Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Βιοηθικής στο Α.Π.Θ.
23 Αυγούστου 2012«Οὔσης δὴ τῆς ἀρετῆς διττῆς, τῆς μὲν διανοητικῆς τῆς δὲ ἠθικῆς»
“Επειδή, λοιπόν, η αρετή είναι δυο ειδών, διανοητική και ηθική, η μεν διανοητική στο μεγαλύτερο μέρος και την προέλευση και την αύξησή της τη στηρίζει στη διδασκαλία, γι’ αυτό έχει ανάγκη από την εμπειρία και το χρόνο· η δε ηθική έχει την προέλευσή της στον εθισμό, από τον οποίο πήρε και το όνομά της που λίγο διαφέρει από το έθος τη συνήθεια. … Οι αρετές, λοιπόν, δε γεννιούνται μέσα μας, ούτε σύμφωνα με τη φύση ούτε αντίθετα σ’ αυτή, αλλά εμείς είμαστε γεννημένοι με την ικανότητα να δεχόμαστε αυτές και να τελειοποιούμαστε σ’ αυτές με τον εθισμό”
Η ώθηση στην ανάπτυξη της ηθικής σκέψης που έδωσε ο Αριστοτέλης, πατέρας της ηθικής επιστήμης, ήδη από τον τον 4ο π.Χ. αιώνα φαίνεται ότι επιδρά έως σήμερα στον νου και την ψυχή μίας ομάδας φοιτητών, κυρίως της Νομικής και της Ιατρικής σχολής του Α.Π.Θ. να συνεχίζουν τις σπουδές τους στο αντικείμενο της ηθικής και ειδικότερα της βιοηθικής.
Το διανυθέν ακαδημαϊκό έτος ολοκληρώθηκε το 1ο έτος σπουδών στο διατμηματικό πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών (ΔΠΜΣ) «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΪΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ» που οργανώνουν σε συνεργασία οι Σχολές Ιατρικής και Οδοντιατρικής και τα Τμήματα Νομικής και Θεολογίας του ΑΠΘ, με διευθυντή τον κ. Βασίλειο Ταρλατζή, Καθηγητή Μαιευτικής – Γυναικολογίας και Ανθρώπινης Αναπαραγωγής. Το πρόγραμμα αυτό παρακολούθησε και η γράφουσα ως πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ. και ενεργή δικηγόρος. Η διάρκεια του προγράμματος είναι τρία εξάμηνα παρακολούθησης και ένα εξάμηνο εκπόνησης διπλωματικής εργασίας. Στο ΔΠΜΣ γίνονται δεκτοί πτυχιούχοι των Σχολών Ιατρικής και Οδοντιατρικής και των Τμημάτων Νομικής και Θεολογίας των Πανεπιστημίων της ημεδαπής και των ομοταγών αναγνωρισμένων Τμημάτων και Σχολών της αλλοδαπής, καθώς και: α) πτυχιούχοι ανθρωπιστικών και κοινωνικών επιστημών της ημεδαπής και ομοταγών αναγνωρισμένων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων της αλλοδαπής και β) πτυχιούχοι θετικών και τεχνολογικών επιστημών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων της ημεδαπής και ομοταγών αναγνωρισμένων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων της αλλοδαπής. Η ποικιλομορφία αυτή των δυνητικών σπουδαστών είναι ενδεικτική της ποικιλίας των γνώσεων που προσφέρει το προαναφερθέν μεταπτυχιακό πρόγραμμα.
Σε μια χώρα, όπως η Ελλάδα του σήμερα, όπου το κάθε πτυχίο θυσιάζεται στο βωμό της επαγγελματικής εξέλιξης και η πολύτιμη γνώση έχει εκθρονιστεί από τις οικονομικές σκοπιμότητες, ένα μεταπτυχιακό που εντρυφεί στην ηθική των ιατρικών-βιολογικών επιτευγμάτων της σύγχρονης εποχής φαντάζει πράγματι ως μια όαση στην έρημο της τετριμμένης καθημερινότητας. Μια ελπιδοφόρα συνάντηση όσων με απασχόλησαν ως άνθρωπο και ως επιστήμονα στην πορεία της ζωής μου: θέματα που άπτονται της θρησκευτικότητας, της ψυχολογίας, της νομικής και της ιατρικής επιστήμης και εν τέλει της ζωής όπως πραγματικά είναι. Ο μεταπτυχιακός φοιτητής έρχεται αντιμέτωπος με κοινωνικοηθικές προβληματικές, προσωπικούς αλλά και αντικειμενικά υπαρκτούς φόβους και εκατέρωθεν προκαταλήψεις από τις πλευρές της σύγχρονης επιστήμης και της θεολογίας. Θέματα όπως οι σύγχρονες βιοτεχνολογικές εφαρμογές, οι δεοντολογικοί και νομικοί κανόνες του ιατρικού λειτουργήματος καθώς και η ψυχολογική τους διάσταση, οι επικοινωνιακές δεξιότητες των λειτουργών της ιατρικής, η κοινωνική ηθική της βιοτεχνολογίας, η ιατρική αμέλεια σε διεπιστημονική, πάντα, προσέγγιση, τα ζητήματα της αρχής και του τέλους της ζωής του ανθρώπου και άλλα σχετικά ζητήματα, φέρνουν τον καθένα αντιμέτωπο τόσο με την κοινωνία, ιδωμένη από μία σαφώς διευρυμένη οπτική, όσο και με τον ίδιο του τον εαυτό. Πώς αντιλαμβάνεται η κοινή γνώμη ανά τον κόσμο αυτές τις πτυχές της ζωής; Πώς αντιδρά η Πολιτεία και η Εκκλησία στην Ελλάδα αλλά και παγκοσμίως; Ποιο ρόλο έπαιξαν στην πορεία της ιστορίας και ποιος είναι εκείνος ο ρόλος που τους αρμόζει για το μέλλον; Πόσο διαπραγματεύσιμες είναι τελικά οι αξίες και πώς τοποθετούνται σε κλίμακες;
Φλέγουσες θεματικές όπως οι κλινικές μελέτες σε έμβρυα και ανθρώπους, η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή, οι μεταμοσχεύσεις, το ζήτημα του εγκεφαλικού θανάτου και η ευθανασία αποτελούν μια καθημερινότητα σε κάθε γωνιά του πλανήτη που ενίοτε αντιμετωπίζεται χωρίς την απαιτούμενη επιμέλεια και σίγουρα προκαλεί μεγάλα, ηθικά διλήμματα, ιδίως στους θρησκευόμενους πολίτες.
Η παρουσία των εκπροσώπων της Εκκλησίας, της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ και της Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης που μας τίμησαν με την παρουσία και τις διαλέξεις τους κατά τη διάρκεια των δύο εξαμήνων του μεταπτυχιακού προγράμματος αλλά και οι προσωπικές ανησυχίες και ενδιαφέροντα πολλών από εμάς, μας παρακίνησαν να γνωρίσουμε για πρώτη φορά τις θέσεις της Εκκλησίας της Ελλάδος για τα περισσότερα από τα προαναφερθέντα θέματα. Η Εκκλησία της Ελλάδος είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένη στα θέματα της βιοηθικής και ήδη από το 1998 έχει συσταθεί και λειτουργεί Ειδική Συνοδική Επιτροπή Βιοηθικής, με προεδρεύοντα το Σεβ. Μητροπολίτη Μεσογαίας και Λαυρεωτικής, κ. Νικόλαο, η οποία αναγνωρίζει τη διάσταση και την ποικιλία των απόψεων που υπάρχει ανάμεσα σε όσους επιστήμονες ασχολούνται με τη βιοηθική, είτε αυτοί προέρχονται από το περιβάλλον των θεωρητικών και ανθρωπιστικών σπουδών είτε από το περιβάλλον της ιατρικής και της βιολογίας.
Ενδεικτικά, η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησία της Ελλάδος, πρώτη μεταξύ των Ορθόδοξων Εκκλησιών, τοποθετήθηκε με επίσημο κείμενό της στο θέμα των μεταμοσχεύσεων κατά τη συνεδρία της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδας, την 7η Οκτωβρίου του 1999. Η Εκκλησία, τονίζεται, «αντικρίζει τις μεταμοσχεύσεις μόνο στη βάση της υπέρβασης του ατομικισμού και της φιλοζωίας με την αγάπη, τη συναλληλία ή και την καλλιέργεια αυτοθυσιαστικού φρονήματος. Η προστασία του δότη, τον οποίο περιβάλλει με ιδιαίτερη ευαισθησία και ως πρόσωπο και ως έννοια, και που εκφράζεται με το σεβασμό στην ελευθερία του και την τιμή στο πρόσωπο και τις τελευταίες στιγμές του, προέχει στην Ορθόδοξη εκκλησιαστική συνείδηση και ως αξία βαραίνει περισσότερο από όσο η παράταση της βιολογικής ζωής του λήπτη».
Σχετικά με το θέμα του εγκεφαλικού θανάτου, δεν υπάρχει μία αναλυτική θεολογική ερμηνεία, η οποία να ταυτίζει τον ευρέως αποδεκτό – όπως μάθαμε από σχετικές διαλέξεις ιατρών και άλλων επιστημόνων – εγκεφαλικό θάνατο με το χωρισμό ψυχής και σώματος. Στην πραγματικότητα αποφεύγεται κάτι τέτοιο. Παρά ταύτα, στο επίσημο κείμενο τονίζεται ότι η Εκκλησία της Ελλάδος «αν και δεν είναι αρμόδια, θα μπορούσε να δεχτεί τη διεθνώς ομόφωνη άποψη ότι ο εγκεφαλικός θάνατος ταυτίζεται με το αμετάκλητο βιολογικό τέλος του άνθρωπου» Η διατύπωση αυτή εξυπονοεί ότι αφ’ ενός μεν η Εκκλησία δε δογματίζει επί του θέματος του εγκεφαλικού θανάτου, αφού δεν είναι αρμόδια για κάτι τέτοιο, αφ’ ετέρου δε, απέναντι στην ομόφωνη ιατρική άποψη, στέκεται με σεβασμό και διάθεση θετική, όχι όμως και με ανεπιφύλακτη ταύτιση (αυτό σημαίνει ο δυνητικός χρόνος).
Επιπλέον, απορρίπτει τη λήψη οργάνων από ανεγκέφαλα βρέφη, την εμπορευματοποίηση των μεταμοσχεύσεων και την εικαζόμενη συναίνεση (όποιος δεν έχει δηλώσει ρητά τη σχετική αντίρρησή του όσο ζούσε θα τεκμαίρεται ως δωρητής οργάνων), ενώ δέχεται υπό όρους και κατ’ οικονομίαν τη συγγενική συναίνεση. Η ρητή συναίνεση του δότη αφ’ ενός και η έκφραση ύψιστου σεβασμού προς τις τελευταίες στιγμές του ανθρώπου –είτε είναι είτε δεν είναι δωρητής-, αποτελούν αδιαπραγμάτευτους όρους για την αποδοχή των μεταμοσχεύσεων από την Εκκλησία της Ελλάδος. Ωστόσο, αυτός ο σεβασμός στις τελευταίες στιγμές του ανθρώπου και ο τρόπος με τον οποίο εκφράζεται καλύτερα, δέχεται διάφορες ερμηνείες.
Η ορθόδοξη θεολογική προσέγγιση της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (IVF), συνοπτικά αντιμετωπίζει την ατεκνία, όπως και την υιοθεσία άπορων τέκνων, ως θείο θέλημα («γενηθήτω το θέλημά σου»). Στα πλαίσιο όμως της ποιμαντικής αντιμετώπισης του όλου θέματος, η άποψη που θα μπορούσε να προβληθεί είναι ότι η ομόλογη εξωσωματική γονιμοποίηση (με χρήση του γενετικού υλικού του ζευγαριού), με βασική προϋπόθεση τον οφειλόμενο σεβασμό στα έμβρυα είναι, κατ’ αρχήν, αποδεκτή. Οι Πατέρες της εκκλησίας βεβαιώνουν εξάλλου, ότι ο Θεός μερικές φορές δεν αποδέχεται και δεν εκπληρώνει κάποια αιτήματα, γιατί αυτό επιβάλλει το πραγματικό συμφέρον του αιτούντος. Εδώ ίσως πρόκειται για μία αυστηρή προσέγγιση που δεν αντιμετωπίζει αποτελεσματικά τα προβλήματα της ανθρώπινης αναπαραγωγής. Βέβαια για να εξάγει κάποιος ένα ασφαλές συμπέρασμα για τις θέσεις της Εκκλησίας χρειάζεται σε βάθος και σε πλάτος μελέτη τόσο της θεολογίας της όσο και της ανθρωπολογίας και της ποιμαντικής πρακτικής της.
Όλοι μας, αργά, σύντομα ή συντομότερα θα κληθούμε να έρθουμε αντιμέτωποι με κάποιο ή κάποια από τα προαναφερθέντα ζητήματα. Με αυτές τις προβληματικές, προεκτάσεις αυτών αλλά και άλλες «ανεξερεύνητες», επέλεξα να ασχοληθώ τα δύο αυτά έτη του διατμηματικού μεταπτυχιακού προγράμματος «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: ΔΙΚΑΙΪΚΗ ΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΒΙΟΗΘΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ» θεωρώντας ότι, πέραν των όποιων επαγγελματικών προοπτικών, ανοίγονται τοιουτοτρόπως καινούριοι ορίζοντες στο ταξίδι της ολοκλήρωση όλων όσων συμμετέχουμε ως ανθρώπων.
Ζησιού Ιωάννα
δικηγόρος – μεταπτυχιακή φοιτήτρια