Η βυζαντινή ζωγραφική στη Θεσσαλονίκη

Τα εργα της Μακεδονικής, της Κομνήνειας και της Παλαιολόγειας Αναγέννησης.

Χ. Μαυροπούλου-Τσιούμη, Καθηγήτρια ΑΠΘ

Τα Βυζαντινά μνημεία, κυρίαρχο στοιχείο μέσα στη νεώτερη μορφή της πόλης, καθορίζουν το χαρακτήρα και την ατμόσφαιρά της. Η καλλιτεχνική όμως προσφορά της φαίνεται κυρίως από τον πλούτο και την ποιότητα των ζωγραφικών έργων που σώζονται μέσα στα μνημεία της σε μια αδιάσπαστη σχεδόν συνέχεια από τον τέταρτο μεταχριστιανικό αιώνα ως τον 15^οαι. (1430), το τέλος της βυζαντινής ζωής της. Η Θεσσαλονίκη ως ισχυρό οικονομικό και πνευματικό κέντρο στον ευρωπαϊκό χώρο είχε ήδη από παλιότερα μια σημαντική καλλιτεχνική παράδοση, γι’ αυτό και έδωσε στη χριστιανική ζωή της έργα υψηλής τέχνης, εφάμιλλα μ’ αυτά της πρωτεύουσας. Επιβλήθηκε έτσι πολιτιστικά και ακτινοβόλησε όχι μόνο στο χώρο της Βαλκανικής αλλά και πέρα απ’ αυτήν. Μέσα απ’ αυτά τα έργα, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες, μπορούμε να δούμε την εξέλιξη της χριστιανικής σκέψης και της ζωγραφικής έκφρασής της, που διαφοροποιήθηκε από την αρχαία ελληνική τέχνη στη μορφή και στο περιεχόμενο.

Πρώτα έργα

Η γνώση της ιδεολογίας στην οποία στηρίχτηκε η χριστιανική ζωγραφική είναι απαραίτητη για την προσέγγιση των έργων της Θεσσαλονίκης και της βυζαντινής τέχνης γενικότερα. Για τη χριστιανική πίστη το σώμα και η ψυχή βρίσκονται σε διαρκή πάλη· το πνεύμα προσπαθεί να αποδεσμευτεί από το φθαρτό σώμα και να πλησιάσει το Θεό. Μ’ αυτή την αντίληψη για τους χριστιανούς σημασία είχε η απεικόνιση του βαθύτερου πνευματικού περιεχομένου του απεικονιζόμενου προτύπου, η απόδοση της ιδέας, Για το λόγο αυτό δεν ενδιέφερε η πιστή απόδοση του σώματος ή του περιβάλλοντος, αλλά η απεικόνιση του ύφους και του ήθους της μορφής, της πνευματικής δηλαδή υπόστασής του. Η οπτική αυτή συνεχίστηκε στη βυζαντινή τέχνη με κάποιες μικρές ή μεγαλύτερες κατά καιρούς διαφοροποιήσεις.

Τα πρώτα ζωγραφικά έργα μ’ αυτή την αντίληψη γίνονται στους τάφους, όπου οι πιστοί με συμβολισμούς, με αλληγορίες ή με θέματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη τιμούν τους νεκρούς τους, εκφράζουν την πίστη τους, ακόμη και στην εποχή των διωγμών, και διαμορφώνουν τη δική τους τέχνη παίρνοντας στοιχεία από την παλιότερη παράδοση. Στη Θεσσαλονίκη, στα δύο νεκροταφεία της πόλης, έχουν αποκαλυφθεί πολλοί τάφοι με τοιχογραφίες· δείγματά τους εκτίθενται στη Μουσειακή Έκθεση του Λευκού Πύργου.

    Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού τον 5^ο αι., σε μια εποχή οικονομικής και πνευματικής άνθησης της πόλης, γίνονται έργα μεγάλης κλίμακας, κυρίως ψηφιδωτά, που τονίζουν το θρίαμβο του χριστιανισμού και διδάσκουν στους πιστούς την πίστη τους. (Για τους πατέρες της Εκκλησίας η ζωγραφική είναι το βιβλίο των αγραμμάτων). Σ’ αυτά τα έργα συχνά συνυπάρχουν συμβολικά θέματα και παραστάσεις. Έργα λαμπρά ως προς το υλικό και ως προς την εκτέλεση δείχνουν τις μεγάλες δυνατότητες των καλλιτεχνών αλλά και σύνθετη θεολογική σκέψη. Η συμβολική τέχνη επικεντρώνεται σε θέματα με παραδείσιο χαρακτήρα (π.χ. ψηφιδωτά τόξων Ροτόντας και Αχειροποιήτου) που έχουν όμως και σωτηριολογικό περιεχόμενο. Παράλληλα, γίνονται μεγαλόπρεπες ψηφιδωτές συνθέσεις στο μεγάλο θόλο της Ροτόντας (παράσταση της δόξας του Χριστού με τη ζώνη των μαρτύρων που στήριξαν με το μαρτύριο τους τη χριστιανική πίστη, παράσταση θείας Επιφάνειας) και στην κόγχη της Μονής Λατόμου με θέμα ανάλογου περιεχομένου, Στον Άγιο Δημήτριο οι παραστάσεις, όλες σχεδόν στον τύπο της εικόνας, σχετίζονται με τον προστάτη άγιο της πόλης. Τα έργα αυτά του 5^ου αι, βρίσκονται πολύ κοντά στην αρχαία ελληνική παράδοση.

Με το πέρασμα του χρόνου (7^ος-8^ος αι.) η «αφαιρετική» διάθεση εντείνεται και η αυστηρότητα των θείων μορφών, αποτέλεσμα άλλων ιστορικών συνθηκών, έρχεται να αντικαταστήσει τις «φιλικότατες» μορφές του 5^ου αι. Χαρακτηριστικά δείγματα αυτής της εποχής είναι τα ψηφιδωτά της δεύτερης φάσης του ναού του Αγίου Δημητρίου και τα εικονομαχικά ψηφιδωτά της Αγίας Σοφίας (διακοσμητικά θέματα και υπολείμματα σταυρού στο ιερό).Η Θεσσαλονίκη έχει να παρουσιάσει σπουδαία έργα μέσα στις δύο γνωστές εποχές αναβίωσης των αρχαίων προτύπων (Μακεδονική και Κομνήνεια Αναγέννηση). Στην εποχή της λεγόμενης Μακεδονικής Αναγέννησης (εποχή εκχριστιανισμού των Σλάβων, προς το τέλος του 9^ου αι.) η ψηφιδωτή διακόσμηση του τρούλου της Αγίας Σοφίας και η τοιχογραφία της κόγχης της Ροτόντας με θέμα την Ανάληψη του Χριστού ξαφνιάζουν με τη δύναμη της σύνθεσης και την ένταση της έκφρασης των μορφών. Στη λεγόμενη Κομνή­νεια Αναγέννηση οι λίγες τοιχογραφίες της Μονής Λατόμου (μετά τα μέσα του 12^ου αι.) δείχνουν την υψηλή στάθμη της ζωγραφικής της Θεσσαλονίκης και την εισχώρηση στοιχείων της αρχαίας ελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης στη βυζαντινή τέχνη. Τα έργα αυτά διαφοροποιούνται σε σχέση με την τέχνη του 11^ου αι. η οποία, διατηρώντας κάποια στοιχεία από τη λεγόμενη Μακεδονική Αναγέννηση, ξαναγυρίζει σε αυστηρότερες φόρμες (π.χ. τοιχογραφίες Παναγίας Χαλκέων και Αγίας Σοφίας), αλλά και σε σχέση με την τέχνη των πρώτων δεκαετιών του13ου αι. (απεικόνιση κάποιων μορφών από τους 40 Μάρτυρες στην Αχειροποίητο), όπου αναζητούνται καινούργιες φόρμες με τάση να τονισθεί ο όγκος του σώματος και να δοθεί η έννοια της τρίτης διάστασης.

«Χρυσή εποχή»

Τις τάσεις αυτές τις βρίσκουμε διαμορφωμένες πια στον 14^ο αι., στις δύο πρώτες δεκαετίες του 14^ου αι., στη λεγόμενη «χρυσή εποχή» της Θεσσαλονίκης. Σ’ αυτή την περίοδο έγιναν πολλά έργα στην πόλη (τοιχογραφίες Αγίου Παντελεήμονα, Αγίου Ευθυμίου στον Άγιο Δημήτριο, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες Αγίων Αποστόλων, τοιχογραφίες Αγ. Αικατερίνης και Αγίου Νικολάου του Ορφανού). Καλλιτέχνες της έδρασαν στην πόλη και έξω απ’ αυτήν με διαπιστωμένες τις υπογραφές τους σε μνημεία της Σερβίας.

Τα ζωγραφικά έργα της εποχής αυτής (Παλαιολόγεια Αναγέννηση) έχουν πια προχωρήσει σε εκφραστικά μέσα και σε αντίληψη.

   Στοιχεία της καθημερινότητας μπαίνουν στην τέχνη, το θείο πλησιάζει τον άνθρωπο και η αναβίωση της αρχαίας κλασικής παιδείας είναι φανερή. Πολλές μορφές θυμίζουν αρχαία αγάλματα. Οι μορφές αποκτούν όγκο και την έννοια της τρίτης διάστασης, τα κτίρια και το περιβάλλον συμμετέχουν οργανικά στο σύνολο πάντα βέβαια μέσα στην οπτική της βυζαντινής τέχνης. Οι ίδιες τάσεις, κάπως διαφοροποιημένες εξακολουθούν και στο δεύτερο μισό του 14^ου αι., ύστερα από το κίνημα των Ησυχαστών και την επανάσταση των Ζηλωτών (τοιχογραφίες Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, Προφήτη Ηλία, Μ. Βλατάδων).

Η αναγεννησιακή πορεία ανακόπτεται με τις οδυνηρές συνθήκες που αντιμετωπίζει, η πόλη ήδη στο τέλος του 14^ου αι. και με την τελική κατάκτηση της από τους Τούρκους (1430). Τα μνημεία όμως και η ζωγραφική τους θα είναι πάντα οι μάρτυρες της τέχνης μιας εποχής πολύ σημαντικής για την Θεσσαλονίκη και τον ευρωπαϊκό πολιτισμό γενικότερα.

(Πηγή: Η Καθημερινή. «Επτά ημέρες». Αφιέρωμα: Η Βυζαντινή  Θεσσαλονίκη, 25 Δεκεμβρίου 1992, σ.16-17)