Ο Κάρολος Ντίκενς και η ρωσσική λογοτεχνία του 19ου αι.

Συμπληρώνονται εφέτος 200 χρόνια από την γέννηση του μεγάλου Άγγλου μυθιστοριογράφου Κ. Ντίκενς (1812-1870), γνωστού στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό και παγκοσμίως. Με την ευκαιρία αυτή, θα γίνει εν συνεχεία μία σύντομη αναφορά στην επίδραση που άσκησε η ρεαλιστική γραφή του Ντίκενς στην ρωσσική λογοτεχνική παραγωγή του 19ου αι.

Είναι γνωστό ότι ο Νικολάϊ Γκόγκολ (1809-1852) είχε αποκληθεί ως »ο Ρώσσος Ντίκενς», καθόσον ‘περιγράφει τη φτώχεια της ζωής μας» (Νεκρές ψυχές, μετ. Α. Σαραντόπουλος, Αθήνα 1992, σ. 334). Βεβαίως η κοινωνιολογική και η ηθική προσέγγιση του Γκόγκολ έχει ως στόχο την γραφειοκρατική Ρωσσία των πρώτων δεκαετιών του 19ου αι. Αντιθέτως, η αγγλική κοινωνία που απεικονίζει ο Ντίκενς, είναι σκληρή, ιδιαιτέρως μάλιστα λόγω της εκμεταλλεύσεως των κατωτέρων κοινωνικών τάξεων εκ μέρους του βιομηχανικού καπιταλισμού που τότε αναπτυσσόταν ραγδαίως.

 Ωστόσο, τα κοινωνικά προβλήματα (εν συνόψει, οι άθλιες συνθήκες διαβιώσεως των μεσοαστικών και των κατωτέρων κοινωνικών τάξεων) είναι παρόμοια. Στο πλαίσιο αυτό, και από την άποψη της θεματολογίας, ο Ντίκενς θίγει, μεταξύ άλλων, την εκμετάλλευση, την οικονομική αλλά και τήν συναισθηματική, της παιδικής εργασίας. Ομοιότητες μπορεί να διακρίνει κανείς μεταξύ της Νέλης στο Ταπεινωμένοι και καταφρονεμένοι του Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881) και της Νελ στο “Το παλαιοπωλείο” του Ντίκενς (βλ. ενδεικτικώς Το παλαιοπωλείο, μετ. Ε. Καλαφατίδη, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα 1996, σ. 16, σ. 125, σ. 351, σσ. 780-783). Μάλιστα ο μεγάλος κριτικός της Ρωσσικής λογοτεχνίας Βησσαρίων Μπελίνσκι (1811-1848) παραθέτει την πληροφορία ότι ύστερα από τις περιγραφές του Ντίκενς που παρουσιάζουν την εξαθλίωση των παιδιών, το αγγλικό κράτος προέβη σε ορισμένες αλλαγές στο αυστηρό και απάνθρωπο εκπαιδευτικό σύστημα.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ντίκενς δέν επιχειρεί μία θεωρητική ανάλυση της κοινωνικής αδικίας. Εξ αυτού του λόγου, ο παλαιότερος χαρακτηρισμός του Ντίκενς ως «προλεταριακού συγγραφέως» υπήρξε ατυχής. Επί του προκειμένου, ορθότερα είχε τοποθετήσει τα πράγματα ο Τζ. Όργουελ στο γνωστό δοκίμιό του για τον Ντίκενς το 1939 (ελλην. μετ. Γ. Λυκιαρδόπουλου, εκδ. Ύψιλον, Αθήνα 2009).

Για το θέμα μας, επιβάλλεται να προστεθεί η επαινετική αναφορά στον Ντίκενς εκ μέρους του μεγάλου Ρώσσου μυθιστοριογράφου Λέοντος Τολστόι (1828-1910). Στα τελευταία κεφάλαια του βιβλίου του “Τι είναι τέχνη” ο Τολστόι, αφού κατακεραυνώσει και απορρίψει αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας (λ.χ. τις τραγωδίες των αρχαίων Ελλήνων τραγικών και του Σαίξπηρ), επαινεί ορισμένα σπουδαία λογοτεχνικά έργα μεταξύ των οποίων και τις Μεγάλες προσδοκίες του Ντίκενς.

Συναντώνται, λοιπόν, το έργο του Ντίκενς και η ρωσσική λογοτεχνία του 19ου αι. στην περιγραφή και στην επισήμανση των κοινωνικών προβλημάτων της εποχής αυτής, παρά ορισμένες επιμέρους διαφορές που εντοπίζονται στην οικονομία των δύο χωρών. Αναμφιβόλως η ρεαλιστική γραφή και οι ψυχολογικές προσεγγίσεις των Ρώσσων συγγραφέων παρουσιάζουν, κατά τον καλύτερο τρόπο, τα κοινωνικά προβλήματα της Αγγλίας και της Ρωσσίας του καιρού εκείνου. Είναι δε βέβαιο ότι τα προβλήματα αυτά ανιχνεύονται και απασχολούν και την σημερινή, δυτική και κυρίως ελληνική, κοινωνία.

(Μία αρχική μορφή του παρόντος άρθρου είχε δημοσιευθεί στην εφημερίδα Ρήξη)