Μονές της Κύπρου, λειτουργούσες επί αιώνες

Είναι γνωστό ότι η Κύπρος έχει ονομαστεί «νήσος των αγίων». Δεν θα ήταν υπερβολή εάν την αποκαλούσαμε και «νήσο των μονών», λόγω του πλήθους των μοναστηριών και των ασκητηρίων της.

Σήμερα στις ελεύθερες περιοχές της Κύπρου λειτουργούν 21 μοναστήρια, 6 ανδρικά και 15 γυναικεία. Είναι εμφανής η υπεροχή του γυναικείου μοναχισμού, αφού σχεδόν είναι τριπλάσιες οι μονές που εγκαταβιώνουν γυναίκες από τις αντίστοιχες ανδρικές. Υπάρχει όμως μια ουσιαστική διαφορά: και οι 6 ανδρικές είναι οι αρχαιότερες, οι μεγαλύτερες και οι πιο φημισμένες της Κύπρου και ουδέποτε διακόπηκε η μοναστική ζωή σ’ αυτές. Αντίθετα η αναγέννηση του γυναικείου μοναχισμού παρατηρήθηκε ακριβώς μετά την ανεξαρτησία της Κύπρου το 1960 και συμπίπτει με την ανακαίνιση ερειπωμένων μονών. Στον ανδρικό μοναχισμό παρατηρείται μια αναγέννηση μετά τη δεκαετία του 1980 και έχει σχέση με τη γενικότερη αναγέννηση που παρατηρείται στην Ελλάδα και ειδικότερα στο Αγιον Όρος. Δεν πρέπει να παραβλέπεται το γεγονός ότι δύο μεγάλες μονές του Αγίου Όρους έχουν αδελφότητες στην πλειοψηφία τους Κύπριους, με Κύπριους ηγούμενους. Πρέπει να τονιστούν επίσης οι στενές σχέσεις του Αγιορείτικου μοναχισμού με τον κυπριακό, που ξεκινά με την επίσκεψη, το 963 μ.Χ., του μεγάλου αγίου του Αγίου Όρους Αθανασίου, και φτάνει μέχρι τις μέρες μας με την πρόσφατη εγκατάσταση και στην Κύπρο μοναστικής συνοδείας άπα το Αγιώνυμο Όρος.

Οι μονές

Μονή Σταυροβουνίου

Πρόκειται για ένα από τα πια σεβάσμια και ασκητικότερα μοναστήρια της Κύπρου. Κτίστηκε στην κορυφή ενός απόκρημνου βουνού, σε υψόμετρο 700 μ. που αποτελεί την τελευταία κατάληξη της οροσειράς του Τροόδους προς ανατολάς. Πριν από τις ανακαινίσεις της τελευταίας δεκαετίας, η μονή ουσιαστικά λειτουργούσε περισσότερο ως ασκητήριο, και οι λίγοι μοναχοί που διέμεναν σ’ αυτήν διήγαν βίον κατ’ εξοχήν ασκητικόν. Η μονή μέχρι πρόσφατα δεν διέθετε ούτε ρεύμα, ούτε τηλέφωνο, το νερό ήταν βρόχινο και μαζευόταν σε στέρνες και η πρόσβαση, από τη μοναδική πλευρά του βουνού που μπορούσε κανείς να ανεβεί, εξαιρετικά δύσκολη.

Η ίδρυση της μονής Σταυροβουνί¬ου συνδέεται με την ισχυρή παράδοση που επικρατεί στην Κύπρο, για την προσέγγιση της Αγίας Ελένης στο νησί κατά την επιστροφή της από την Παλαιστίνη μετά την εύρεση του Τίμιου Σταυρού. Με θαυματουργικό τρόπο ο Σταυρός βρέθηκε στην κορυφή του Ολύμπου, όπως ονομαζόταν το βουνό Σταυροβουνίου και στην οποία υπήρχε ειδωλολατρικό ιερό. Μετά το θαύμα η Αγία Ελένη έκτισε εκκλησία και αφιέρωσε σ’ αυτήν τμήμα από το Τίμιο Ξύλο. Η μορφή του μοναστηριού είναι φρουριακή και προσαρμοσμένη στη βραχώδη κορυφή. Πρόκειται για ένα διώροφο κτίσμα με το ναό στον πάνω όροφο και γύρω απ’ αυτόν είναι διατεταγμένη οι βοηθητικοί χώροι. Ο ναός είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος με δύο τρούλους, με πολλές ιδιομορφίες κυρίως στο Ιερό Βήμα. Η μονή υπέστη πολλές πυρκαγιές, η τελευταία το 1888 που κατέκαυσε τα πάντα. Ανακαινίστηκε όμως από τους Κύπριους μοναχούς που εγκαταβιούσαν στο Αγιον Όρος. Η μονή Σταυρο¬βουνίου ανέδειξε πλήθος ενάρετων και φημισμένων για τον ασκητικό τους βίο μοναχών. Στη συνείδηση του κυπριακού λαού οι μοναχοί του Σταυροβουνίου αποτελούν τον κανόνα της μοναστικής πολιτείας.

Μονή Παναγίας του Μαχαιρά

Πρωτογενής μαρτυρία για την πηγή είναι η Τυπική Διάταξη που συνέγραψε το 1210 ο ηγούμενος της μονής, Νείλος. Σύμφωνα με τη Διάταξη, η μονή ιδρύθηκε το 1150-1170 από χορηγία του αυτοκράτορα Μανουήλ Κομνηνού στους δύο ασκητές Νεόφυτο και Ιγνάτιο. Οι δύο μοναχοί έκτισαν μικρό παρεκκλήσι, αλλά αργότερα ο ηγούμενος Νείλος έκτισε το Καθολικό και όλα τα υπόλοιπα κτίσματα.

Μια δεύτερη μαρτυρία, αρχαιολογική αυτή τη φορά, προέρχεται από τον πρόσφατο καθαρισμό της εικόνας της Παναγίας, που αποτελεί το Παλλάδιο (προστάτιδα εικόνα, εικόνα προστάτης) της Μονής. Άλλες αρχαιολογικές ενδείξεις από τα αρχικά κτίσματα δεν είχαμε, αφού η μονή υπέστη πολλές καταστροφικές πυρκαγιές. Η τελευταία, του 1892, κατέκαυσε το Καθολικό, που αντικαταστάθηκε από το υφιστάμενο στις αρχές τους αιώνα μας. Παρ’ όλα αυτά η μονή διατηρεί το φρουριακό της χαρακτήρα και είναι από τα λίγα μοναστηριακά κτίσματα της Κύπρου που δεν αλλοιώθηκαν. Με τη μονή συνδέεται πλήθος ηρώων της Κύπρου, όπως ο αρχιεπίσκοπος Κυπριανός, που απαγχονίστηκε από τους Τούρκους το 1821 και ο Γρηγόρης Αυξεντίου, που κάηκε ζωντανός από τους Άγγλους αποικιοκράτες το 1957.

Μονή Αγίου Νεοφύτου

Για τη μονή του Αγίου Νεοφύτου, εκτός από την πρωτογενή πηγή (Τυπική Διάταξη του Αγ. Νεόφυτου του Εγκλείστου), έχουν διασωθεί και αρχαιολογικά κατάλοιπα, όπως η Εγκλείστρα και οι τοιχογραφίες της, και το Καθολικό με τις τοιχογραφίες και τις εικόνες του.

Ο Νεόφυτος εγκαταστάθηκε εκεί το 1159, αφού λάξευσε το κελί του σε μια απότομη χαράδρα στο βουνό Μεγισσόβουνο, 10 χλμ. βορειοδυτικά της Πάφου. Μετά το κελί, λάξευ¬σε το ναό του Τιμίου Σταυρού μαζί με το Ιερό και την Τράπεζα. Την Εγκλείστρα ζωγράφισε, το 1183, ο Κωνσταντινουπολίτης Θεόδωρος Αψευδής. Αργότερα, στις αρχές του 13ου αι., περίπου, ο κυρίως ναός ξαναζωγραφίστηκε με διαφορετικής τεχνοτροπίας τοιχογραφίες.

Στα νότια της Εγλείστρας κτίστηκε στις αρχές του 16ου αι. ένα μεγαλοπρεπές Καθολικό, αφιερωμένο στην Παναγία, με τοιχογραφίες μεταβυζα¬ντινής τεχνοτροπίας. Στο τέμπλο σώζονται φορητές εικόνες, έργα του Ιωσήφ Χούρη, του 1544. Στο μουσείο-σκευοφυλάκιο της μονής, που λειτουργεί στη νότια πτέρυγα, φυλλάσσονται δύο εικόνες, πιθανώς έργα του Θεόδωρου Αψευδούς, του 1183.

Μονή Αγίου Νικολάου των Γάτων

Είναι κτισμένη στη χερσόνησο του Ακρωτηρίου. Η παράδοση θέλει την ίδρυση της μονής από την Αγία Ελένη και την αποβίβαση εκεί των γάτων που έφαγαν τα φίδια που πλήθυναν από τις παρατεταμένες ξηρασίες. Η μονή πιθανό να ταυτίζεται με τη μονή της Παναγίας του Στύλου, που αναφέρεται από τις γραπτές πηγές στην περιοχή.

Η σημερινή εκκλησία μπορεί να χρονολογηθεί στο τέλος ή στις αρχές του 16ου αι., αλλά υπάρχουν αρχιτεκτονικά κατάλοιπα που μαρτυρούν την αρχική τους φάση στον 13ο ή 14ο αι. Πρόσφατα αναστηλώθηκε η νότια πτέρυγα των κελιών, αλλά δυστυχώς έγιναν πολλές επεμβάσεις, που αλλοίωσαν τη φυσιογνωμία του χώρου. Εδώ και λίγα χρόνια στη μονή εγκαταβιοί γυναικεία αδελφότητα.

Μονή Πανάγιος Τροοδίτισσας

Βρίσκεται στις νότιες πλαγιές του Τροόδους, σ’ ένα μαγευτικό πευκοδάσος. Ούτε γι’ αυτή τη μονή υπάρχουν ασφαλείς πληροφορίες για το χρόνο ίδρυσής της, όμως ισχύουν κι εδώ οι ίδιες παραδόσεις για την ίδρυσή τους από διωγμένους μοναχούς της Μικράς Ασίας στα χρόνια της Εικονομαχίας. Όλα τα κτίσματα της μονής, καθώς και το καθολικό της ανάγονται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Μονή Παναγίας Χρυσορογιάτισσας

Βρίσκεται στις δυτικές πλαγιές του Τροόδους, δίπλα από το χωριό Παναγιά, γενέτειρα του αρχιεπισκόπου Μακαρίου, στην επαρχία Πάφου. Οι παραδόσεις που αναφέρονται στην ίδρυση της Τροοδίτισσας, ισχύουν και γι’ αυτήν τη μονή. Το 1768 κατεδαφίστηκε η παλιά εκκλησία της μονής, κατά τις συνήθειες της εποχής, και κτίστηκε μεγάλη εκκλησία που σώζεται ως σήμερα. Επίσης τον 18ο αι. κτίστηκαν και τα υπόλοιπα μοναστηριακά κτίσματα, ενώ η τελευταία φωτιά, του 1967, κατέκαυσε τα πάντα εκτός από την εκκλησία.

Μονή των Ιερέων ή Αγία Μονή

Κατά την παράδοση κτίστηκε τον 4ο αι. από τον Αγ. Νικόλαο επίσκοπο Μύρων της Λυκίας και τον Αγ. Ευτύχιο και βρίσκεται κοντά στη Χρυσορογιάτισσα. Το ανατολικό τμήμα του Καθολικού μπορεί να χρονολογηθεί στα πρώιμα βυζαντινά χρόνια. Σύμφωνα με τον Αθ. Παπαγεωργίου, που διενήργησε αρχαιολογική έρευνα το 1964, βρέθηκε κάτω αρχαιότερο δάπεδο κάτω από το σημερινό. Στη δυτική πρόσοψη του Καθολικού είναι εντοιχισμένες δύο επιγραφές, γραμμένες με το κυπριακό συλλαβάριο, που αναφέρουν την ύπαρξη ναού της Ήρας, πράγμα που μαρτυρά ότι ίσως η μονή κτίστηκε πάνω ή κοντά σε αρχαίο ναό. Στη μονή υπήρχε, στη μέση βυζαντινή περίοδο, εργαστήριο αντιγραφής κωδίκων. Πάνω στα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, κτίστηκε, πιθανόν τον 12ο αι., βυζαντινή εκκλησία, που μετά την καταστροφή της αντικαταστάθηκε τον 16ο αι. από άλλη φραγκοβυζαντινού τύπου. Η σημερινή της εμφάνιση διαμορφώθηκε το 1885.

Μονή Αγίου Ηρακλειδίου

Είναι κτισμένη στις παρυφές της αρχαίας πόλεως της Ταμασσού, 20 χλμ. νότια της Λευκωσίας. Μέχρι το 1963, οπότε εγκαταστάθηκε νέα αδελφότητα, ήταν σχεδόν ερειπωμένη. Μέσα στο χώρο της μονής υπάρχει υπόγειος λαξευτός τάφος, που θεωρείται ότι ανήκει στον Άγιο Ηρακλείδιο. Πάνω από τον τάφο δεσπόζει ένας μικρός σταυροειδής με τρούλο ναός, που υπερέχει όλων των υπολοίπων κτισμάτων. Το σημερινό Καθολικό αποτελείται από δύο κλίτη, που κτίστηκαν πάνω στα ερείπια παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου μ.Χ. αι. Η βασιλική ξανακτίστηκε τον 8ο αι., μετά την καταστροφή της, και τμήματα της διακρίνονται στο ημερινό ναό, όπου μπορεί να δει κανείς τοιχογραφίες του 9ου, 11ου και 18ου αι. Στη μονή σώζονται ακόμα πολύ καλά δείγματα φορητών εικόνων, κυρίως των χρόνων της Τουρκοκρατίας, αφού στο δεύτερο μισό του 17ου αι., γίνεται κέντρο ζωγραφικής και τοιχογραφιών.

Μονή Παναγίας Αμασγού

Βρίσκεται στα νότια του Τροόδους, κοντά στο χωριό Μονάγρι της επαρχίας Λεμεσού. Μέχρι το 1992 ήταν εντελώς ερειπωμένη• σωζόταν μόνο το Καθολικό της με περίφημες τοιχογραφίες, οι αρχαιότερες από τις οποίες χρονολογούνται στις αρχές του 12ου αι. Από αυτό συμπεραίνουμε ότι η μονή πρέπει να ιδρύθηκε στα τέλη του 11ου αι. Οι τοιχογραφίες άλλωστε είναι οι αδιάψευστοι μάρτυρες της σκοτεινής, κατά τα άλλα, ιστορίας της μονής. Για άγνωστο λόγο το αρχικό κτίσμα δέχεται επεμβάσεις στα τέλη του 12ου αι. περίοδο από την οποία διασώζεται σειρά τοιχογραφιών. Τοιχογραφίες έγιναν τον 14ο αι. και στο τέλος του 1564.

Μονή Αγίου Μηνά

Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για τη μονή ανήκουν στα τελευταία χρόνια της Βενετοκρατίας (1480-1570) και σ’ αυτήν την περίοδο ανήκει, πιθανώς, το βόρειο τμήμα των κελιών. Η σημερινή εκκλησία κτίστηκε το 1754 και σ’ αυτό εγκαταβιούν αδελφές που ασχολούνται με την αγιογραφία και τη χρυσοκεντητική.

Μονή Αγίου Παντελεήμονος Αχερά

Βρίσκεται κοντά στο χωριό Μιτσερό, νοτιοδυτικά της Λευκωσίας. Ο αρχικός ναός κατεδαφίστηκε και αντικαταστάθηκε από το σημερινό το 1770. Πρόσφατα εγκαταστάθηκε γυναικεία αδελφότητα και ανακαινίστηκαν τα κτίρια της μονής.

Μονή Αρχαγγέλου Μιχαήλ

Βρίσκεται κοντά στο χωριό Αναλιόντας και χρονολογείται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Ο ναός της μονής κτίστηκε το 1769 και ανακαινίστηκε τα τελευταία χρόνια, μετά την εγκατάσταση γυναικείας αδελφότητας.

πηγή: Η Καθημερινή, «Επτά ημέρες», Κυριακή Πάσχα, 27 Απριλίου 1997, σ. 8-10