Ο σχιζοφρενικός χαρακτήρας του εγωκεντρισμού

Το δεύτερο είδος της σχιζοφρενικής αντιδράσεως θέτει με απροσδιόριστη οξύτητα το πρόβλημα της ποιότητος της αυτογνωσίας αλλά και της ταυτότητος του ανθρώπου της εποχής μας που ζει στις συνθήκες μιας «σχιζοφρενικής αυτοαλλοτριώσεως». Γιατί ένα εγωκεντρικό άτομο «σχιζοφρενικού επιπέδου» έχει (λόγω της ψυχοπνευματικής του ακαμψίας) απόλυτες ιδέες, ακλόνητα επιχειρήματα, αμετακίνητες θέσεις, γρανιτώδεις αντιστάσεις. Είναι το άτομο «που δεν αλλάζει με τίποτε»· που «τα ξέρει όλα», «που έχει πάντα δίκιο»· «που δεν φταίει ποτέ»! Αυτές οι ακλόνητες θέσεις του εγωκεντρικού ατόμου συνθέτουν μια σχιζοφρενική αντίδραση, που ανακόπτει κάθε επικοινωνία του ατόμου αυτού με το περιβάλλον του. Γιατί αν ένα άτομο έχει μια τέτοια βεβαιότητα για τον τρόπο με τον οποίο ενεργεί και αντιδρά, κλείνει αυτόματα τις πόρτες των διαπροσωπικών σχέσεων με άλλα άτομα. Αυτό σημαίνει βέβαια πως {παρά την λοιπή πληθωρική του κοινωνικότητα) απομονώνεται στον εαυτό του!

Αλλά σε ποιόν εαυτό του;

Η δομή του σχιζοφρενούς εγωκεντρισμού μας δίνει την εικόνα ενός διχασμού που υπογράμμισε με πολλά έργα του ο Έριχ Φρομ. Ο Φρομ τόνισε το χάσμα μεταξύ του γνήσιου και ψεύτικου εαυτού μας. Ίσως μάλιστα η πιο θετική συμβολή του στη λύση των βασικών προβλημάτων του ανθρώπου βρίσκεται ακριβώς στο σημείο αυτό. Στην προσπάθειά του να βοηθήσει τον σύγχρονο άνθρωπο να επιστρέψει στο γνήσιο εαυτό του.

Ο Φρομ υπεστήριξε με έμφαση ότι ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ταυτισμένος με τον ψεύτικο (εγωκεντρικά συμπεριφερόμενο) εαυτό του.

Η απομόνωση λοιπόν του ανθρώπου αυτού στην εγωκεντρική του συμπεριφορά σημαίνει συγχρόνως απομόνωση από τον εαυτό του και από το περιβάλλον του. Αυτή η διπλή απομόνωση επικυρώνει κυρίως και «ψυχιατρικά» το σχιζοφρενικό χαρακτήρα του εγωκεντρικού ατόμου που εκφράζεται με τρόπο απόλυτο!

Ένα τέτοιο άτομο, όταν θέτει στον εαυτό του το ερώτημα• «Ποιός είμαι;» απαντά (φυσικά) «Εγώ»! Αλλά το «Εγώ» αυτό βιώνεται στην απόλυτη μεγαλειότητά του. Οπωσδήποτε το εγωκεντρικά σχιζοφρενικό άτομο δεν απαντά με τους… τίτλους του ψυχωτικού σχιζοφρενικού ατόμου. Δεν ισχυρίζεται πως είναι ο Ιούλιος Καίσαρ ή ο Ναβουχοδονόσορ. Βιώνει όμως «μυστικά» τη μεγαλειότητα των τίτλων αυτών καθώς απαντά (στο ερώτημα• «ποιός είμαι;») «Εγώ»!

Έτσι το ψυχωτικό σχιζοφρενικό άτομο συναντάται βιωματικά με το εγωκεντρικά σχιζοφρενικό άτομο στην Αυτού Μεγαλειότητα, το («απόλυτο») Εγώ…!

Μεταξύ των δύο αυτών ειδών της σχιζοφρενικής αντιδράσεως διαβαθμίζονται ανάλογα οι διάφοροι τύποι και χαρακτήρες των ανθρώπων. Άλλοι λίγο και άλλοι πολύ παραδεχόμαστε την ταυτότητά μας με απόλυτο τρόπο. Αν και μπορεί να αναγνωρίζουμε «ταπεινά» πολλές ατέλειες στον εαυτό μας. πιστεύουμε (κατά «βάθος») ότι γνωρίζουμε ποιοί είμαστε! Η βεβαιότητά μας για την ταυτότητά μας είναι από κάθε άλλη άποψη ακλόνητη. Γι’ αυτό το λόγο η υποψία για μια ενδεχόμενη… έκπληξη είναι όχι μόνο αδιανόητη αλλά και ύποπτη μιας παρανοϊκής διαθέσεως. Έτσι (όλοι μας;) στο ερώτημα· «Ποιός είμαι», αντιδρούμε, κατ’ ουσίαν, με τη βεβαιότητα ενός «μονολιθικά» κτισμένου «Εγώ»…!

Κι όμως…! Το «μονολιθικά» κτισμένο Εγώ μας, που έχει, τις περισσότερες φορές, την ακαμψία και γρανιτώδη αντίσταση μιας σχιζοφρενικής αντιδράσεως, είναι ετοιμόρροπο σε κάθε στιγμή…!

Αυτό που κυρίως απειλεί τη «μεγαλειότητα» του Εγώ μας, είναι πάντοτε μια έκπληξη, που, όταν το συναντήσει, το συντρίβει ανεπανόρθωτα! Εδώ το όνειρο του Ναβουχοδονόσορα μπορεί θαυμάσια να εικονίσει αυτή τη συντριβή και να αποκαλύψει έτσι σε ποιά βάση στηρίζεται το Εγώ, που ανυψώνεται σε προσωπικό είδωλο λατρείας, με το πάθος μιας σχιζοφρενικής αντιδράσεως.

Όπως είναι γνωστό από το ομώνυμο βιβλίο που εξιστορεί τη δράση του προφήτου Δανιήλ, ό Ναβουχοδονόσορ είδε μια νύκτα ένα όνειρο, που τον συνεκλόνισε τόσο βαθειά, ώστε το ξέχασε ολότελα. Ο προφήτης Δανιήλ του υπενθύμισε το όνειρο και του εξήγησε και το νόημά του.

Αυτό που είδε ο Ναβουχοδονόσορ ήταν ένας παράξενος γίγαντας. Ενας τεράστιος άνθρωπος που η κεφαλή του και οι ώμοι του ήταν από χρυσάφι, οι βραχίονες του και ο θώρακας από άργυρο, η κοιλιά του και οι μηροί του από χαλκό, οι κνήμες του σιδερένιες και τα ποδιά του από τους αστραγάλους μέχρι τα πέλματα οστράκινα! Καθώς δε εκστατικός απελάμβανε αυτή τη μεγαλειώδη εικόνα του γίγαντα ο βασιλιάς, «ετμήθη λίθος» «άνευ χειρών», από όρος, που κτύπησε τον γίγαντα στο οστράκινο μέρος του και τον συνέτριψε με μια γρηγοράδα απροσδόκητη. Προφανώς η «άνευ χειρών» εκσφενδόνηση του λίθου, η ταχύτητά του και η συντριβή του μεγαλειώδους ειδώλου συνεκλόνισαν τόσο πολύ τον Ναβουχοδονόσορα ώστε να λησμονήσει εντελώς το όνειρο αυτό.

Η εξήγηση που έδωσε ο προφήτης Δανιήλ στο όνειρο αυτό είχε ιστορικό χαρακτήρα. Αφορούσε την ιστορική πορεία της βασιλείας του Ναβουχοδονόσορα. Αλλά αν μιμηθούμε πατερικές τάσεις, που στα ιστορικά γεγονότα βλέπουν ψυχολογικές διαδικασίες, η εξήγηση του ονείρου του Ναβουχοδονόσορα μπορεί να νομιμοποιηθεί και μέσα στα πλαίσια ενός βασικού ψυχολογικού προβληματισμού.

Αυτός ο γίγαντας που «κτίσθηκε» με όλα τα είδη των ευγενών και απλών μετάλλων μπορεί θαυμάσια να μας δώσει το είδωλο του «Εγώ» που δεσπόζει στη ψυχική περιοχή μιας εγωκεντρικής προσωπικότητος. Είναι ένα «Εγώ» μεγαλειώδες! Η κεφαλή του ακτινοβολεί την εκτυφλωτική λάμψη του «καθαρού χρυσίου». Οι βραχίονες του και ο θώρακάς του γοητεύουν με την ευγένεια του ασημιού που απολάμπει, η κοιλιά του και οι μηροί του εντυπωσιάζουν με τη σιγουριά του αλύγιστου χαλκού και οι σιδερένιες κνήμες του εμπεδώνουν στο πνεύμα την πεποίθηση μιας ακλόνητης βάσεως…

Έλα όμως αυτά υπό τον όρον ότι απολαμβάνει κανείς την εικόνα αυτή χωρίς να βλέπει τα… πόδια της! Γιατί τα πόδια της είναι, όπως είπαμε, οστράκινα…!

Κατά τον ίδιο τρόπο το «αυτοείδωλο» μιας εγωκεντρικής προσωπικότητος είναι πράγματι μεγαλειώδες! Όταν έχεις την πεποίθηση (κρυφή ή φανερή) ότι «όλα τα ξέρεις», ότι «πάντα έχεις δίκιο», ότι «ποτέ δεν φταις» όταν έχεις αρχή στη ζωή σου «πρώτα εσύ και ύστερα οι άλλοι»- όταν πιστεύεις ότι δεν υπάρχει λόγος να αλλάξεις κάτι στη ζωή σου· όταν ο εαυτός σου λατρεύει μυστικά και «εκστατικά» τον… εαυτό σου με το λιβάνι του ναρκισσισμού και με τους ύμνους μιας «θρησκευτικής» αλαζονείας, έχεις κτίσει ένα μεγαλειώδες «Εγώ»! Όλα τα ευγενή και άπλα μέταλλα του εγωκεντρισμού έχουν χρησιμοποιηθεί με ιδιαίτερη τέχνη για να στηθεί ο γίγαντας της μυστικής και ανομολόγητης λατρείας σου. Αυτός ο γίγαντας είναι πράγματι «ονειρώδης»! Είναι ένα γοητευτικό όνειρο «θερινής» και «χειμωνιάτικης» νυκτός. Δηλ. ένα μόνιμο και συνεχές όνειρο της νύκτας της… ζωής! Γιατί αυτό το όνειρο το βλέπουν μόνο όσοι «κοιμούνται». Οι «ξύπνιοι» άνθρωποι δεν βλέπουν ποτέ τέτοιο όνειρο…!

Caravaggio, Narcissus, c.1597. Oil on canvas. Palazzo Barberini, Rome, Italy.

Αλλ’ αυτούς που κοιμούνται κάτω από την κολακευτική σκιά ενός μεγαλειώδους «Εγώ» μπορεί να ξυπνήσει μόνο μια έκπληξη! Ο σχιζοφρενικός χαρακτήρας του εγωκεντρισμού (σε μικρό ή μεγάλο βαθμό) κρατάει σταθερή την πεποίθησή μας ότι γνωρίζουμε τον εαυτό μας. Η βασική συνέπεια αυτού του γεγονότος είναι ότι η βεβαιότητά μας ως προς το ποιοί είμαστε παραμένει ακλόνητη. Διατηρεί την ακαμψία μιας αυθεντικής σχιζοφρενικής αντιδράσεως. Αλλ’ αυτό μέχρι πότε; Μέχρις ότου αποκοπή «από όρος» λίθος «άνευ χειρών» και συντρίψει το μεγαλειώδες «Εγώ» μας. Τότε μόνο, όταν το γιγαντιαίο αυτοείδωλό μας σωριαστεί σε ερείπια, μπορούμε να ξυπνήσουμε και να παραδεχθούμε τον ετοιμόρροπο χαρακτήρα του προσωπικού μας ειδώλου. Αλλ’ ίσως τότε να είναι αργά για μια δημιουργική ανάπλαση αυτών των ερειπίων σε νέα μορφή!

Γι’ αυτό το λόγο, πριν εκπλαγούμε ανεπανόρθωτα, πρέπει να σεβασθούμε την άποψη μιας ενδεχόμενης αιφνίδιας αλλαγής. Τη δυνατότητα μιας εκπλήξεως ως προς τη βαθύτερη (αλλά αυθεντική μας) ταυτότητα…

πηγή: Ιωαν. Κορναράκη, «Η Μεταμόρφωση», εκδ. Αφών. Κυριακίδη , Θεσσαλονίκη, σ.21-25.