Χριστιανισμός και Φροϋδισμός (μέρος 3ο)

Τρίτη συνάντηση

Και σήμερα όπως και στην περασμένη μας συνάντηση θα αρχίσω την εισήγηση, απαντώντας σε μερικές ερωτήσεις που μου υποβλήθηκαν γραπτώς στο διάστημα που μας πέρασε. Σας διαβάζω την πρώτη από τις ερωτήσεις αυτές, η οποία λέει:

Ο Φροϋδισμός, αν κατάλαβα καλά, θεωρεί την εξιδανίκευση φυσιολογική εκτόνωση της προς ηδονήν ορμής. Συγχρόνως όμως δέχεται αυτή την εξιδανίκευση βάσει της πολιτιστικής δημιουργίας της τέχνης, της ηθικής, της θρησκείας κλπ. Νεώτεροι όμως ψυχαναλυτές, μη αναγνωρίζοντας τη λειτουργία της εξιδανικεύσεως, λένε για την Φροϋδική διδασκαλία ότι κινείται σε ένα φαύλο κύκλο. Ο Φρόϋντ ισχυρίζεται ότι το σεξουαλικό απωθημένο θέτει σε κίνδυνο τον πολιτισμό και ταυτόχρονα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση του πολιτισμού. Έτσι με την αποδοχή μόνον της απωθήσεως, υποστηρίζουν ότι όποιος έχει απωθήσει τον σεξουαλισμό του, αναπτύσσει τις διαφορετικότερες μορφές ηθικής και πνευματικής αυτοπροστασίας (Βίλχελμ Ράιχ, Σεξουαλική επανάσταση). Αν οι ασθενείς αποκτήσουν ξανά επαφή με τις σεξουαλικές τους ανάγκες, τότε θα εξαφανισθούν οι νευρωτικές διαφοροποιήσεις. Πάνω στις θέσεις αυτές τί απαντήσεις δίνουν οι Φροϋδιστές; Ποιά είναι η Χριστιανική θέση τόσο στην εξιδανίκευση του Φρόϋντ, όσο και στην άρνηση της από άλλους;

Πριν να απαντήσουμε στην ερώτηση πρέπει να πούμε δυο λόγια για τον Βίλχελμ Ράιχ, που αναφέρεται στην ερώτηση.

Ο Βίλχελμ Ράϊχ είναι γιατρός, Βιενναίος, προέρχεται από την ψυχαναλυτική σχολή της Βιέννης. Ξεκίνησε ίσως από τη σχολή του Φρόϋντ αλλά όπως φαίνεται, διαμόρφωσε κατόπιν δική του σχολή και κατεύθυνση. Βασική θέση του βιβλίου του «Σεξουαλική επανάσταση» (3η έκδοση) είναι: Οι ηθικές απαιτήσεις που θέτει στον εαυτό του ο ασθενής ή το άτομο κάτω από την πίεση μιας μόνιμης κοινωνικής επιρροής, αυξάνουν την ανάσχεση των σεξουαλικών του και γενικά των υλικών του απαιτήσεων. Ο συγγραφέας λοιπόν βρίσκει μια σύγκρουση ανάμεσα στο ένστικτο και την ηθική, ανάμεσα στο εγώ και τον εξωτερικό κόσμο. Άρα η λύση του προβλήματος είναι μια σεξουαλική επανάσταση. Δηλ. μια επανάσταση ενάντια στο κοινωνικό κατεστημένο, που εμποδίζει την πλήρη και ελεύθερη ικανοποίηση του ενστίκτου. Οι νέοι – προς αυτούς κυρίως απευθύνεται και σ’ ένα άλλο βιβλίο -, για να δημιουργήσουν ομαλές συνθήκες αναπτύξεως στη ζωή τους, πρέπει να ικανοποιούν αδέσμευτα το σεξουαλικό ένστικτο και τους όρους και τις συνθήκες αυτής της αδέσμευτης ικανοποιήσεως πρέπει να προσφέρει η κοινωνία. Επομένως, μόνο με σεξουαλική επανάσταση μπορεί να προχωρήσει κανείς στην σεξουαλική απελευθέρωση και επομένως στην φυσιολογική ανάπτυξη τής ζωής του νέου. Δεν δέχεται δεσποτεία από ηθικές αρχές και αξίες ή από μια κοινωνία που κατά τη γνώμη του εκφράζει το κατεστημένο. Πάνω σ’ αυτές τις θέσεις, τί απάντηση δίνουν αρχικά οι Φροϋδιστές;

Οι Φροϋδιστές, μπορεί να είναι οι Ορθόδοξοι Φροϋδιστές (κατά την επιστημονική ορολογία) που μένουν προσκολλημένοι στη θεωρία του Φρόϋντ και την εφαρμόζουν όπως την εφάρμοσε ο δάσκαλος τους. Φροϋδιστές όμως λέγονται και άλλοι ψυχίατροι, ψυχολόγοι, ψυχοθεραπευτές, οι οποίοι βασικά παραδέχονται την θεωρία του Φρόϋντ, όμως την νοθεύσανε, θα λέγαμε, με ορισμένους άλλους παράγοντες που ο Φρόϋντ είχε αρνηθεί.

Η βασική θεωρία του Φρύϋντ είναι ότι δεν μπορεί το σεξουαλικό ένστικτο να ικανοποιείται αδεσμεύτως. Θα ήθελα να συστήσω στον ερωτώντα, αν δεν έχει υπ’ όψιν του, το βιβλίο του Εrich Fromm «Αναλυτική Κοινωνιο-ψυχολογία» στο οποίο περιέχεται μια γενική πολύ σύντομη θεώρηση της θεωρίας του Φρόϋντ, η οποία κυρίως προσδιορίζει την κοινωνική της όψη, όπως θα διευκρινίσουμε και παρακάτω.

Λέει λοιπόν ο Fromm: Ο Φρόϋντ υποστήριξε ότι στην ιστορική ζωή του ανθρώπου υπήρξε η παραδείσια εποχή. Η εποχή που ο άνθρωπος ικανοποιούσε αδέσμευτα το σεξουαλικό ένστικτο και δεν συναντούσε προβλήματα στη ζωή του, δεν έπασχε από νευρώσεις κλπ. Αλλ’ αυτή η παραδείσια ζωή, κατά τον Φρόϋντ, δεν μπορούσε να συνεχισθεί, διότι ό άνθρωπος έπρεπε να προωθηθεί στην περιοχή της προόδου και της κοινωνικής ζωής και αναπτύξεως. Κι έτσι η καταπίεση, ο περιορισμός του σεξουαλικού ενστίκτου ήταν πλέον ένα αίτημα της πολιτιστικής αναπτύξεως.

Άρα οι Φροϋδιστές δεν μπορούν να συμφωνούν με τον Ράϊχ, διότι υποστηρίζει την αδέσμευτη σεξουαλική ικανοποίηση σαν λύση των προβλημάτων της ανθρώπινης υπάρξεως. Γι’ αυτόν, ομαλή κοινωνική και ατομική ζωή μπορεί να ύπαρξει μόνο αν δοθούν οι υλικές δυνατότητες στους νέους να ικανοποιούν το σεξουαλικό ένστικτο χωρίς καμία δέσμευση και περιορισμό.

Νομίζω λοιπόν ότι οι Φροϋδιστές θα διαφωνούν, διότι βρίσκονται προ αυτής της αντιφάσεως της διδασκαλίας του Φρόϋντ, η οποία είναι γι’ αυτούς θεωρητική αναγκαιότητα: Το ότι δηλ. από τη μια μεριά ο άνθρωπος ωθείται εσωτερικά να ικανοποιήσει την προς ηδονήν ορμήν, από την άλλη μεριά όμως η κοινωνική πραγματικότητα δεν του το επιτρέπει και τον υποχρεώνει σε μια ανάσχεση της ορμής, η οποία εφ’ όσον δεν οδηγεί στη νεύρωση, οδηγεί στην πολιτιστική πρόοδο. Έτσι πληρώνει βέβαια πολύ ακριβά, κατά τον Φρόϋντ, ο άνθρωπος τον πολιτισμό του, διότι οικοδομείται πάνω στην ψυχολογική προϋπόθεση ότι πρέπει συνεχώς να περιορίζει το ένστικτο για να κερδίζει σε πρόοδο και σε κοινωνική και πολιτική ανάπτυξη, εφ’ όσον φυσικά η ανάσχεση δεν παίρνει τον δρόμο της νευρώσεως.

Φυσικά υπάρχουν κι άλλοι Φροϋδιστές, οι οποίοι πολύ περισσότερο από τους Ορθοδόξους Φροϋδιστές, διαφωνούν και υποστηρίζουν ότι ή θεώρηση του γενετήσιου ενστίκτου ανεξαρτήτως των ηθικών αξιών είναι ατυχής αντιμετώπιση, που δεν μπορεί να οδηγήσει στη λύση του προβλήματος. Αυτό το υπογραμμίζω με πολλή έμφαση. Και σήμερα μπορεί κανείς να προβάλλει σαν υποστηρικτές αυτής της απόψεως, όχι πατέρες της Εκκλησίας, ούτε θεολόγους, αλλά τον E. Fromm και την Karen Horney. Και οι δύο κατά βάσιν είναι φροϋδιστές. Ξεκίνησαν από την θεωρία του Φρόυντ. Την εφάρμοσαν στην πράξη. Προσέκρουσαν όμως σε βασικές δυσκολίες. Προσπάθησαν στην αρχή να αναλύσουν κλινικές περιπτώσεις και να λύσουν προβλήματα νευρώσεως λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους τις αρχές του Φρόϋντ. Αλλά είδαν από την πείρα τους ότι δεν ήταν δυνατόν να λύσουν τα προβλήματα αυτά. Γι’ αυτό ο Fromm στο βιβλίο του «ο άνθρωπος για τον εαυτό του», που ήδη μεταφράστηκε στα ελληνικά, αφιερώνει ένα βασικό κεφάλαιο με τίτλο «η ουμανιστική ηθική» για να υπογραμμίσει τη σημασία και την αξία της ηθικής συνειδήσεως στην προσπάθεια της λύσεως του προβλήματος του ανθρώπου, που είναι βέβαια η λύση του προβλήματος του sex.

Αλλά με την θεώρηση αυτή ξεφεύγει από τη βασική Φροϋδική θέση του και αναπτύσσει μια δική του, με την οποία έρχεται σε αντίθεση προς τον Φρόϋντ. Στην εν λόγω κριτική της θεωρίας του Φρόϋντ παραδέχεται βασικά σημεία της διδασκαλίας του αλλά υποδεικνύει σε πόσα σημεία, κατά τη γνώμη του, ο Φρό¬ϋντ ήταν ανεπαρκής ή έπεσε έξω. Ιδιαιτέρως θα ήθελα να σημειώσω ότι ο Fromm με την κριτική του μας δίνει την ευκαιρία να δούμε ότι οι θέσεις του Φρό¬ϋντ, σε ορισμένες περιπτώσεις, ήταν θέσεις που ξεκίνησαν όχι από αντικειμενικά δεδομένα αλλά από υποκειμενικές του καταστάσεις. Από τον εαυτό του άλλα και από την πείρα που είχε μέσα στο χώρο της κοινωνικής ζωής αλλά και της ιστορίας του κόσμου. Κι αυτό είναι χρήσιμο να το ξέρει κανείς.

Θα ήθελα λοιπόν εδώ να συμπληρώσω με μια απάντηση της Karen Horney που αφορά και ορισμένες από τις άλλες απορίες. Είναι πολύ ουσιαστική νομίζω· λέει τα εξής στο βιβλίο της «οι συγκρούσεις του εσωτερικού μας κόσμου» σελ. 58, κρίνοντας τις απόψεις του Φρόϋντ. «Για να εφαρμόσουμε τις απόψεις αυτές στη μελέτη των συγκρούσεων, θα χρειαζόταν να εισαγάγουμε ηθικές αξίες. Αυτές όμως ήσαν για τον Φρόϋντ αθέμιτες και παρείσακτες στο βασίλειο της επιστήμης. Σύμφωνα με τις πεποιθήσεις του αγωνίστηκε να αναπτύξει μια ψυχολογία απαλλαγμένη από τις ηθικές αξίες. Εγώ πιστεύω πως αυτή ακριβώς η προσπάθειά του να είναι επιστημονικός – υπό την έννοια των φυσικών επιστημών – είναι ένας από τους σοβαρούς λόγους που οι θεωρίες του Φρόϋντ και η θεραπεία η βασισμένη σ’ αυτές περιορίστηκαν σε πολύ στενά πλαίσια. Ειδικότερα φαίνεται ότι αυτό συνετέλεσε στην αποτυχία του στο να εξηγήσει τον ρόλο των συγκρούσεων στη νεύρωση παρά την εκτεταμένη εργασία του σ’ αυτό τον τομέα».

Εδώ έχουμε ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα της θέσεως την οποία παίρνουν ορισμένοι από τους Φροϋδιστές έναντι και της βασικής θεωρίας του Φρόϋντ αλλά και των απόψεων αυτών του Ράϊχ. Θα ήθελα να πω χωρίς προκατάληψη, σαν προσωπική μου γνώμη, ότι έχουμε τη δυνατότητα να βρούμε αντικειμενικά στηρίγματα για να υποστηρίξουμε (με όση άνεση υποστηρίζει ο Ράϊχ την αναγκαιότητα της σεξουαλικής επαναστάσεως) ότι η θεωρία του είναι ανεδαφική. Σε ποιά περίπτωση θα μπορούσαμε να αποξενώσουμε τελείως τον άνθρωπο και κυρίως τον νέο, που βρίσκεται στην πιο κρίσιμη φάση της αναπτύξεως της προσωπικότητάς του, από τις ηθικές άξιες;

Όσο κι αν παραδεχθούμε ότι ο ηθικός παράγων κατά τον Φρόϋντ, είναι απόκτημα της εμπειρίας και επομένως εσωτερικευμένη εξουσία, δεν είναι εύκολο στην πράξη να υποστηρίξουμε ότι πρέπει να απαλλάξουμε τον άνθρωπο από την ηθική καταπίεση για να του δώσουμε τη δυνατότητα ελευθέρας ικανοποιήσεως του ενστίκτου και επομένως μια ικανότητα να λύσει τα προβλήματα του. Απ’ ό,τι ξέρω νομίζω ότι δεν πρέπει να είναι τελείως αντικειμενικός ο Ράϊχ,

Όταν λέει ότι εφάρμοσε στις κλινικές περιπτώσεις τη θεωρία του και έλυσε το πρόβλημα της νευρώσεως με την αδέσμευτη σεξουαλική ικανοποίηση. Μακάρι -θάλεγα – νάταν έτσι! Μακάρι η αδέσμευτη ικανοποίηση του σεξουαλικού ενστίκτου να είχε σαν αποτέλεσμα τη λύση της νευρώσεως. Δεν θα υπήρχε σήμερα νευρωτικός άνθρωπος.

Είναι μήπως τυχαίο το γεγονός ότι τα νευρωτικά φαινόμενα είναι πάρα πολύ συχνά σήμερα, σε μια εποχή που κατά τεκμήριο το μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων είναι χειραφετημένο και αποδεσμευμένο από ηθικούς περιορισμούς; Κι είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι λύσεις που δίνονται με την αδέσμευτη σεξουαλική ικανοποίηση θεωρούνται ανεπαρκείς και ο προβληματιζόμενος άνθρωπος καταφεύγει σε μέσα εντονότερης προκλήσεως και ικανοποιήσεως, στα ναρκωτικά, για να λύσει το πρόβλημά του;

Αν η θεωρία, την οποία μας προτείνει ο Ράϊχ ήταν σωστή, θα έπρεπε στην Αμερική να σταματήσει ο προβληματισμός των νέων στην ελεύθερη και αδέσμευτη ικανοποίηση. Σήμερα υπάρχουν τόσα παραδείγματα στην Αμερική που δείχνουν ότι τα στάδια της πορείας, που ακολουθεί ένας νέος που θέλει να λύσει το ανθρώπινο πρόβλημά του είναι αυτά· αδέσμευτη ικανοποίηση του sex. Η ικανοποίηση όμως αυτή φέρνει τον κορεσμό και δημιουργεί μια κατάσταση, κατά την οποία η ικανοποίηση είναι πάντα μια ισχυρή αναζήτηση χωρίς να βιώνεται, οπότε ακολουθείται η φυγή προς τα ναρκωτικά. Θέλω λοιπόν να πω άτι αν να πράγματα είναι έτσι (κι έχουμε πάρα πολλούς λόγους να αμφισβητούμε την κλινική ορθότητα της θεωρίας του Ράϊχ), τότε απ’ αυτό φαίνεται πολύ καλά η άλλη απάντηση που ζητάει ο συντάκτης της απορίας: Ποιά είναι η Χριστιανική θέση τόσο στην εξιδανίκευση του Φρόϋντ όσο και στην άρνησή της από άλλους. Δηλαδή σε μια άλλη φάση η εξιδανίκευση για τον Ράιχ δεν υπάρχει. Αλλά αν ήθελε κανείς να περιορισθεί στον Φροϋδική έννοια, η εξιδανίκευση είναι μια θεωρία που προτείνεται προς ερμηνεία της σεξουαλικής ζωής. Δεν είναι μια πραγματικότητα.

Πρέπει να κάνουμε αυτές τις διακρίσεις για να βρούμε άκρη σ’ αυτόν τον κυκεώνα των απόψεων, των ισχυρισμών και των θεωριών. Αν γινόταν η πρόταση, να ερμηνεύσουμε ορισμένες εκδηλώσεις της ζωής του ανθρώπου μόνο με την σεξουαλική εξιδανί¬κευση, φυσικά ο Χριστιανισμός θα είχε διαφορετική άποψη και θα παραιτείτο της προσπάθειας να πάρει μια ορισμένη θέση, διότι θα ήταν ένα θέμα έξω από τα ανθρωπολογικά στοιχεία που δίνει, σαν στοιχεία ανθρώπινης θεωρίας.

Βέβαια γίνεται μια ερώτηση παρακάτω για τους ασκητές. Μήπως η εξιδανίκευση έχει σχέση με την ασκητική ζωή; Μήπως οι ασκητές καταπολεμώντας την ορμή προς ηδονή, το γενετήσιο ένστικτο, ενεργούν μια εξιδανίκευση η οποία δίνει τον καρπό της στην έκσταση, στην προσευχή, στην αφιέρωση στο Θεό; Θα έπρεπε να απάντησει κανείς διά πολλών, αν θα ήθελε να είναι συνεπής στην υποχρέωση του να απαντά σωστά. Αλλά θα ήθελα να πω ότι ακόμη και σήμερα πολλοί κάνουμε ένα χονδροειδές λάθος, όπως στην περίπτωση του Ράϊχ και επίσης χονδροειδέστατο στην περίπτωση του Φρόϋντ. Ότι απομονώνουμε τον άνθρωπο από τα άλλα στοιχεία και τους παράγοντες της ζωής. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο τόσα κιλά κρέας. Ξέρουμε από τη περίοδο του Διαφωτισμού και από άλλες περιόδους που υποστηριζόταν ότι ο «άνθρωπος είναι αυτό που τρώγει», ότι διατυπώθηκε ο ισχυρισμός «ο άνθρωπος είναι τόσα κιλά κρέας» ή «ο άνθρωπος μετριέται μόνο με το μέτρο του sex».

Είναι αμαρτία να κρίνουμε τον άνθρωπο μόνο μ’ αυτό το μέτρο- και στην περίπτωση τhς εξιδανικεύσεως να θελήσουμε να κρίνουμε ή να μετρήσουμε εκδηλώσεις της ζωής του ανθρώπου μόνο με το μέτρο της λειτουργίας της σεξουαλικής ορμής. Είναι αδικία μεγάλη. Γιατί o άνθρωπος δεν είναι μόνο sex. Είναι και sex. Κι αν θέλετε να προχωρήσουμε, όπως νουνεχείς και σώφρονες ξένοι ψυχίατροι και βιολόγοι αναγνωρίζουν, μπορούμε να δεχθούμε ότι το sex είναι ένας από τους ισχυρότατους παράγοντες της ανθρώπινης προσωπικότητος. Δεν είναι κάτι που μπορεί κανείς να περιφρονεί χωρίς συνέπειες. Αλλά δεν είναι μόνο το sex. Αν είχαμε να κάνουμε με τον homo sexualis – του Fromm – τότε φυσικά θα μπορούσαμε να συζητήσουμε την εξιδανίκευση και να δούμε στην περίπτωση του ασκητού τι έχει να πει αυτή η θεωρία και η ερμηνεία. Αλλά σε κάθε βήμα της ζωής μας βλέπουμε ότι ο άνθρωπος δεν είναι μόνο sex. Επομένως ο ασκητής αντιμετωπίζει το ηθικό πρόβλημα και το αντιμετωπίζει άμεσα. Το βλέπει στον εαυτό του, αγωνίζεται να το εξουδετέρωση με τη δική του προσπάθεια και με τη βοήθεια του Θεού. Αλλά έδώ δεν μπορούμε να μιλήσουμε για εξιδανίκευση της φτηνής ψυχολογίας ή θεωρίας. Δεν πρόκειται για εξιδανίκευση ή μετουσίωση που λέει ο Ράϊχ σε κάποιο σημείο. Πρόκειται απλούστατα περί του γενικότερου αγώνος που κάνει ο ασκητής μέσα σ’ ένα περιορισμένο πλαίσιο ζωής και κατά το οποίο αντιμετωπίζει όχι μόνο το γενετήσιο πρόβλημά του αλλά όλα τα προβλήματα της ζωής του. Αν απομονώναμε το γενετήσιο ένστικτο της ζωής του ανθρώπου, τότε θα έπρεπε να τον δούμε σε άλλες διαστάσεις τελείως ενδοκοσμικές.

Ο ασκητής ξεφεύγει από αυτές τις ενδοκοσμικές διαστάσεις. Έχει κι’ αυτός δικαίωμα, όπως το έχει ο Fromm ή ο Ράϊχ, να έχει τις δικές του πεποιθήσεις και την δική του κοσμοθεωρία. Επομένως δεν θα μπορούσαμε να κάνουμε συγκρίσεις. Αυτό που μπορεί να κάνη ο Χριστιανός είναι ν’ ακούσει αυτή τη θέση ή τον ισχυρισμό, να τον μελετήσει, να δει αν υπάρχουν στοιχεία που συγγενεύουν με στοιχεία της χριστιανικής ανθρωπολογίας και να δει αν μπορεί να προχωρήσει περισσότερο. Αλλά μια τέτοια εργασία θα προϋπέθετε ήδη επιστημονική έρευνα για να προσδιορι¬σθεί ακριβώς η σχέση της Χριστιανικής ανθρωπολογίας με την εξιδανίκευση. Αλλ’ απ’ ό,τι χονδρικώς μπορούμε να ξέρουμε, δεν πρέπει να αναζητούμε σχέσεις στενές, σημεία επαφής αξιόλογα. Κι εδώ μπορεί να έχει θέση γενικότερα το θέμα αυτό που τέθηκε σαν απορία «Ποία σχέση μπορεί να υπάρχει μεταξύ Φρόϋντ και Χριστιανισμού;». Είπαμε και την άλλη φορά ότι ελάχιστα κοινά σημεία μπορεί να βρει κανείς και βασικά ένα κοινό σημείο. Ότι ενώ το βασικό αντικείμενο του Φροϋδισμού είναι το γενετήσιο ένστικτο, στον Χριστιανισμό βρίσκουμε ως στόχο τής πνευματικής προσπάθειας του ανθρώπου και το γενετήσιο ένστικτο.

Δεν μπορούμε να προχωρήσουμε σε πιο συγκεκριμένες θέσεις για να πούμε: Εδώ συναντώνται ή εκεί δεν συναντώνται, θα λέγαμε πάντως ότι ο Χριστιανισμός ομιλεί για εξιδανίκευση των ψυχικών λειτουργιών και ομιλεί για τελειότητα. Αλλά δεν την εννοεί όπως οι Φροϋδιστές. Την εντάσσει σ’ ένα γενικότερο σχέδιο και την προσδιορίζει κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις. Επομένως αν θα ήθελε κανείς να δει την Χριστιανική εξιδανίκευση, θα έβλεπε ότι δεν ταυτίζεται φυσικά καθόλου, αλλά ούτε έχει κοινά σημεία με την εξιδανίκευση του Φρόϋντ. Είναι γεγονός ότι και μέσα στον Χριστιανισμό γίνονται προσπάθειες εξιδανικεύσεως των ορμεμφυτικών δυνάμεων του ανθρώπου αλλά υπό ορισμένους όρους και για ορισμένους σκοπούς.

Συνεχίζω με δύο άλλες από τις ερωτήσεις που έχουν υποβληθεί:

Σε νεώτερους ψυχαναλυτές (Μαρκούζε, Ράϊχ) το σεξουαλικό πρόβλημα συνδέεται άμεσα με το κοινωνικό πρόβλημα και μάλιστα την κοινωνική επανάσταση. Ότι δηλαδή η επίλυση του σεξουαλικού προβλήματος παρέχεται μέσα από μια κοινωνική επανάσταση και ότι είναι βασικά η δομή της κοινωνίας που δημιουργεί και τροφοδοτεί τις νευρωτικές καταστάσεις. Ποιά είναι η θέση άλλων οπαδών του Φρόϋντ; — Πόσο καθ’ αυτό ο Φροϋδισμός βλέπει το νευρωτικό και σεξουαλικό πρόβλημα· δηλαδή το βλέπει στον άνθρωπο ατομικά ή κοινωνικά; Ποιά η θέση του Χριστιανισμού; Πού θέτει το πρόβλημα του sex, στα άτομα ή σε κοινωνικά πλαίσια. Γενικά ποιά σχέση ανάμεσα στο sex και στο κοινωνικό σύνολο βλέπει ο Φρόϋντ και οι επίγονοι; Ποιές αλληλεπιδράσεις μπορεί να έχουν; Ποιά η χριστιανική αντιμετώπιση στην τυχόν αλληλεξάρτησή τους;

Νομίζω ότι και οι δύο απορίες μπορούν να συνοψισθούν. Ήδη μερικά είπαμε για την θέση αύτη. Θα ήθελα να πω και σ’ αυτό το σημείο ότι ο Φρόϋντ δεν είναι επαναστάτης. Και αυτό του καταλογίζουν και άλλοι Φροϋδιστές που είναι και πολιτικά προσανατολισμένοι προς ορισμένες κατευθύνσεις. Ο Φρόϋντ ήταν συντηρητικός και σεβόταν το κοινωνικό κατεστημένο. Την κοινωνία, όπως την έβλεπε, την παραδεχόταν και αναγνώριζε ότι αυτή η κοινωνία ήταν η εξουσία που επέβαλλε την καταπίεση στα άτομα. Αλλά ήταν μια εξουσία αναπόφευκτη. Δεν είχε σκεφθεί να επαναστατήσει εναντίον του κοινωνικού κατεστημένου. Επομένως δεν ήταν επαναστάτης.

Αλλά από την άλλη μεριά μας δίνει ορισμένα χαρακτηριστικά του ανθρώπου, που δείχνουν ότι αναγνώριζε μια σχέση του ατόμου με το κοινωνικό σύνολο και παραδεχόταν ότι η καταπίεση του σεξουαλικού ενστίκτου απορρέει από το κοινωνικό κατεστημένο. Γι’ αυτό και καθιέρωσε την αρχή της πραγματικότητος. Για να δείξει την δυσκολία της αδέσμευτης ικανοποιήσεως του σεξουαλικού ενστίκτου Αλλά ενώ αυτή η κοινωνική δυσκολία, για τον Φρόϋντ γίνεται κοινωνικό κατεστημένο, αυτός δεν σκέφτεται να επαναστατήσει. Λαμβάνει υπ’ όψιν του τους κοινωνικούς όρους της ζωής, αλλά δεν σκέφτεται να υπογραμμίσει ότι το άτομο θα έπρεπε κάπως να συγκρουσθεί με το κοινωνικό σύνολο για να λύσει το πρόβλημά του. Όπως λέει ο Fromm στην κριτική του, ο Φρόϋντ βλέπει τον άνθρωπο σαν ένα εγωιστικό ον το οποίον επιδιώκει απλώς να ζήσει. Επιδιώκει την ικανοποίηση των ορμών του, αλλά πάντοτε μέσα στους αναπόφευκτους περιορισμούς του κοινοτικού κατεστημένου.

Ο Φρόϋντ λοιπόν αποδέχεται την κοινωνία όπως είναι. Και στο σημείο αυτό οι οπαδοί του διαφοροποιούν τη θέση τους. Όπως λ.χ. ο Fromm για τον οποίο λέει ένας κριτικός του, στο πρόλογο του βιβλίου του «ο φόβος μπροστά στην ελευθερία», ότι είναι ένας αρνητής του πολιτισμού μας. Πραγματικά ο Fromm τα βάζει όχι απλώς με την κοινωνία αλλά με ολόκληρη την ψυχολογική δομή της ζωής του ανθρώπου κι επαναστατεί αλλά με τον τρόπο του. Αναζητεί την εσωτερική ελευθερία του ανθρώπου, όχι τόσο στην ικανοποίηση του σεξουαλικού ενστίκτου, όσο στην κοινωνική απελευθέρωσή του, όπως και σε πεδία ζωής. Γι’ αυτό τα βάζει με τον καπιταλισμό, τον κομμουνισμό, τον φασισμό, με οποιονδήποτε-ισμό. Αν και βέβαια στο βιβλίο του φαίνεται πολύ καλά ότι κλίνει προς τον μαρξισμό, το πρόβλημα το βλέπει περισσότερο σαν ψυχολογικό. Να γνωρίσει ο άνθρωπος τον εαυτό του. Να γνωρίσει κυρίως τις δυνάμεις που εσωτερικά τον δεσμεύουν και να μπορέσει να απελευθερωθεί απ’ αυτές για να παραδοθεί στην παραγωγικότητα της κοινωνικής ζωής πού μπορεί να επιτευχθεί μόνο δια της προσφοράς στον άλλο, διά της αγάπης. Η λύση του νευρωτικού όπως και του κοινωνικού γενικότερα προβλήματος για τον Fromm βρίσκεται στην ικανότητα του ανθρώπου να προσφέρεται στο κοινωνικό σύνολο και με την αγάπη να γίνεται, μέσα σ’ αυτό, παραγωγικό στοιχείο.

Η Karen Horney που ξεκινά από τον Φροϋδισμό (κατά βάση είναι ψυχαναλύτρια, μένει πιστή στη θεωρία του Φρόϋντ) τον αρνείται στο σημείο που εκείνος αρνείται τις ηθικές αξίες. Γι’ αυτήν το πρόβλημα βρίσκεται στη σύγκρουση του ανθρώπου με την ιδεατή του εικόνα. Υποστηρίζει ότι κάθε άνθρωπος κάνει μια πλασματική εικόνα για τον εαυτό του και κατόπιν βιώνει μια σύγκρουση της πραγματικής του καταστάσεως μ’ αυτήν. Και μπαίνει στο κοινωνικό πρόβλημα και μιλά για όλους τους τύπους των ανθρώπων (π.χ. για τους σαδιστές) για κάθε μορφή κοινωνικής συμπεριφοράς. Θα μπορούσαμε να βρούμε κι άλλους φροϋδιστές με άλλες θέσεις, αλλά δεν θα τελείωνε ποτέ η έρευνα αυτή. Οι επίγονοι είναι πάρα πολλοί.

Ερώτηση: Ποιά είναι η αντιμετώπιση της οικογένειας από τον αρχικό ή μετέπειτα Φροϋδισμό; Νεότεροι ψυχαναλυτές θεωρούν την οικογένεια μόνο σαν μέσο καταπιέσεως και διατηρήσεως του αστικού φορμαλισμού. Ποιά είναι λοιπόν η αντιμετώπιση της οικογενείας από τον αρχικό και μετέπειτα φροϋδισμό;

Απάντηση: Πάλι θα ήθελα να πω ότι πολλά στοιχεία θα βρει ο ερευνητής, στη κριτική του Fromm για τον Φρόϋντ. Εκεί δίνεται αυτό το διάγραμμα. Η οικογένεια είναι ένα διαταραγμένο σύνολο. Ο πατέρας είναι η αυθεντία. Για τον Φρόϋντ μάλιστα ο άνδρας είναι το μόνο κανονικό, φυσιολογικό, ομαλό ον. Η γυναίκα υπηρετεί και βρίσκεται σε πάρα πολύ αδύνατη θέση και δεν μπορεί να επηρεάσει τον άνθρωπο, το δε παιδί βρίσκεται σε χειρότερη θέση, γιατί εξαρτάται συναισθηματικά και από τον πατέρα και από τη μητέρα. Βεβαίως ο Φρόϋντ προσπαθεί να αποκαταστήσει τα πράγματα και να δώσει μια λύση στο πρόβλημα της διαταραχής των σχέσεων. Είναι γεγονός ότι με τα συμπλέγματα που προσδιορίζει – κυρίως το οιδιπόδειο σύμπλεγμα – δείχνει ότι η οικογένεια για τον Φρόϋντ είναι «το τραγικότερο δράμα του άνθρωπου» (Fromm) γιατί αν πραγματικά δημιουργείται μια ερωτική έλξη μεταξύ της μητέρας και του γιού και του πατέρα και της κόρης, τότε η οικογένεια δεν είναι ένα εναρμονισμένο ψυχολογικό και βιολογικό σύνολο αλλά είναι ένας χώρος μέσα στον όποιον εκφράζεται και βιώνεται όλη η τραγικότητα της ζωής του ανθρώπου. Και φυσικά ο Φρόϋντ προσπάθησε να εξομαλύνει τα πράγματα, όταν επηρεαζόμενος κάθε φορά από τις νέες εμπειρίες, προσπαθούσε να βρει νέες λύσεις σε προβλήματα που αντιμετώπιζε και τα οποία ήταν και προβλήματα της θεωρίας του. Γι’ αυτό άρχισε κι αυτός με τον καιρό να παίρνει το μέρος του παιδιού και να στρέφεται εναντίον της πατρικής εξουσίας, η οποία καταπιέζει το παιδί και του δημιουργεί νευρωτικές καταστάσεις. Όπως ίσως σε άλλη περίπτωση πήρε τη θέση προστασίας της γυναίκας. Αλλά βασικά η δομή της θεωρίας του είναι τέτοια, που αρνείται την οικογένεια. Διότι εάν πραγματικά η δομή της οικογενείας είναι τέτοια, τότε φυσικά σ’ αυτόν τον χώρο δεν μπορεί να ζήσει κανείς.

Ο Φρόϋντ αρνείται από την μία μεριά το αίσθημα της ένοχης στην ηθική του βάση, το δημιουργεί όμως από την άλλη με τα συμπλέγματα τα οποία φέρνει δήθεν στην επιφάνεια. Διότι εάν ένας πατέρας ή μητέρα συνειδητοποιεί το γεγονός ότι επιθυμεί την κόρη του ή τον γιό του, τότε η ζωή μέσα στην οικογένεια γίνεται βίος αβίωτος από της πλευράς των συγκρούσεων και των ειδικών προβλημάτων που δημιουργούνται. Ο Φρόϋντ δεν βλέπει την οικογένεια σαν ένα χώρο οπού ο άνθρωπος μπορεί να φυτρώσει, να μεγαλώνει και να αναπτυχθεί, αν φυσικά υπάρχουν οι απαραίτητοι όροι. Οπότε δεν μας δίνει μια ερμηνεία της οικογενειακής ζωής που να εξασφαλίζει την αξιοπρέπεια αλλά και την φυσιολογική της εξέλιξη. Γι’ αυτό νομίζω ότι ο Χριστιανισμός βρίσκεται στην αντίθετη θέση. Και ίσως θα έπρεπε να γίνει ολόκληρη διάλεξη μ’ αυτό το θέμα, διότι οι σύντομες απαντήσεις δεν ικανοποιούν, αφού δεν μπορούν να δώσουν ούτε την έκταση του προβλήματος. Αλλά νομίζω πως όλοι ξέρουμε ότι μέσα στον Χριστιανισμό μπορεί κανείς να βρει μια σωστή θεωρία περί της οικογενειακής ζωής. Διότι όταν αντιμετωπίζουμε τό πρόβλημα μέσα στα όρια πού χαράζονται μέσα στήν «Α¬γία Γραφή, βλέπουμε την ισοτιμία, τον σεβασμό των μελών της οικογενείας, τον σκοπό, την αποστολή της. Ο Χριστιανισμός θεωρεί την οικογένεια «κατ’ οί¬κον εκκλησία». Προχωρεί σε μια ιδανική προώθηση της οικογενειακής ζωής που δεν μπορεί να συλλάβει καμιά άλλη θεωρία. Από κει και πέρα η λύση του προβλήματος υπάρχει μέσα στον Χριστιανισμό και επιφυλάσσομαι να την δώσω μαζί με μιαν άλλη απορία

Ερώτηση: Θα μπορούσατε να αναφερθείτε στις επιδράσεις του Φροϋδισμού στην παιδαγωγική και πιο συγκεκριμένα στην σεξουαλική αγωγή; Όπως επίσης, ποιά είναι η θέση του Χριστιανισμού σ’ αυτήν και πώς αντιμετωπίζεται η Φροϋδική επίδραση;

Απάντηση: Λοιπόν κι εδώ γενικά θα λέγαμε ότι οι παιδαγωγοί που θέλουν να εφαρμόσουν την θεωρία του Φρόϋντ στο έργο τής αγωγής, αν είναι ορθόδοξοι φροϋδιστές, θα φροντίσουν να θέσουν στη πρώτη θέση της αγωγής την σεξουαλική διαφώτιση. Θα αρχίσουν από τη μικρή ηλικία να διδάσκουν στο παιδί ότι δεν πρέπει να καταπιέζει τις επιθυμίες του αλλά να τις εξωτερικεύει, να τις εκφράζει, να τις συζητά και από τη στιγμή που μπορεί και πρακτικώς να το κάνει, να τις ικανοποιεί. Βεβαίως όσοι δεν είναι ορθόδοξοι Φρο¬ϋδιστές αλλά απλώς θέλουν να εφαρμόσουν την ψυχανάλυση στην αγωγή, τότε θα προχωρήσουν σε άλλες εφαρμογές. Π.χ. σε προβλήματα αγωγής θα εφαρμόσουν την ανάλυση του ασυνειδήτου του παιδιού με βάση τη σεξουαλική θεωρία αλλά με σκοπό να λύσουν συγκεκριμένα προβλήματα π.χ. γιατί τραυλίζει το παιδί. Υπάρχουν χίλιες δυό απαντήσεις. Ένας ψυχίατρος, μη φροϋδικά προσανατολισμένος, θα μας πει ότι το παιδί τραυλίζει, διότι έχει βιώσει κάποιο τραύμα. Ο Φροϋδιστής θα μας πει ότι πρόκειται περί αναστολής, περί ανασχέσεως σεξουαλικής. Η ισχυρά καταπίεση του ενστίκτου οδήγησε σ’ αυτό το σύμπτωμα. Επομένως υπάρχουν πολλά περιθώρια στο έργο της αγωγής να εφαρμοσθούν απόψεις ή επί μέρους θεωρίες του Φρό¬ϋντ. Κι αν δεν παραδέχεται ένας ψυχίατρος-ψυχολόγος την θεωρία του Φρόϋντ, δηλαδή την αναγκαιότητα ικανοποιήσεως του ενστίκτου, θα μπορούσε στην αγωγή να σεβασθεί τους τεχνικούς όρους της ψυχαναλύσεως, όπως ελέχθηκε. Όπως π.χ. την απώθηση. Να δει την απώθηση όχι μόνο στο σεξουαλικό ένστικτο αλλά και σε άλλες αντιδράσεις της ζωής του παιδιού. Υπάρχουν λοιπόν περιπτώσεις που η θεωρία του Φρόϋντ στην αγωγή μπορεί να εφαρμοσθεί από την πιό ωμή της μορφή μέχρι την πιό ανώδυνη. Αλλά βέβαια, πάντα υπάρχουν αντιρρήσεις ως προς τις συγκεκριμένες εφαρμογές.

Αυτή τη στιγμή μόνο ενδεικτικά θα ήθελα να υπενθυμίσω μια αντίρρηση του Άντλερ στο «Νόημα της ζωής», αναλύοντας μια περίπτωση ενός παιδιού που είχε ένα πρόβλημα. Αυτό το πρόβλημα του είχε δημιουργηθεί πραγματικά, γιατί είχε υποστεί ένα shock από μια αθέλητη σεξουαλική εμπειρία. Άκουσε κάτι, είδε κάτι το παιδί και του δημιουργήθηκε ένα πρόβλημα. Αυτό το αντιμετώπισε ο Άντλερ με την δική του θεωρία και λέει ότι το έλυσε. Λέει λοιπόν «Δι’ αυτά κατά τήν γνώμη μου δεν πρέπει να εισάγουμε τα παιδιά ενωρίς στην σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και διαφώτιση. Διότι το θέμα δεν είναι πάρα πολύ απλό. Δεν είναι τόσο απλό, όσο φανταζόμαστε, το να μιλήσουμε ελεύθερα στα παιδιά για τα σεξουαλικά προβλήματα, να τους δώσουμε την άνεση να τα συνειδητοποιούν και να τα κουβεντιάζουν και πολύ άνετα. Κι αν δεν παραδέχεται ένας ψυχίατρος-ψυχολόγος την θεωρία του Φρόϋντ, δηλαδή την αναγκαιότητα ικανοποιήσεως του ενστίκτου, θα μπορούσε στην αγωγή να σεβασθεί τους τεχνικούς όρους της ψυχαναλύσεως, όπως λέχθηκε. Όπως π.χ. την απώθηση. Να δει την απώθηση όχι μόνο στο σεξουαλικό ένστικτο αλλά και σε άλλες αντιδράσεις της ζωής του παιδιού. Υπάρχουν λοιπόν περιπτώσεις που η θεωρία του Φρόϋντ στην αγωγή μπορεί να εφαρμοσθεί από την πιο ωμή της μορφή μέχρι την πιο ανώδυνη. Αλλά βέβαια, πάντα υπάρχουν αντιρρήσεις ως προς τις συγκεκριμένες εφαρμογές.

Αυτήν την στιγμή μόνο ενδεικτικώς θα ήθελα να υπενθυμίσω μια αντίρρηση του Άντλερ στο «Νόημα της ζωής», αναλύοντας μια περίπτωση ενός παιδιού που είχε ένα πρόβλημα. Αυτό το πρόβλημα του είχε δημιουργηθεί πραγματικά, γιατί είχε υποστεί ένα shock από μια αθέλητη σεξουαλική εμπειρία. Άκουσε κάτι, είδε κάτι το παιδί και του δημιουργήθηκε ένα πρόβλημα. Αυτό το αντιμετώπισε o Άντλερ με τhν δική του θεωρία και λέει ;oτι το έλυσε. Λέει λοιπόν «Δι’ αυτό κατά τhν γνώμη μου δεν πρέπει να εισάγουμε τα παιδιά ενωρίς στην σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και διαφώτιση. Διότι το θέμα δεν είναι πάρα πολύ απλό. Δεν είναι τόσο απλό, όσο φανταζόμαστε, το να μιλήσουμε ελεύθερα στα παιδιά για τα σεξουαλικά προβλήματα, να τους δώσουμε την άνεση να τα συνειδητοποιούν και να τα κουβεντιάζουν και πολύ άνετα να βρίσκουν τις λύσεις στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν. Αν ήταν τόσο απλά τα πράγματα, λέει ο Άντλερ, θα ήταν πάρα πολύ βέβαιο ότι δεν θα αντιμετωπίζαμε ποτέ νεύρωση. Αλλά πρέπει να υπολογίζει κανείς την όλη δομή της ανθρώπινης προσωπικότητος, ακόμη και τον πολιτισμό που επηρεάζει τον άνθρωπο, για να καταλάβει ότι η σεξουαλική διαφώτιση μπορεί να καταλήξει σε shock, που μπορεί να συνοδεύει τον άνθρωπο σε όλη του την ζωή. Και υπάρχουν ασφαλώς συγκεκριμένα παραδείγματα που δείχνουν ότι η πρόωρη σεξουαλική διαφώτιση οδήγησε σε shock ή τραύματα».

Ένα δεύτερο παράδειγμα από το ίδιο βιβλίο. Μια γυναίκα που είχε μια πρώιμη σεξουαλική εμπειρία, της δημιούργησε τέτοιο shock, ώστε, όταν παντρεύτηκε, απέφευγε τελείως τις συζυγικές σχέσεις, σε σημείο που της δημιουργήθηκε φοβία και πραγματική νεύρωση. Το πρόβλημα αυτό την είχε φέρει σ’ έναν, κατά τους ψυχιάτρους, φαύλο κύκλο. Δηλαδή από την μια δεν προσφερόταν στον σύζυγό της, από την άλλη ήταν πολύ ζηλότυπη. Και τα όνειρά της ήταν τέτοια που έδειχναν ότι είχε μια μεγάλη ευαισθησία έναντι της αφοσιώσεως του συζύγου της. Και μια φορά είχε δει το εξής όνειρο Μια γάτα της άρπαξε ένα ψάρι από την κουζίνα. Τότε αύτη κυνήγησε με τέτοια μανία τη γάτα να την πιάσει, ώστε της έκανε εντύπωση στο όνειρό της, αν άξιζε να κυνηγήσει κανείς με τέτοια μανία μια γάτα για το ψάρι που της πήρε. Και ο Άντλερ της απέδειξε ότι ακριβώς το όνειρο δείχνει την μανία της εναντίον τάσεων απιστίας του συζύγου της, ο οποίος, κατά κάποιαν άλλη άποψη, θα ήταν δικαιολογημένος να κάνει κάτι τέτοιο, αφού μέσα στο γάμο δεν εύρισκε την πλήρωση του νοήματος του γάμου. Ο Άντλερ αποδίδει αυτή την ανωμαλία στην πρώιμη σεξουαλική εμπειρία αυτής της γυναίκας.

Δεν είναι εύκολο να πούμε ότι ανοίγουμε το δρόμο προς την σεξουαλική διαπαιδαγώγηση και ότι μπορούμε, επηρεασμένοι από τον Φρόϋντ, να βοηθήσουμε τα παιδιά να αντιμετωπίσουν τις απωθήσεις τους και να δώσουμε έτσι διέξοδο στους περιορισμούς αυτούς. Φυσικά είναι πάρα πολύ φανερή η θέση του Χριστιανισμού σ’ όλα αυτά. Ο Χριστιανισμός έχει την δική του θεωρία και ανθρωπολογία και το πρόβλημα στην περίπτωση αυτή είναι πολύ διαφορετικό. Θα ήθελα να πω τελειώνοντας μ’ αυτές τις απορίες ότι είναι βέβαια σωστό να αναζητά κανείς τις σχέσεις Φροϋδισμού και Χριστιανισμού, αλλά πρέπει πάντα νάχει επίγνωση και της αυτοτέλειάς τους. Διότι ο μεν Χριστιανισμός είναι θρησκεία, ο δε Φροϋδισμός είναι μια θεωρία περί της γενετησίου ζωής του ανθρώπου. Αλλά ο Φροϋδισμός έχει αποτύχει ως θεωρία. Διότι ακριβώς οι πολλές διασπάσεις και αποσκιρτήσεις από την Φροϋδική θεωρία, αν θέλετε, ακόμη η ανικανότητα της ψυχαναλύσεως να λύσει το πρόβλημα της νευρώσεως δείχνουν ότι ο Φροϋδισμός, όπως λέει και ο Fromm, έχει αποτύχει λόγω των αντιφάσεών του.

Τελικά τρέπει να τονισθεί ότι την σημασία του Φρύϋντ μπορούμε να την εκτιμήσουμε τότε μόνο, όταν αναγνωρίσουμε τις θεμελιακές αντιφάσεις του και το γεγονός ότι ήταν δεμένος στην κοινωνική του κατάσταση. Το να ισχυριζόμαστε ότι όλες οι θεωρίες του, που καλύπτουν μια περίοδο παραπάνω από 50 χρόνια, δεν χρειάζονται καμιά ριζική αναθεώρηση ή να τον χαρακτηρίσουμε σαν επαναστατικό στοχαστή αντί, σαν τραγικό μεταρρυθμιστή, μπορεί να είναι για πολλούς και διαφόρους λόγους αρεστό σε πολλούς ανθρώπους. Αντίθετα αναγκαίο είναι να συμβάλλουμε στην εμβάθυνση της κατανοήσεως του Φρόϋντ. Θεμελιακές αντιφάσεις λοιπόν υπάρχουν στην θεωρία του Φρόϋντ. Κι αυτό αποδεικνύεται όπως είπαμε, από το αποτέλεσμα της ψυχαναλύσεως. Η ψυχανάλυση ως θεωρία σήμερα στην Αμερική φθίνει συνεχώς. Εγκαταλείπεται από τους ανθρώπους και ασκείται μια πολύ βίαιη κριτική εναντίον εκείνων των ψυχιάτρων που επιμένουν να εφαρμόζουν την ψυχανάλυση σαν μια μέθοδο λύσεως των προβλημάτων του ανθρώπου. Η αποτυχία αυτή του Φροϋδισμού δυσκολεύει ακόμη περισσότερο την έρευνα των σχέσεών του με το Χριστιανισμό.

Ερώτηση: Τί θα πρέπει να συνειδητοποιήσει ο νευρωτικός για να λύσει το πρόβλημά του; Ποιά απάντηση δίνει ο Χριστιανισμός;

Απάντηση: Απαντήσεις υπάρχουν πολλές κι οπωσδήποτε είναι στην διάθεση του καθενός. Η απάντηση του Χριστιανισμού είναι επίσης ξεκαθαρισμένη. Περιλαμβάνει τον άνθρωπο ως ψυχοσωματική ενότητα. Δίνεται μέσα σε ορισμένες διαστάσεις.

Προσωπικώς, από την πείρα που έχω, με την απασχόληση πάνω σ’ αυτό το θέμα, νομίζω ότι εύκολα μπορεί κανείς να βρει τη λύση σ’ αυτό το βασικό πρόβλημα που λέγεται αίσθημα ενοχής. Και είναι γεγονός ότι υπάρχουν και σήμερα δεδομένα που δείχνουν ότι και πολλοί ψυχολόγοι στρέφονται προς την κατεύθυνση αυτή. Η διαφορά είναι ότι οι νουνεχείς ψυχολόγοι προσπαθούν να το λύσουν θεωρητικά, ενώ ο Χριστιανισμός και μυστηριακά. Κι εδώ πρέπει να προσέξει κανείς να δει ότι δεν μπορεί ο άνθρωπος μόνος του να παλεύει με τα προβλήματά του διαβάζοντας ορισμένα βιβλία.

Ο Χριστιανισμός δίνει μια ολοκληρωμένη απάντηση: ότι το πρόβλημα είναι βασικό και σχετίζεται με το πρόβλημα της αμαρτίας, της ενοχής. Επομένως ένα τέτοιο πρόβλημα δεν μπορεί ο άνθρωπος να το αντιμετωπίσει μόνος του. Αυτό έγινε εμπειρία στον άνθρωπο. Γι’ αυτό λέει ωραία η Αγ. Γραφή- «Ότε ήλθε το πλήρωμα του χρόνου» ήλθε ο Χριστός να κάνει αυτό που είπε ο Ησαΐας. Να πάρει την αμαρτία του ανθρώπου στον ώμο του, να κατέβει μαζί του στην κόλαση και να αναδυθεί από την κόλαση νικητής του θανάτου και της ζωής.

Λέγαμε και την άλλη φορά ότι πράγματι αξίζει να διαβάσει κανείς το βιβλίο του Καρούζο, στο οποίο προτείνει

να δει κανείς το πρόβλημα της νευρώσεως με το αρχέτυπο – Χριστός. Και νομίζω ότι η προέκταση της λύσεως αυτής στον χώρο τον Χριστιανικό είναι πράγματι η μοναδική λύση. Το νευρωτικό πρόβλημα είναι το πρόβλημα του ανθρώπου. Δεν ξέρω ποιός δεν είναι νευρωτικός. Συνήθως νευρωτικούς ονομάζουμε αυτούς που φτάνουν μέχρι τον ψυχίατρο, οπότε έχομε να κάνουμε με ανθρώπους που έχουν τα ίδια προβλήματα μ’ εκείνους που δεν πάνε στον ψυχίατρο. Με την διαφορά ότι έχουν φτάσει στην αποκορύφωση του προβληματισμού τους που συνοδεύεται κι από άλλες εκδηλώσεις που δεν έχουν ίσως οι άλλοι. Αλλά βασικά νομίζω ότι κάθε άνθρωπος, μέχρις ενός σημείου, είναι νευρωτικός. Κάθε άνθρωπος, ενεργεί τις απωθήσεις του, έχει το complex του κι έχει το βασικό πρόβλημά του, το πρόβλημα της συνειδήσεως.

Εδώ μπορεί να συμφωνήσει κανείς με τονJung ή τον Baruk (Γαλλοεβραίο ερμηνευτή της ανθρώπινης προσωπικότητας) που τονίζει την σημασία της ηθικής συνειδήσεως. Βασικά ο άνθρωπος παλεύει με την συνείδησή του, είτε το θέλει είτε όχι. Παλεύει με τον εαυτό του, πάνω σ’ αυτήν την ηθική βάση. Εάν αυτό είναι αλήθεια, τότε του χρειάζεται μια άλλη δύναμη, για να ολοκληρώσει τον αγώνα του. Του χρειάζεται ένας λυτρωτής. Κι η προσφορά του Χριστιανισμού είναι αυτή. «Αυτός πήρε τις αμαρτίες στον ώμο Του, αυτός έπαθε υπέρ ημών, κατέβη στον Άδη και ανεδείχθη νικητής της ζωής και του θανάτου». Και κατέστησε πραγματικότητα αυτήν την αλλαγή, αν θέλετε την εξιδανίκευση, με άλλους όρους. Κατόρθωσε να μετατρέψει το φθαρτό σε άφθαρτο και το πρόσκαιρο σε αιώνιο.

Αυτή είναι η ερμηνεία και η απάντηση που δίνει ο Χριστιανισμός στον προβληματισμό του ανθρώπου. Δεν είναι μόνο το γενετήσιο ένστικτο. Είναι ο όλος άνθρωπος. Έτσι λοιπόν μπορούμε να συνειδητοποιήσουμε το πρόβλημα αυτό με μια ορισμένη πνευματική δίαιτα, θα λέγαμε, και μέθοδο που καθορίζεται μέσα στη ζωή της Εκκλησίας. Και στο σημείο αυτό θα ήθελα να υπογραμμίσω ιδιαιτέρως τη σημασία της εξομολογήσεως.

Γιατί βασικά η ψυχανάλυση θέλει να υποκαταστήσει την εξομολόγηση. Επειδή ο άνθρωπος δεν μπορεί μόνος του να εξομολογηθεί, τον υποχρεώνει να εξομολογηθεί διά της βίας. Είναι μια βίαιη εξομολόγηση. Και ο άνθρωπος αντιστέκεται. Δεν θέλει να βγουν στην επιφάνεια όλες αυτές οι εσωτερικές καταστάσεις. Η Karen Horney στο βιβλίο της «Αυτοανάλυσις» δείχνει όλο το μέγεθος αυτού του προβληματισμού. Επομένως δεν υπάρχει τόση απλότητα στη ζωή όσο θέλουμε να λέμε ότι υπάρχει. Υπάρχει σύνθεση και περιπλοκή.

Αν θα ήθελε κανείς να συναντήσει τον εαυτό του για να δει συγκεκριμένα ποιό είναι το βαθύτερο πρόβλημα της ζωής του, θα έπρεπε να προχωρήσει σ’ αυτή τη ζωή της εξομολογήσεως. Μπορεί η ιδέα να είναι αφελής για ορισμένους χειραφετημένους, για ορισμένα ελεύθερα πνεύματα. Εδώ μάλιστα ο Ράιχ με όρους ανατριχιαστικούς – γιατί βέβαια έχει το δικαίωμα να λέει ό,τι θέλει, μελάνι και χαρτί μόνο νάχει – μιλάει για τις αντιδραστικές δυνάμεις της εκκλησίας και για άλλες καταπιεστικές καταστάσεις, που δημιουργούνται απ’ τον Χριστιανισμό, που εξουθενώνουν το ανθρώπινο ον.

Αλλά για όνομα του Θεού, είναι κανείς αντικειμενικός, όταν γράφει τέτοια πράγματα; Δηλαδή ο Χριστιανισμός μέχρι τώρα μόνο καταπίεσε και μόνο εξουθένωσε; Δεν έδωσε Αγίους; Δεν επηρέασε καθόλου την ανθρωπινή προσωπικότητα ή την ανθρώπινη ζωή; Και είναι βέβαιο ότι αν υποθέσουμε ότι θα επιτύχει η σεξουαλική επανάσταση, όπως τήν ονειρεύεται ο Ράϊχ, θα αποκατασταθεί η ειρήνη, η αδελφότητα και η αγάπη στη γη;

Τελειώνοντας θα πρέπει να υπογραμμίσει κανείς ότι το μεγάλο προσόν του Φροϋδισμού είναι η «πρόκληση». Καταφέρνει να προκαλεί, αλλά δεν προσφέρει ολοκληρωμένη λύση στον προβληματισμό που σκοπεύει. Κάθε λογικός άνθρωπος μπορεί να κρίνει μόνος του. Δεν υπάρχει βασικά καμία σχέση μεταξύ Φροϋδισμού και Χριστιανισμού, που να δείχνει ότι μπορούν να συμβιβασθούν ή να συσχετισθούν. Ίσως η μόνη σχέση μπορεί να είναι ότι μόνο ο Χριστιανισμός μπορεί να λύνει τα προβλήματα που δημιουργεί ο Φροϋδισμός! Είναι κι αυτή μια σχέση. Έστω αρνητική!

(«Προβληματισμοί» -3, εκδ. Χ.Φ.Ε., σ. 77-103)