Ο πολιούχος Άγιος Δημήτριος

Στην παραδοσιακή αγιολογική φιλολογία, τη σχετική με το μεγαλομάρτυρα και πολιούχο της Θεσσαλονίκης, Άγιο Δημήτριο (μαρτύρια, θαύματα, ύμνοι), ανήκουν και οι εγκωμιαστικοί λόγοι κάθε εποχής. Στον αγιόδωρο ναό του, που η ιστορία του, σύμφωνα και με την αρχαιολογική σκαπάνη, αρχίζει από την πρώιμη κωνστάντεια εποχή και κατόπιν στον πρώτο ναό του αγίου που κτίστηκε από το Λεόντιο μεταξύ του 412-13, συγκεντρώνονταν πλήθη ευσεβών απ’ όλη την αυτοκρατορία. Μαζί με το λαό και οι αυτοκράτορες συνέβαλαν στη διάδοση της λατρείας του Αγίου Δημητρίου (στην ανάπτυξη δηλαδή της εντός της εκκλησίας του Χριστού τιμής του).

Από επιγραφές πληροφορούμαστε για την ευλάβεια των αυτοκρατόρων προς το μάρτυρα. Από τον οίκο των Μακεδόνων, οι ηγεμόνες αυτού επικαλούνταν τους στρατηλάτες Αγίους Θεοδώρους, Άγιο Γεώργιο και Άγιο Δημήτριο και ιδιαίτερα ο Βασίλειος ο Βουλγαροκτόνος. Η αναφορά αυτή στους στρατηλάτες επηρέασε τη χάραξη βυζαντινών νομισμάτων και τη δημιουργία σφραγίδων, όπου υπάρχουν οι μορφές τους και ιδιαίτερα του Αγίου Δημητρίου. Την πράξη αυτή των Ελλήνων θα μιμηθούν λίγο αργότερα και οι Βούλγαροι κατά τη δημιουργία του δεύτερου βουλγαρικού κράτους. Έτσι έχουμε πλήθος νομισμάτων και σφραγίδων που φέρουν τη μορφή του αγίου, τον οποίο, ως ορθόδοξοι και αυτοί, υπερύψωσαν σε προστάτη τους άγιο, δημιουργώντας το δεύτερο κράτος τους. Το ίδιο έγινε και στη Ρωσία.

Η εικόνα

Σεβασμό προς τον άγιο και το ναό του έδειξαν από τον οίκο των Κομνηνών ο Αλέξιος και ο Μανουήλ. Ο δεύτερος το 1149 μετέφερε την εικόνα του μάρτυρα από τη Θεσσαλονίκη στην Κωνσταντινούπολη και συγκεκριμένα στη Μονή του Παντοκράτορα για να έχουν οι κάτοικοι συλλήτορα και μέγιστον βοηθόν, ενώ στην εποχή των Παλαιολόγων ο Μιχαήλ Η΄ (1259-1282) επισκεύασε τη στέγη του ναού.

Οι εγκωμιαστές εξυμνούν τη Θεσσαλονίκη και τον πολιούχο της, όπως άλλη εποχή ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Πλάτων, ο Ξενοφών είχαν εγκωμιάσει την Αθήνα.

Ο Νικόλαος Καβάσιλας αποδίδει στον άγιο μοναχικές αρετές, υπογραμμίζοντας ότι ο Δημήτριος «εφίληοε την παρθενίαν», «εφίλησε την εγκράτειαν», σ’ όλη του τη ζωή προσπάθησε να διατηρήσει τον εαυτό του καθαρό από την αμαρτία, επιδίωξε την απάθεια, που δεν είναι κατά τους Ησυχαστές νέκρωση των παθών, αλλά μετάβαση «επί τα κρείττω».

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το εγκώμιο του Κωνσταντίνου Αρμενοπούλου που συγκρίνει τον άγιο με τη Θεοτόκο, το πρότυπο της παρθενίας, όχι βέβαια, όπως λέγει ο ίδιος για να υπερβάλει τον Δημήτριο, αλλά γιατί εμπνεύστηκε από το γεγονός ότι στην Αχειροποίητο γιόρταζαν οι Θεσσαλονικείς τον Άγιο Δημήτριο μαζί με τη Θεοτόκο.

Μεταξύ των ετών 1355-1359 πρέπει να χρονολογηθεί και το εγκώμιο του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, όπου παρατηρείται «ετελειώθη (ο Δημήτριος) εν καθαρότητι», «επελέγη μυστικώς» από τον Θεάνθρωπο για την αποστολή του…

Εγκώμιο στον Άγιο Δημήτριο έγραψε και ο βιογράφος του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φιλόθεος Κόκκινος που εξαίρει τη διδασκαλία του αγίου, με την οποία απέρριπτε την ασέβεια της ειδωλολατρείας και ευαγγελιζόταν τον Χριστό. Ο Άγιος Φιλόθεος σκόπιμα επέμενε στην περί Αγίας Τριάδας διδασκαλία του Αγίου Δημητρίου, γιατί επιθυμούσε με το εγκώμιό του να επικρίνει την προσθήκη του Filioqve που στην εποχή του, όπως και σήμερα, αποτελούσε επίμαχο θεολογικό θέμα.

Ο Συμεών, αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, που πέθανε το 1429 λίγο πριν από την πτώση της αγαπημένης του πόλεως, αποκαλεί τον Άγιο Δημήτριο κήρυκα και υπέρμαχο της «τριάδος», «άλλον απόστολον», «διδάσκαλον των μυστηρίων Χριστού», «προφήτην», «ιεραπόστολον» και «ευαγγελιστήν της βασιλείας του Χριστού».Για τις γιορτές του αθλονίκου και μεγαλομάρτυρα Δημητρίου μας πληροφορούν για μεν τον 12ο αιώνα ένας άγνωστος συγγραφέας του οποίου διεσώθη διάλογος με τον τίτλο «Τιμαρίων». Σύμφωνα με αυτόν, οι γιορτές του Αγίου Δημητρίου και η εμπορική πανήγυρη άρχιζαν έξι μέρες πριν από την κυρίως εορτή και στη συνέχεια ακολουθούσαν άλλες δύο.

Η περίοδος από τις 20 Οκτωβρίου ως την κυριώνυμη ημέρα αποτελούσε τα «προεόρτια», ΟTafral, έχοντας υπόψη του τις πληροφορίες αυτές, μιλάει για τρεις περιόδους, α) Τα προεόρτια, από 20 έως 25 Οκτωβρίου, κατά τα οποία τελούνταν εμπορική πανήγυρη, β) την κυρίως εορτή, το απόγευμα της 25ης και ολόκληρης της 26ης Οκτωβρίου και γ) το οκταήμερο από τις 27 Οκτωβρίου έως την 3η Νοεμβρίου.

Κατά τον Αρμενόπουλο, τον Γρηγορά, τον Ισίδωρο, ο χρόνος των προεορτίων στη συγκεκριμένη περίοδο ήταν μακρότερος. Ο Αρμενόπουλος μιλάει για διάρκεια ολόκληρου μήνα -«μήνα μεν υπέρ όλον συνεχώς υμνηουμένη, δώδεκα δε εν τω μεταξύ προεορτίοις εορταίες και μεθεόρτω υπέρ εορτήν εκάστην ταις μεν διωρισμένως ταις δε συνεχώς υπερυμνουμέ-νη». Ο Γρηγόριος παρατηρεί ότι για τους Θεσσαλονικείς ο σπουδαιότερος μήνας ήταν ο Οκτώβριος, γι’ αυτό και πρέπει ο μήνας αυτός να ονομάζεται «ιερομηνία». Από τις ομιλίες του Ισιδώρου, που εκφωνήθηκαν κατά την πρώτη και δεύτερη Κυριακή του Οκτωβρίου, που ο ίδιος χαρακτηρίζει «Κυριακάς των Προεορτίων», φαίνεται άτι ο κύκλος των εορτών άρχιζε με τα προεόρτια, που επεκτείνονταν σε δύο Κυριακές, κορυφώνονταν στην κυρίως εορτή, την 26η Οκτωβρίου και έληγε με το 8ήμερο μεθεόρτια την 3η Νοεμβρίου.

Εμπορική Πανήγυρις

Ο «Τιμαρίων» μας πληροφορεί ότι με την ευκαιρία της θρησκευτικής εορτής τελούνταν και εμπορική πανήγυρη που την ονομάζει «Δημήτρια», κατά τα Πανα¬θήναια και τα Πανιώνια. Έμποροι συνέρρεαν από πολλά σημεία, όχι μόνο της αυτοκρατορίας, αλλά και από άλλες χώρες, έτσι ώστε η εορτή προσελάμβανε χαρακτήρα οικουμενικό. Εκφράζοντας το θαυμασμό του ο Τιμαρίων για τη μεγάλη συγκέντρωση του πλήθους λέγει: «Το¬σούτον αυτώ της δόξης κατά την Ευρώπης παρίστησιν». Ο Γρηγοράς, αναφερό¬μενος στη φήμη του Αγίου Δημητρίου, παρατηρεί ότι αυτή ήταν ξακουστή όχι μόνο στην Ευρώπη, αλλά και στην Αίγυπτο, τη Λιβύη, την Αραβία, τον Καύκασο ως τις εκβολές της Τυναΐδος. Στις χώρες αυτές «εικόνες και ναούς ευρήσεις του μάρτυρος και υπομνήματα ζήλου».

Ο Αρμενόπουλος μας πληροφορεί ότι οι γιορτές του Αγίου Δημητρίου ξεσήκωναν όλον τον κόσμο. «Και πολλώ γε μάλλον την σύμπασαν συνελών, η της οικουμένης τη μετά θαύματος φήμη, τα πέρατα δίεισι και η την εγκόσμιον τάξιν τω ευ αυτής διά πάντων ηρμοσμένη μι¬μείται». Ο πληθυσμός της πόλεως εξ αιτίας της κοσμοσυρροής κατά την εορτή πολλαπλασιαζόταν, έτσι ώστε και η πόλη απολάμβανε «ευωδίας πανταχόθεν».

(Πηγή: Η Καθημερινή. «Επτά ημέρες», αφιέρωμα, Η Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, 25 Δεκεμβρίου 1992, σ.7)