Εκκλησία και Κράτος: ο Δια(φωτιστικός) χωρισμός

Ορθοδοξία / Κοινωνικά θέματα - 22 Ιουλίου 2017
Ορθοδοξία - 22 Ιουλίου 2017
 Εύη Ψάλτη, Στέλεχος Επιχειρήσεων, BA (Διοίκηση Επιχειρήσεων), BA (Ιστορία Ευρωπαϊκού Πολιτισμού), MA (Ορθόδοξη Θεολογία)

(Προηγούμενη δημοσίευση: https://www.pemptousia.gr/?p=165105)

Ο θεσμός των πανεπιστημίων είναι συνδεδεμένος με τα μοναχικά τάγματα και την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία. Αρχικά οι διδάσκοντες ήταν μοναχοί και κληρικοί, οι δε φοιτητές προετoιμάζονταν για τον εκκλησιαστικό κλάδο. Με την πάροδο των χρόνων αρκετοί γόνοι των ευγενών έγιναν φοιτητές και τα πανεπιστήμια έπαψαν να συγκροτούνται μόνο από μοναχούς και κληρικούς. Στο πλαίσιο των μαθημάτων, η αριστοτέλεια φιλοσοφία «εκχριστιανίσθηκε» και ενσωματώθηκε στην σχολαστική φιλοσοφία. Οι ακαδημαϊκοί κύκλοι επένδυσαν συμφέροντα στη διατήρηση αυτής της φιλοσοφίας θεωρώντας την εμφάνιση της σύγχρονης επιστήμης απειλή.

Στο δυτικό ευρωπαϊκό κόσμο έως και την εποχή του Διαφωτισμού (18ος αιώνας)  επικρατούσε η απόλυτη εμπιστοσύνη στα διδάγματα της Βίβλου και η καθολική πίστη στο υπερφυσικό. Ο ετερόνομος μεσαιωνικός άνθρωπος απλά υποτασσόταν. Οι φυσικές και ιατρικές επιστήμες, στα πρώτα τους βήματα, δεν διαχωρίζονταν κάθετα από τη θρησκεία και με την αρωγή της φιλοσοφίας προσπαθούσαν να ανακαλύψουν απαντήσεις, κάποιες από τις οποίες «έθιγαν» παγιωμένα ακαδημαϊκά συμφέροντα.

Ο Γαλιλαίος (1564 – 1642)  πίστευε ότι η επιστήμη δεν είναι εναλλακτική επιλογή έναντι της θρησκείας. Πρέσβευε ότι η επιστήμη και η θρησκεία αναζητούν τις ίδιες απαντήσεις διότι  «ὁ Θεός μᾶς ἀποκαλύπτεται μέ ἐξίσου θαυμαστό τρόπο στίς πράξεις τῆς Φύσης καί στά ἱερά κείμενα τῶν Γραφῶν». Η Δίκη του Γαλιλαίου, το 1633, ουσιαστικά υποκινήθηκε από τους ακαδημαϊκούς κύκλους (μοναχούς, κληρικούς και λαϊκούς),  οι οποίοι ήταν υπέρμαχοι της φιλοσοφίας του Αριστοτέλη. Η εκδίκαση έγινε από την Ιερά Εξέταση της Ρώμης με πρωτοστατούντα τον Πάπα Ουρβανό Η΄ και είχε ως αποτέλεσμα αφενός την καταδίκη του Γαλιλαίου και αφετέρου την αποκάλυψη της εμμονικής διάθεσης προς την σχολαστική φιλοσοφία, τραυματίζοντας έτσι την ευρωπαϊκή πνευματικότητα.

Η Μεταρρύθμιση και η πυρά της Ιεροεξέτασης της Αντιμεταρρύθμισης έπεισαν τον εν δυνάμει αυτόνομο αναγεννησιακό άνθρωπο για την αδυναμία σύμπλευσης θρησκείας και επιστήμης. Η φυσική θεολογία έδωσε σχετικές απαντήσεις στα διαφωτιστικά ζητούμενα της ισότητας και της  δυνατότητας της τέλειας κοινωνίας, εφόσον ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο «καλά λίαν». Τη θέση του θεοκεντρικού κοσμοειδώλου έλαβε για λίγο χρονικό διάστημα η ντεϊστική σκέψη και η θρησκευτική αδιαφορία. Το 1859, η θεωρία του Κάρολου Δαρβίνου (1809-1882) για την κοινή καταγωγή των ειδών ισοπεδώνει οριστικά την περίοπτη κεντρική θέση του ανθρώπου. Ο ντεϊσμός μέσω του οχήματος του αγνωστικισμού,  μεταβάλλεται σε αθεϊσμό με αποτέλεσμα ο άνθρωπος να αυτονομηθεί από την Εκκλησία.

Τους 18ο και 19ο αιώνα και εν μέσω των φαινομένων της ανάδυσης των εθνών, της σύστασης των εθνικών κρατών, της πολιτικής θεωρίας της αυτοδιάθεσης των λαών και της εκκοσμίκευσης, όλα αποτελέσματα της Γαλλικής Επανάστασης και του Διαφωτισμού, τα εθνικιστικά κριτήρια συμπαρασύρουν ολόκληρο τον ευρωπαϊκό ανθρωπογεωγραφικό χώρο και αλλάζουν τον χάρτη της Γηραιάς Ηπείρου. Ο εθνικισμός αναδύεται ως γνήσιο λαϊκό κίνημα ανάμεσα σε σημαίες, εθνικούς ύμνους, εθνικές αργίες, δημόσιες τελετές και πατριωτική λογοτεχνία. Η χριστιανοσύνη βρέθηκε αντιμέτωπη με το κύμα αποθρησκειοποίησης και εκκοσμίκευσης, στοιχεία σύνθεσης της νεωτερικότητας, ενώ ταυτόχρονα τον 19ο αιώνα εκαλείτο να θεμελιώσει τα ευρωπαϊκά κράτη -  έθνη. Ήδη όμως η πρότερη εμπλοκή της με την κοσμική εξουσία είχε επιφέρει πλήγματα με αρνητικά αποτελέσματα για τους πιστούς. Δηλαδή,  η μετατροπή και η θεσμοποίηση της Εκκλησίας σε υποστηρικτική  ιδεολογία της άρχουσας τάξης κάθε κράτους, ακόμα και αυτή η μετατροπή της Εκκλησίας σε κράτος, λειτούργησαν με αρνητικό πρόσημο στους ανθρώπους.

(Συνεχίζεται)

Richard S.Westfall, Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήμης, μτφρ. Κρινώ Ζήση, (Ηράκλειο: Π.Ε.Κ., 20044), σσ. 150-151.

Ernst Mayr, Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης: Ποικιλότητα, εξέλιξη και κληρονομικότητα, μτφρ. Σπ. Σφενδουράκης (Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 2008), σ. 47.

Οι παρατηρήσεις του Γαλιλαίου για την κίνηση (ενώ ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Πάδουα, γνωστό για την ελευθερία της σκέψης των ακαδημαϊκών του αλλά και την αντικληρική αντίληψη της ίδιας της πόλης) δεν συμφωνούσαν με την εγκεκριμένη από την Εκκλησία αριστοτέλεια άποψη. Οι επιστημονικές του παρατηρήσεις σήμαιναν «πόλεμο» στον μεσαιωνικό σχολαστικισμό. Ακόμα περισσότερο οι απόψεις του Γαλιλαίου έκλιναν υπέρ του  αναγεννησιακού νατουραλισμού, αντίπαλου δέους της έως τότε μεσαιωνικής επιστημονικής αντίληψης. Ο W. Heisenberg στο έργο του Schritte über Grenzen (München, 1977), σσ. 343-345, ξεκαθαρίζει ότι στη δίκη του Γαλιλαίου τελικά δικάσθηκε η αυτόνομη διάθεση του ανθρώπου έναντι της ετερόνομης ανάλογης. Westfall, Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήμης, σ.152, Herbert Butterfield, Η καταγωγή της σύγχρονης επιστήμης (1300-1800), μτφρ. Ιορδάνης Αρζόγλου, Αντώνης Χριστοδουλίδης (Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ., 20053), σσ. 55, 76 και Μάριος Μπέγζος, Ο ανθρωπισμός της εκκοσμίκευσης: Θεός Άνθρωπος και Κόσμος στον Καρλ Φρήντριχ φον Βαϊτσαίκερ (Αθήνα:  Γρηγόρη, 2012), σσ. 349-350.

Γεν. 1:31 και Mayr, Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης, σσ. 48, 111.

Ο ντεϊσμός αποδεχόταν την ύπαρξη του Θεού αλλά δεν μπορούσε να βρει αποδείξεις ότι η δημιουργία του κόσμου έγινε για το όφελος του ανθρώπου. Ετσι δεχόταν τον Θεό ως υπέρτατη διάνοια, δημιουργό και νομοθέτη αλλά αδιάφορο για την ανθρωπότητα. Γεώργιος Μπαμπινιώτης, «ντεϊσμός», Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας (Αθήνα: Κέντρο Λεξικολογίας ΕΠΕ, 20022), σ. 1198.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Δαρβίνος συνειδητοποίησε κατά τη διάρκεια της μελέτης του ότι θα πρέπει να υπήρξε μία πρώτη ζωή. Το διατύπωσε σχεδόν βιβλικά «πού ἀρχικά ἐμφυσήθηκε σέ λίγες μορφές ἤ μόνο σέ μία», Mayr, Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης, σ. 108.

Η άποψη του Ch. Taylor ότι ο ντεϊσμός απλώς ομαλοποίησε το δρόμο για τον «ριζοσπαστικό Διαφωτισμό» αλλά δεν ήταν μονοσήμαντα απορριπτικός στη θρησκευτική προσέγγιση και ως εκ τούτου οι ντεϊστές δεν ήταν προάγγελοι των αθεϊστών μας διευκρίνισε το συσκοτισμένο αυτό σημείο. Από τον 18ο αιώνα η ντεϊστική σκέψη βοήθησε ώστε το ορθό να μπορεί να αποκωδικοποιηθεί και μέσω του συναισθήματος. Το ηθικά αγαθό έδωσε βαθμηδόν τη θέση του στο συναίσθημα και η λογική  των ανθρώπων το λαμβάνει πλέον υπόψη της δίχως να είναι αναγκαία η εκλογίκευσή του. Charles Taylor, Πηγές του Εαυτού: Η γένεση της νεωτερικής ταυτότητας, μτφρ. Ξενοφών Κομνηνός (Αθήνα: Ίνδικτος, 2007), σσ. 435-463 και Mayr, Η ανάπτυξη της βιολογικής σκέψης, σσ. 137-138.

Ο όρος «εθνικισμός» περιγράφει την ιδεολογία μιάς ομάδας ανθρώπων οι οποίοι  ενώνονται από την κοινή τους γέννηση ή /και την κοινή τους γενέτειρα, δηλ. με ομόαιμο και ομόγλωσσο κριτήριο, ένα έθνος. Ως όρος χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στο γραπτό λόγο από τον Γάλλο αντι – ιακωβίνο ιερέα Augustin Barruel. Τον 19ο αιώνα είχε γίνει αποδεκτός ως πολιτικό δόγμα ή ως κίνημα, ενώ απετέλεσε συστατικό στοιχείο των ευρωπαϊκών σαρωτικών επαναστάσεων του 1848. Η ιδεολογία του εθνικισμού παρουσιάστηκε ως ένα επαναστατικό δημοκρατικό δόγμα θεμελιωμένο στις  αξίες του Jean Jacques Rousseau (1712-1778), με μεγάλη απήχηση στα μεσαία κοινωνικά στρώματα. Με στόχο την κοινωνική συνοχή και την σταθερότητα ο όρος κατέληξε να είναι σωβινιστικός και ξενοφοβικός. Η αξιακή του βάση συντίθεται από τις έννοιες του έθνους, της οργανικής κοινότητας, της αυτοδιάθεσης και της πολιτικής ταυτότητας. Βασικό συστατικό της εθνικής ταυτότητας είναι η θρησκεία. Ο εθνικισμός κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα αποτέλεσε τη γλώσσα της πολιτικής των κρατών. Heywood, Πολιτικές Ιδεολογίες, σσ. 285-294.

Παντελής Καλαϊτζίδης, Ὀρθοδοξία καί Νεωτερικότητα: Προλεγόμενα, της Ἱεράς Μητρoπόλεως Δημητριάδος, Ἀκαδημία Θεολογικών Σπουδών (Αθήνα: Ίνδικτος, 2007), σσ. 47-49.

Θεόφιλος Αμπατζίδης, «Θεολογία του προσώπου και νεωτερική ατομικότητα» στο Παντελής Καλαϊτζίδης, Νίκος Ντόντος (επιμ.), Ὀρθοδοξία καί Νεωτερικότητα, της Ἱεράς Μητρoπόλεως Δημητριάδος, Ἀκαδημία Θεολογικών Σπουδών (Αθήνα: Ίνδικτος, 2007), σ. 217.