπα. Στον πρόλογο του 12ου ψαλμού ο μακάριος Αθανάσιος λέγει το εξής. «Τούτον τον ψαλμόν άδει εις μετάνοιαν του αμαρτήματος γεγονώς» [23]. Τι άλλο κοινό μπορεί να υπάρχει μεταξύ της μετανοίας και του συμβάντος; Δεν είναι αναγκαίο να μετανοεί κανείς για κάτι που συμβαίνει σε κάποιον, αλλά για το ότι αυτός αμαρτάνει ενώπιον του Θεού και των ανθρώπων. Ο μακάριος Δαυίδ μετά την αμαρτία που διέπραξε εις βάρος του Ουρία συγκινήθηκε και έψαλε αυτόν τον ψαλμό. Έτσι είναι. Και πάλι στον 36ο ψαλμό αυτός που ερμηνεύει τα λόγια, «ρομφαίαν εσπάσαντοΙ τη καρδία» [24] λέγει, «σχετικά με τον Δαυίδ αυτό συνέβη και σωματικά». Αλλά το να έχει σκοτωθεί ο Δαυίδ από την δική του ρομφαία, που την σήκωσαν εναντίον του, δεν είναι μόνο ψευδές, αλλά και άγνωστο και άστοχο. Από την Γραφή γνωρίζουμε ότι όχι ο Δαυίδ, αλλά ο Σαούλ, που κυνηγούσε συνέχεια τον Δαυίδ, έπεσε στην ρομφαία του, που σήκωσε εναντίον του Δαυίδ, και έτσι σκοτώθηκε [25]. Σε διάφορα σημεία σε όλο το βιβλίο υπάρχουν πολλά τέτοιου είδους λάθη, τα οποία δεν έχει κανένα νόημα να συζητήσουμε εδώ. Θα πρέπει όμως να τονίσουμε ότι σε πολλά τέτοια χωρία έγιναν με την Χάρη του Χριστού αρκετές διορθώσεις.

Γι’ αυτό πρέπει να γίνει φανερό σε όλους ότι ούτε από θράσος ούτε από υπερηφάνεια, αλλά από ζήλο για το καλύτερο επιχειρήσαμε, με όλη την επιμονή και την αγάπη προς την αλήθεια, το έργο της διορθώσεως για την δόξα του Θεού και το όφελος του αναγνώστη αυτού του βιβλίου. Αλλά έχουμε την ελπίδα να λάβουμε και εμείς οι ίδιοι κάποια ανταμοιβή από τον φιλάνθρωπο Θεό και τον Κύριο των όλων, ο οποίος ανταμείβει ακόμη και για ένα ποτήρι κρύο νερό [26].

21. Οι ερμηνείες του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου φιλοξενούνται στον 55ο τόμο της PG, στήλες 39-528. Πρβλ. ΣΤ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, Πατρολογία, τ. Γ´, σσ. 62-177.
22. Το κοντάκιο της Μεταμορφώσεως.
23. ΜΕΓΑΛΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας, Υποθέσεις εις τους Ψαλμούς. Εις το τέλος, Ψαλμός τω Δαυΐδ ΙΒ´, PG 27, 96C.
24. Ψαλμ. 36,14.
25. Βλ. Α´ Βασ. 31, 4-5. Ο Σαούλ έπεσε μόνος του πάνω στην ρομφαία του, για να μη συλληφθεί ζωντανός από τους αντιπάλους του.
26. Πρβλ. Ματθ. 10,42.

Στερεωμένος με την Χάρη Του αξιώθηκα και εγώ να ολοκληρώσω αυτό το δύσκολο έργο, χωρίς να αποβλέπω σε τίποτε. Και για να μην κρύψω την αλήθεια, θα πω ότι δεν είναι δικό μου το έργο, αλλά δώρο του Θεού, και ανήκει στην Χάρη και στην δύναμή Του και όχι στην ένδεια και την αδυναμία μου. Γι’ αυτό παρακαλώ όσους διαβάσουν με ζήλο το έργο μου να συγχωρήσουν τα ελαττώματά μου, αν κάτι παραμέλησα η λησμόνησα η δεν διορθώθηκε εξαιτίας ελλείψεως πείρας, επειδή όλοι ξεχνούμε. Συνεπώς, έχον­τας υπ’ όψιν την ανθρώπινη αδυναμία, ας προσθέσουν τις δικές τους διορθώσεις, αν είναι έμπειροι οι ίδιοι και μπορούν να κατανοήσουν καλά την βαθύνοη ελληνική γλώσσα, αν είναι οπλισμένοι με την γνώση της γραμματικής και την δύναμη της ρητορικής και δεν την απέκτησαν αυτοδίδακτα, αλλά από εμπείρους διδασκάλους, αν γνωρίζουν τις διάφορες σημασίες των ελληνικών λέξεων, την ορθογραφία, αν έχουν διάφορες άλλες σχετικές γνώσεις, καθώς και αν καταλαβαίνουν την ποικιλία των δυσνοήτων εκφράσεων και των διαφόρων πολυσημάντων λέξεων. Πολλές φορές η ίδια έκφραση έχει διαφορετικές σημασίες και μπορεί να σχετίζεται και με το ένα και με το άλλο. Αν όμως δεν την κατανοήσουμε σωστά, μπορεί να απομακρυνθούμε από το αληθινό πνεύμα του συγγράμματος, να το διαστρεβλώσουμε εντελώς η να προσθέσουμε διάφορες ανοησίες. Και το ένα και το άλλο είναι μεγάλο σφάλμα. Δεν το λέω για να επαινέσω τον εαυτό μου, αλλά για να επιστήσω την προσοχή σε όσους θελήσουν να προσθέσουν διορθώσεις στο έργο μας. Αλλά αρκετά.

Εσύ όμως, τιμία και ιδιαίτερα θεάρεστη ψυχή του βασιλέως, που είσαι ισότιμη με τους αρχαίους βασιλείς, κόσμημα και φωστήρας για τους τωρινούς και αντικείμενο των πιο ευχαρίστων αφηγήσεων, που γλυκαίνουν την ακοή για τους μεταγενεστέρους, ευσεβή βασιλέα, άξιε να αποκαλείσαι βασιλέας όχι μόνο της Ρωσίας, αλλά και όλης της οικουμένης, ενδοξότατε και εξοχότατε μεγάλε ηγεμόνα Βασίλειε, υιέ του Ιωάννη, αυτό το θεόπνευστο και θεόσταλτο βιβλίο, που η Χάρη Του μας δώρισε, με χαρά και αγαλλίαση πρώτα λόγω της φιλανθρωπίας της διά του μακαρίου θεικού πρόγονου Δαυίδ, και έπειτα διά των θείων ανδρών που έλαμψαν με κάθε σοφία και αρετή, φώτισε το πνεύμα με την Χάρη, ανέσκαψε επιμελώς με τις αξίνες της σκέψεως τον κρυμμένο θησαυρό του νού και τον έφερε στο φως. Τώρα η ίδια η Χάρη δωρίζει αυτό το βιβλίο, μεταφρασμένο από εμάς τους αναξίους, στην γλώσσα σας, ως ψυχωφελές και σωτήριο δώρο, στο στεφανωμένο από τον Θεό κράτος σου, δέξου το ο ίδιος καλοπροαίρετα και απόλαυσέ το ευσεβώς χάριν του Κυρίου και κάνε το γνωστό ως πνευματική τροφή, σε όλους τους ορθοδόξους που ζούν στο κράτος σου. Έτσι θα δοξάζουν πολλοί, ή, ακόμη καλύτερα όλοι, τον κοινό Δημιουργό των όλων, τον Θεό και Κύριο, και εσύ να συλλέξεις τους καρπούς των προσευχών που κάνουν όλοι. Έτσι δεν θα μείνει κρυμμένος, όπως πριν, στα σεντούκια αυτός ο μεγάλος θεο­σύλλεκτος θησαυρός, αλλά θα λάμψουν σε όλους γενικώς με την Χάρη του Θεού οι ακτίνες παρηγορίας του νοερού Ηλίου.

Ας το απολαύσει το βιβλίο αυτό όλο το πλήθος των ορθοδόξων, για να σε δοξάζουν και οι μέλλουσες γενεές ως ευεργέτη τους και για να μείνει στα στόματα όλων το αθάνατο και τίμιο όνομά σου. Επίσης ας καταδεχθεί να γνωρίσει η μεγαλειότητά σου αυτούς που εργάστηκαν μαζί μου, τους μεταφραστές Βλάσιο και Δημήτριο και τους γραφείς Μιχαήλ Μεντοβάρτσεφ και τον αδελφό μας μοναχό Σιλβανό, τους μικρούς δούλους σου, ώστε να μη λησμονηθεί το έργο τους.

Σε εμένα και τους παρευρισκομένους αδελφούς επίτρεψέ μας να επιστρέψουμε στο Άγιον Όρος, για να απαλλαγούμε με τον τρόπο αυτόν από την θλίψη του μακροχρόνιου χωρισμού. Να μας δώσεις άδεια να επιστρέψουμε σώοι στην Τιμία Μονή Βατοπαιδίου, που από καιρό μας έχει επιθυμήσει και αναμένει την επιστροφή μας, ως άλλοι νεοσσοί που ανατραφήκαμε σε αυτήν με την ελπίδα να τελειώσουμε εκεί την ζωή μας για τον Κύριο, και να μη στερηθούμε τους μακροχρόνιους αγώνες και τα έργα μας. Επίτρεψέ μας, ευσεβέστατε και φιλεύσπλαγχνε αυτοκράτορα, να τηρήσουμε τις μοναχικές μας υποσχέσεις στον Θεό εκεί, όπου τις δώσαμε ενώπιον του Χριστού και των φοβερών Αγγέλων Του κατά την ημέρα της κουράς μας. Δεν είναι ακίνδυνο να ψεύδεται κανείς στους ανθρώπους, αλλά είναι μεγαλύτερο το αίσχος για εκείνον που συνειδητά ψεύδεται στον Θεό, ο οποίος είναι φοβερός και αφαιρεί την ζωή των ηγεμόνων. Να είσαι λοιπόν συναγωνιστής του Χριστού στο έργο της σωτηρίας μας, εσύ που είσαι θερμότατος υπερασπιστής της Εκκλησίας μας!

Θυμήσου επίσης και την πτωχεία της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, εξαιτίας της οποίας μας έστειλαν εδώ να εργαστούμε σκληρά και να υποστούμε δυστυχίες, όχι για τον εαυτό μας, επειδή δεν ήλθαμε εδώ από μόνοι μας –ας μην έχουμε μέσα μας αυτήν την διαβολική πλάνη–, αλλά επειδή μας έστειλαν οι αδελφοί μας και μας παρακάλεσαν να έλθουμε για τον Χριστό, γι’ αυτό και αναλάβαμε αυτό το έργο. Δεν αγνοήσαμε τους πατέρες εκεί, αλλά αναλάβαμε να εκτελέσουμε και την δική τους και την δική σου διαταγή. Αυτήν την άποψη έχουμε. Άφησέ μας λοιπόν να φύγουμε όσο το δυνατό πιο γρήγορα με ειρήνη και τα δώρα του φιλανθρώπου Θεού. Εκεί ο Χριστός μας κάλεσε (για να Τον υπηρετούμε) και μας έδωσε εντολή να έλθουμε εδώ για ορισμένο χρόνο και μας ευεργέτησε διά του κράτους σου. Δώσε την άδεια να επιστρέψουμε στους πατέρες της μονής μας και θα σου ανταποδώσει ο ίδιος ο Χριστός αυτό το δώρο και εμείς θα μπορέσουμε να πούμε στους ορθοδόξους που υπάρχουν εκεί, πόσο ωραία είναι η βασιλική εξουσία σου, όπως την είδαμε εδώ. Ας μάθουν από μας και οι δυστυχισμένοι χριστιανοί που ζούν εκεί ότι έχουν ακόμη βασιλέα, που όχι μόνο κυβερνά πολλούς λαούς και έχει άφθονα βασιλικά πλούτη, αλλά είναι και αξιοθαύμαστος. Επειδή αυτός έχει δοξασθεί περισσότερο από όλους με την αλήθεια και την ορθοδοξία του, ώστε έχει γίνει αντάξιος των Μεγάλων Κωνσταντίνου και Θεοδοσίου.

Μακάρι να μπορούσαμε και εμείς να απελευθερωθούμε με την βοήθειά σου από την δουλεία στους απίστους και να πάρουμε πίσω το βασίλειό μας. Όλα είναι δυνατά και μπορούν να πραγματοποιηθούν από τον κοινό Κύριο των όλων, ο οποίος άλλοτε ανέβασε από τους κατωτέρους Γαλάτες τον μεγάλο βασιλέα Κωνσταντίνο και έσωσε την αρχαία Ρώμη που υπέφερε πολύ από τον ασεβή Μαξέντιο! [27] Έτσι και τώρα η Νέα Ρώμη, που θλίβεται πολύ από τους αθέους Αγαρηνούς, μακάρι να ευδοκήσει Αυτός να απελευθερωθεί μέσω του ευσεβούς κράτους της βασιλείας σου και να στείλει κληρονόμο από τον πατρικό θρόνο σου και να δώσει με την βοήθειά σου σε μας τους δυστυχισμένους το φως της ελευθερίας, με την Χάρη και τα άφθονα δώρα Του. Σε Αυτόν αρμόζει κάθε δόξα, τιμή και προσκύνηση, μαζί με τον άναρχο Πατέρα Του και το πανάγιο και ζωοποιό Του Πνεύμα, νυν και αεί και εις τον αιώνα του αιώνος. Αμήν.

27. Για την νίκη του Μεγάλου Κωνσταντίνου στην Φλαμινία οδό παρά την Μουλβία γέφυρα την 28η Οκτωβρίου 312 βλ. ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ, Βυζαντινή Ιστορία Α´ 324-610, Αθήναι 1975, σσ. 130-132.