Συνέδριο για το Άγιο Όρος

25 Νοεμβρίου 2011

Την Παρασκευή 25 Νοεμβρίου ξεκινά τις εργασίες του το ΣΤ΄Διεθνές Συνέδριο της Αγιορειτικής Εστίας που έχει ως κεντρικό θέμα του μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίοδο της Μεταβυζαντινής Ιστορίας της Αγιωνύμου Πολιτείας, «Το Άγιον Όρος στο 15ο και 16ο αιώνα». Οι εργασίες θα διαρκέσουν τρεις ημέρες και θα γίνουν στην Αίθουσα Συνεδριάσεων Κεντρικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης (Εθνικής Αμύνης 27).

Η Επιστημονική Επιτροπή του Συνεδρίου, αποτελείται από τους: Κρίτωνα Χρυσοχοΐδη, Διευθυντή Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών ως Πρόεδρο, Συμεών Πασχαλίδη, Αν. Καθηγητή Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ, Φωκίωνα Κοτζαγιώργη, Επ. Καθηγητή Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ, Παναγιώτη Σωτηρούδη, Καθηγητή Φιλολογίας ΑΠΘ, Αθανάσιο Σέμογλου, Αν. Καθηγητή Ιστορίας & Αρχαιολογίας Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ, Πλούταρχο Θεοχαρίδη, Αρχιτέκτονα ΥΠ.ΠΟ.Τ. και Iωακείμ Παπάγγελο, Δρ. Αρχαιολόγο.

Στο Συνέδριο συμμετέχουν 35 Έλληνες και ξένοι ομιλητές.

Το θέμα προσεγγίζεται τόσο μέσου των 35 ανακοινώσεων του Συνεδρίου, όσο και των ειδικών μελετών που συντάχθηκαν και θα καταχωρηθούν στον δίγλωσσο Κατάλογο της ομότιτλης Έκθεσης, που οργανώνεται και θα παρουσιαστεί στον Εκθεσιακό χώρο της Αγιορειτικής Εστίας.

Την Παρασκευή ανοίγει και η αντίστοιχη Έκθεση στους χώρους της Αγιορειτικής Εστίας (κτίριο Νεδέλκου, Εγνατίας 109), η οποία θα διαρκέσει μέχρι τις 25 Ιανουαρίου 2012.  Ο Επιμελητής της Έκθεσης,  Αρχιτέκτων του ΚΕΔΑΚ Φαίδων Χατζηαντωνίου επιχειρεί να αναδείξει στην Έκθεση αυτή τα κεντρικά θέματα, τους πρωταγωνιστές, τα γεγονότα, που χαρακτηρίζουν τους δύο αυτούς αιώνες.  Όπως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια, στο πλαίσιο του ΣΤ’ Συνεδρίου επανεκδίδεται φωτοαναστατικά, ένα πολύτιμο για τους Αγιορειτικούς θεσμούς βιβλίο, αυτό του Δημητρίου Πετρακάκου με τίτλο «Νέαι Πηγαί των θεσμών του Αγίου Όρους» έκδοση του Πατριαρχικού Τυπογραφείου Αλεξάνδρεια 1915, με ένα ενδιαφέροντα πρόλογο του ομότιμου καθ. του Α.Π.Θ. Χαράλαμπου Παπαστάθη.

 

 

Το πρόγραμμα του Συνεδρίου έχει ως εξής:   

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 25 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011
ΕΝΑΡΚΤΗΡΙΑ ΤΕΛΕΤΗ
13:00  – 14:00 Χαιρετισμός Δημάρχου
Χαιρετισμοί Συνδιοργανωτών
Χαιρετισμός Ιεράς Κοινότητας
Χαιρετισμός Οικουμενικού Πατριάρχου
14:00 – 14:30 Κωστής Σμυρλής, Επίκουρος Καθηγητής, New York University – Department of History
  Το Άγιον Όρος μέσα στην Οθωμανική αυτοκρατορία κατά τον 15ο αιώνα
14:30 – 15:00 Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Διευθυντής Ινστιτούτου  Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
  Το Άγιον Όρος στον 16ο αιώνα
   
ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ
Ιστορία – Τουρκολογία – Δίκαιο – Θεσμοί
Πρόεδρος: Αντώνιος – Αιμίλιος Ταχιάος
17:00 – 17:15 Φωκίων Κοτζαγεώργης, Επίκουρος Καθηγητής Νεοελληνικής Ιστορίας ΑΠΘ
  Το Άγιον Όρος μέσα από τα οθωμανικά έγγραφα του 15ου αιώνα
17:15 – 17:30 Ευγενία Κερμελή, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Οθωμανικού Δικαίου Πανεπιστημίου Μπίλκεντ
  Το νομικό καθεστώς της αγιορειτικής μοναστηριακής περιουσίας τον 15ο και τον 16ο αιώνα
17:30 – 17:45 Ηλίας Κολοβός, Επίκουρος Καθηγητής Οθωμανικής Ιστορίας (Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης)
  Κατάληψη του χώρου και μοναστηριακή γαιοκτησία στην οθωμανική Χαλκιδική (15ος – 16ος αι.)
17:45 – 18:00 Aleksandar Fotić, Associate professor / Faculty of Philosophy  (University of Belgrade) Department of History
  Hilandar’s Response to Crisis and New Challenges in 15th and 16th Centuries
18:00 – 18:15 Νικόλαος Λιβανός, Φιλόλογος / Συνεργάτης ΙΒΕ/ΕΙΕ
  Συμβολή στη μελέτη αγιορειτικών πατριογραφικών παραδόσεων
18:15 – 19:00 ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ
   
Πρόεδρος: Χαράλαμπος Παπαστάθης
19:00 – 19:15 Mirjana Živojinović, Correspondent Member of the Serbian Academy of Sciences and Arts
  Στοιχεία των εγγράφων του δεσπότου Στεφάνου Lazarevic για το Άγιον Όρος / Data of the acts of Despot Stefan Lazarevic concerning Mount Athos (1400-1427)
19:15 – 19:30 Lidia Cotovanu, Doctorante (EHESS, Paris)
  Des Principautes danubiennes au Mont – Athos. Retour vers une patrie elargie (XVIe – XVIIe siecles) / Από τις παραδουνάβιες Ηγεμονίες στο Άγιον Όρος. Επιστροφή σε μια διευρυμένη πατρίδα (16ος – 17ος αιώνας)
19:30 – 19:45 Vera G. Tchentsova, Ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Γενικής Ιστορίας της Ρωσικής Ακαδημίας Επιστημών – Μόσχα
  Χορηγία και αυτοκρατορικός τίτλος: Ρωσία και Μονή Χιλανδαρίου τον 16ο αιώνα
19:45 – 20:00 Δημήτριος Γ. Αποστολόπουλος, Ομότιμος Διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών
  Σχέσεις του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως με την Αθωνική Κοινότητα: Από την κρίση στην εξομάλυνση
20:00 – 20:15 Κωνσταντίνος Πιτσάκης, Καθηγητής Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης
  Νομοκανονικά και Νομικά θέματα διοίκησης του Αγίου Όρους στα Μεταβυζαντινά χρόνια του Αγίου Όρους
20:15 – 20:45 ΣΥΖΗΤΗΣΗ
   
ΣΑΒΒΑΤΟ 26 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011
ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ
Θεολογία – Αγιολογία – Θεολογική γραμματεία
Πρόεδρος: Δέσπω Λιάλιου
09:30 – 09:45 Αστέριος Αργυρίου, Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Στρασβούργου
  Ο εκ Θεσσαλονίκης ορμώμενος Αθωνίτης ιερομόναχος Μακάριος ο Μακρής (1382/3 – 1431) ακολουθώντας τα ίχνη του Ησυχασμού
09:45 – 10:00 Παναγιώτης Σκαλτσής, Αναπλ. Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ.
  Ο ησυχασμός στο Άγιον Όρος κατά τους 15-16 αιώνες: Το παράδειγμα Μακαρίου του Μακρή, Συμεών Θεσσαλονίκης και Θηκαρά»
10:00 – 10:15 Συμεών Πασχαλίδης, Αν. Καθηγητής Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ .
  Όψεις της αγιορειτικής ιστορίας και πνευματικότητας κατά τον 15ο και 16ο αιώνα
10:15 – 10:30 Rigo Antonio, Full Professor of Byzantine Philology  and of History of Byzantine Church art Dipartimento di Studi Umanistici, Universita Ca’ Foscari di Venezia
  Vie et litterature spirituelle au Mont Athos (15e – 16e s.). Dionysios le Studite et autres exemples
10:30 – 10:45 Βασίλειος Κατσαρός, Καθηγητής Α.Π.Θ
  Η μεταφραστική κίνηση στο Άγιον Όρος κατά τον 15ο και 16ο αιώνα
10:45 – 11:30 ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ
   
Πρόεδρος: Ιωακείμ Παπάγγελος
11:30 – 11:45 Δημοσθένης Κακλαμάνος, Θεολόγος – υποψ. Δρ. Θεολογίας
  Νέα Πανηγυρικά στο Άγιον Όρος τον 15ο αιώνα. Τa Πανηγυρικά της Μονής Βατοπεδίου και ο συντάκτης τους.
11:45 – 12:00 Ηλίας Ευαγγέλου, Λέκτορας Θεολογικής Σχολής ΑΠΘ
  Οι σλαβικοί ασκητικοί – μυστικοί σύμμεικτοι κώδικες του Αγίου Όρους τον 15ο και τον 16ο αιώνα. 
12:00 – 12:15 Ζήσης Μελισσάκης, Παλαιογράφος – Ερευνητής ΙΒΕ/ΕΙΕ
  Η βιβλιοθήκη της Μονής Παντοκράτορος  κατά τον 15ο και 16ο αιώνα. Περιεχόμενο, νέες προσκτήσεις, απώλειες.
12:15 – 12:45 ΣΥΖΗΤΗΣΗ
   
ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ
Αρχαιολογία – Τέχνη
Πρόεδρος: Ευθύμιος Τσιγαρίδας
17:00 – 17:15 Δημήτριος Λιάκος, Δρ. Αρχαιολόγος 10ης ΕΒΑ
  Η δωροδοσία στις Μονές του Αγίου Όρους τον 15ο και 16ο αι. Το τεκμήριο της μεταλλοτεχνίας
17:15 – 17:30 Αθανάσιος Σέμογλου, Αν. Καθηγητής ΑΠΘ – Τμήμα Ιστορίας & Αρχαιολογίας Φιλοσοφικής Σχολής
  Οι αθωνικοί χοροί, χώροι δογματικών διατυπώσεων: Νέοι εικονογραφικοί χειρισμοί κατά τον 16ο αιώνα και το ερμηνευτικό τους περιεχόμενο
17:30 – 17:45 Ιωακείμ Παπάγγελος, Δρ. Αρχαιολόγος
  Τα πήλινα αγιοπότηρα της Μονής Βατοπεδίου
17:45 – 18:00 Νίκος Μελβάνι, Ερευνητής ΙΒΕ/ΕΙΕ
  Ο Δεσπότης Ανδρόνικος Παλαιολόγος και το Άγιον Όρος (1408 – 1423).
18:00 – 18:15 Γιώργος Φουστέρης, Θεολόγος – Δρ. Αρχαιολογίας
  Νεώτερες ειδήσεις για την ζωγραφική του 16ου αιώνα
18:15 – 19:00 ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΔΙΑΛΕΙΜΜΑ
   
Πρόεδρος: Νικόλαος Νικονάνος
19:00 – 19:15 Νικόλαος Τουτός, Φιλόλογος – Αρχαιολόγος
  Χρυσοκέντητα της Μονής Διονυσίου (15ος – 16ος αιώνας)
19:15 – 19:30 Νικόλαος Μερτζιμέκης, Αρχαιολόγος 10ης ΕΒΑ
  Ενεπίγραφος κεντητός επιτάφιος του Μητροπολίτη Βελιγραδίου Ισιδώρου (1415-1423) από την αθωνική Μονή Αγίου Παύλου.
19:30 – 19:45 Κωνσταντίνος Βαφειάδης, Θεολόγος – Δρ. Βυζαντινής Αρχαιολογίας
  Εκκλησιαστική πολιτική και τέχνη: Η ζωγραφική στο Άγιον Όρος κατά τον 16ο αιώνα.
19:45 – 20:00 Νικόλαος Δ. Σιώμκος, Δρ. Αρχαιολόγος του ΥΠ.ΠΟ.Τ.
  Η φορητή εικόνα της Παναγίας Ρεματοκρατόρισας και η ανάκαμψη της Ι.Μ. Δοχειαρίου κατά τον 16ο αιώνα.
20:00 – 20:45 ΣΥΖΗΤΗΣΗ
   
ΚΥΡΙΑΚΗ 27 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2011
ΠΡΩΙΝΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ
Αρχιτεκτονική
Πρόεδρος: Νικόλαος Μουτσόπουλος
11:00 – 11:15 Σωτήρης Βογιατζής, Δρ. Αρχιτέκτων
  Η οικοδομική φάση του 16ου αιώνα στο Αρχονταρίκι της Μονής Μεγίστης Λαύρας
11:15 – 11:30 Σταύρος Μαμαλούκος, Επικ. Καθηγητής Μεσαιωνικής & Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών
  Βατοπεδινό κελλί Αγίου Προκοπίου. Η οικοδομική φάση του 16ου αιώνα στο πλαίσιο της αθωνικής τεχνικής της εποχής.
11:30 – 11:45 Πασχάλης Ανδρούδης, Αρχιτέκτων Μηχανικός – Δρ. Αρχαιολογίας
  Πύργοι του 16ου αιώνα στις Μονές του Αγίου Όρους: Ιστορία, Τυπολογία, Κατασκευή
11:45 – 12:00 Πλούταρχος Θεοχαρίδης, Αρχιτέκτων ΥΠ.ΠΟ.Τ.
  Η Αρχιτεκτονική του ξύλου στο Άγιον Όρος τον 15ο – 16ο αιώνα.
12:00 – 12:15 Φαίδων Χατζηαντωνίου, Αρχιτέκτων Κε.Δ.Α.Κ.
  Η οικοδομική επέκταση της Μονής Παντοκράτορος κατά τον 15ο – 16ο αιώνα
12:15 – 12:30 Πέτρος Κουφόπουλος, Αν. Καθηγητής Αρχιτεκτονικής & Αποκαταστάσεων – Τμήμα Αρχιτεκτόνων Πανεπιστημίου Πατρών
  Νέα στοιχεία για την οικοδομική δραστηριότητα στη Μονή Σίμωνος Πέτρας κατά τον 16ο αιώνα
12:30 – 13:30 ΣΥΖΗΤΗΣΗ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

 

Στην «Πεμπτουσία» μίλησε ο Πρόεδρος της  Επιστημονικής Επιτροπής του Συνεδρίου, Κρίτων Χρυσοχοΐδης, Διευθυντής Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

 

κύριε Χρυσοχοϊδη,  θα θέλατε να μας περιγράψετε ποια ήταν η ευρύτερη κατάσταση που επικρατούσε στο Άγιο Όρος το 15ο αιώνα;

«Ο 15ος αιώνας ήταν ο αιώνας που σιγά-σιγά η βυζαντινή αυτοκρατορία φθίνει και εξαφανίζεται δηλαδή είναι η περίοδος της κρίσης, πέφτει η Κωνσταντινούπολη, λέμε σχηματικά η Κωνσταντινούπολη γιατί το Άγιο Όρος πέρασε στην οθωμανική επικράτεια το 1424.  Περνάμε μια φάση δυσκολιών και προσαρμογών στη νέα πραγματικότητα και από τον 16ο αιώνα και μετά αρχίζει συνολικά και ανακάμπτει ο ορθόδοξος υπόδουλος κόσμος.  Το ακριβώς ίδιο παρατηρούμε και στο Άγιο Όρος.  Τον 15ο αιώνα και συγκεκριμένα στις αρχές του, έχουμε μια βυζαντινή αναλαμπή, μην ξεχνάμε ότι έχουμε μια πρώτη οθωμανική κατάκτηση των περιοχών και επομένως του Αγίου Όρους από τα τέλη του 14ου αιώνα μέχρι το 1403.   Επανέρχεται στη βυζαντινή επικράτεια όλος αυτός ο χώρος μέχρι το 1424 και  το 1424 το Άγιο Όρος και οι γύρω  περιοχές κατακτώνται από τους Οθωμανούς, οριστικά πια.  Αυτή  η περίοδος, η σύντομη η βυζαντινή είναι περίοδος δυσκολιών.   
Ενώ συνεχίζει να υπάρχει μια βυζαντινή παρουσία, είναι πάρα πολύ περιορισμένη, και σε επίπεδο χορηγιών και οικονομικό και προνομίων.  Ουσιαστικά έχουν χάσει όλες οι γύρω περιοχές, δηλαδή ο ζωτικός χώρος του Αγίου Όρους που είναι ο Στρυμόνας, η Χαλκιδική, γύρω-γύρω από τη Θεσσαλία,  αυτά έχουν περάσει πια στην Οθωμανική επικράτεια.  Επομένως ήδη οι στρόφιγγες του Αγίου Όρους κλίνουν.   Έχουμε κάποια αναλαμπή, κάποια παρουσία αυτήν την εποχή κάποιων χορηγιών και κάποιων νέων κτητορικών θα λέγαμε δραστηριοτήτων, όπως στη Μονή Αγίου Παύλου από κάποιους Σέρβους ηγεμόνες αλλά κι αυτό είναι προσωρινό.  Περνάμε μια φάση θα λέγαμε κρίσης.  Και αυτήν την βλέπουμε στα οικονομικά του Αγίου Ορους, αν εξαιρέσουμε κάποιες οικοδομικές δραστηριότητες χρηματοδοτούμενες από Σέρβους ηγεμόνες, όπως η ανάπτυξη του καθολικού και κάποιων κτισμάτων στην Μονή Αγίου Παύλου από τον ηγεμόνα της Σερβίας Γεώργιο Μπράνκοβιτς και κάποιες επιμέρους καλλιτεχνικές δραστηριότητες, κανένα μεγάλο οικοδομικό έργο δεν γίνεται στο Άγιο Όρος μέχρι τα τέλη του 15
ου αιώνα. Από τις πληροφορίες που έχουμε παρατηρείται μία δημογραφική κάμψη τον 15ο αιώνα.  Δεν υπάρχει καμία καλλιτεχνική δραστηριότητα.  Με την οθωμανική κατάκτηση, υπάρχει μία ανακατάταξη στην περιουσία του Αγίου Όρους, δηλαδή επιβάλλεται φορολογία στα Μοναστήρια, φορολογία στα εκτός Αγίου ¨Όρους κτήματα, έχουμε δημεύσεις, μεγάλων κτημάτων που περνάνε σε Οθωμανούς  αξιωματούχους. Ωστόσο τώρα έχουν αρχίσει οι έρευνες που αναμένεται να μας ξεκαθαρίζουν σε ποιο βαθμό έχουμε στην έγγειο ιδιοκτησία μια κρίση αυτήν την εποχή.  Δεν έχει ξεκαθαρίσει ακόμη το τοπίο.  Αλλού έχουμε μεγαλύτερη αλλού μικρότερη.  Αλλού πρόσκαιρη κρίση κι αλλού ανάκαμψη.  Στο συνέδριο θα γίνουν πολλές ανακοινώσεις ιδίως από τουρκολόγους που ασχολούνται μ’ αυτά τα θέματα».

 

Τι αλλάζει τον 16ο αιώνα;

 «Από τα τέλη του 15ου αιώνα από το 1490 αρχίζουν τα σημάδια μιας ανάκαμψης. Δεν έχουμε πια βυζαντινό αυτοκράτορα αλλά προσπαθούν τον συμβολικό του ρόλο ως προστατών και χορηγών του Αγίου Όρους, τώρα που δεν υπάρχουν αυτοκράτορες, να τον παίξουν οι ηγεμόνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας, γι’ αυτό αρχίζουμε και βλέπουμε ότι πληθαίνουν οι χορηγίες από τα τέλη του 15ου αιώνα, οι οποίες είναι πάρα πολλές στον 16ο. Δηλαδή γίνονται πολλά οικοδομικά έργα, ξανακτίζονται καθολικά και άλλα κτίσματα, κι αυτό οφείλεται στις χορηγίες των ηγεμόνων.  Την ίδια ακριβώς εποχή έχουμε και την παρουσία την ισχυρή, της νέας αριστοκρατίας του ορθόδοξου κόσμου που είναι η νέα ηγετική τάξη, η οποία έχει και οικονομικές δυνατότητες και είναι η ανώτατη ιεραρχία.  Ένα τέτοιο παρόμοιο ρόλο χορηγού έχει πλέον η εκκλησιαστική ηγεσία προς το Άγιο Όρος».

 

Θα μπορούσατε να μας αναφέρετε κάποια παραδείγματα που αποδεικνύουν αυτό που λέτε;

«Π.χ τέλη 15ου αιώνα, στη Μονή Διονυσίου, ο Πατριάρχης Νήφων ο δεύτερος ο οποίος έγινε και άγιος, 16ος αιώνας η θεαματική χορηγία του Μητροπολίτου Σερρών Γενναδίου που κτίζει την περίφημη Τράπεζα της Λαύρας και χρηματοδοτεί και την ιστόρησή της, διορθώνει πύργους, δωρίζει και άλλα πράγματα και το κατεξοχήν συμβολικό είναι η ίδρυση ενός καινούργιου μοναστηριού του μοναδικού μεταβυζαντινού μοναστηριού του Αγίου Όρους της Μονής Σταυρονικήτα.  Ο Πατριάρχης Ιερεμίας ο πρώτος όταν φτιάχνει τη Μονή Σταυρονικήτα το 1542, τη φτιάχνει συνειδητά για να γίνει ένα νέο μεγάλο μοναστήρι κυρίαρχο όπως είναι τα υπόλοιπα του Αγίου Όρους».

 

 

Η ανάκαμψη στην οποία αναφερθήκατε κατά τον 16ο αιώνα, αφορά επίσης τα γράμματα και τις τέχνες;

«Τον 16ο αιώνα έχουμε και δημογραφικά μία ανάκαμψη του Όρους.  Επίσης αυτήν την περίοδο το Άγιο Όρος είναι πλέον καταφύγιο λογίων, όπως ο περίφημος Άγιος Μάξιμος ο Γραικός οποίος έζησε για 14 χρόνια στο Άγιο Όρος και στη Μονή Βατοπεδίου πριν  κληθεί στη Ρωσία να κάνει το μεγάλο έργο φωτισμού.  Έναν από τους πιο σημαντικούς λόγιους της πρώιμης Τουρκοκρατίας τον μοναχό Παχώμιο Ρουσάνο, ο οποίος έζησε για πολλά χρόνια στη μονή Ιβήρων, ένας άλλος ο Θεοφάνης, ο οποίος έζησε στη Μονή Ιβήρων και η παρουσία τους συνδυάζεται και με βιβλιοπαραγωγή.  Ο 16ος αιώνας για το Άγιο Όρος είναι μια περίοδος άνθησης της αντιγραφής χειρογράφων.  Έχουμε πάρα πολλούς καλλιγράφους που αντιγράφουν όχι μόνο έργα πατέρων αλλά και έργα κοσμικών συγγραφέων».

 

Ποιες είναι οι προσδοκίες σας γι’ αυτό το Συνέδριο;  Υπάρχουν τελικά πολλά πράγματα που ακόμη και σήμερα δεν γνωρίζουμε για το Άγιο Όρος;

«Κάποια πράγματα θέλουν μελέτη εις βάθος. Δεν έχουμε ψηλαφίσει τη βιβλιογραφική δραστηριότητα στο Άγιο Όρος.  Δεν την έχουμε μελετήσει εις βάθος.  Π.χ η εξέλιξη των ιδιοκτησιών στο Άγιο Όρος τον 15ο και 16ο αιώνα, ποιος είναι ο συγκεκριμένος ρόλος της νέας εκκλησιαστικής αριστοκρατίας, θέματα τέχνης που δεν τα ξέρουμε, τα εσωτερικά ζητήματα του Αγίου Όρους, από το κοινόβιο στην ιδιορρυθμία, το πώς λειτουργούν οι αρχές του Αγίου Όρους, η σχέση με Πατριαρχείο κ.λ.π.

Έχουμε πολλά ερωτήματα που πρέπει να λυθούν και απαιτούν επιστημονική μελέτη και έρευνα».