“Η Τέχνη της Βιβλιοδεσίας. Από το Βυζάντιο στη Σύγχρονη Εικαστική Δημιουργία”

4 Ιανουαρίου 2013

Συνεχίζεται στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (έως τις 24 Φεβρουαρίου), η έκθεση “Η Τέχνη της Βιβλιοδεσίας. Από το Βυζάντιο στη Σύγχρονη Εικαστική Δημιουργία”, που διοργανώνεται σε συνεργασία με το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και την Ελληνική Εταιρεία Βιβλιοδεσίας. Τα εκθέματα χρονολογούνται από τον 11ο έως τον 18ο αιώνα και προέρχονται από τη συλλογή χειρογράφων και παλαιτύπων του Βυζαντινού Μουσείου και από την Ελληνική Βιβλιοθήκη του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης.

Η Τέχνη της Βιβλιοδεσίας, στο Βυζ. Μουσείο 1

Η έκθεση πλαισιώνεται από σύγχρονες εικαστικές δημιουργίες, φιλοτεχνημένες από τη Βένια Δημητρακοπούλου και τον Δημήτρη Ξόνογλου. Επίσης εκτίθενται έξι συλλεκτικά αντίτυπα του βιβλίου «Κασσιανή η Υμνωδός», φιλοτεχνημένα ένα προς ένα από τους εικαστικούς: Μάρκο Καμπάνη, Χρήστο Μαρκίδη, Χρήστο Μποκόρο, Κώστα Παπατριανταφυλλόπουλο, Φωτεινή Στεφανίδου και Πάνο Φειδάκη. Η έκθεση πλαισιώνεται από εκπαιδευτικό πρόγραμμα το οποίο δίνει τη δυνατότητα στον επισκέπτη να αγγίξει τα εργαλεία και τα υλικά της τέχνης της βιβλιοδεσίας. Απευθύνεται σε ενήλικες και παιδιά Ε’ και ΣΤ΄ Δημοτικού και συνοδεύεται από ντοκιμαντέρ σε σκηνοθεσία Άκη Χατζηαντωνίου.

Για την έκθεση μίλησε στην Πεμπτουσία, η Δρ Νίκη Τσιρώνη, ερευνήτρια του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

-Πώς ορίζεται η βυζαντινή βιβλιοδεσία;

Ν.Τ. Μιλώντας για βυζαντινή βιβλιοδεσία ουσιαστικά αναφερόμαστε στον τρόπο με τον οποίο δένονταν τα βιβλία από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες και καθ’ όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο κώδικας, δηλαδή το χειρόγραφο βιβλίο με τη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα, εμφανίστηκε περίπου ταυτόχρονα με τον Χριστιανισμό. Η ίδια η βιβλιοδεσία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι επινοήθηκε ως απάντηση στις ανάγκες των πρώτων χριστιανών, που στα ταξίδια τους για τη διάδοση του θείου λόγου έπαιρναν μαζί τους χειρόγραφα ευαγγέλια. Για την προστασία τους από τις καιρικές συνθήκες και τη φθορά τα χειρόγραφα καλύπτονται με ξύλινες πινακίδες, οι οποίες επενδύονται με δέρμα για λόγους χρήσης και αισθητικής. Η ιστορία της βιβλιοδεσίας είναι ένα μαγευτικό ταξίδι που συνδυάζει την πολιτική, κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ιστορία με την ιστορία της τέχνης αλλά και της αισθητικής των διαφόρων περιόδων. Μέσα από τα καλύμματα των βιβλίων ο μελετητής μπορεί να ανακαλύψει έναν τεράστιο πλούτο στοιχείων. Η βυζαντινή βιβλιοδεσία ορίζεται από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε ό,τι αφορά στην τεχνική της: υπερυψωμένα κεφαλάρια, κλείστρα, ξύλινες πινακίδες, επίπεδη, λεία ράχη. Συχνά παρατηρούνται επίσης διακοσμημένες ακμές (δηλαδή διακοσμημένο το πάχος του σώματος του βιβλίου). Στις ακμές συχνά αναγράφεται ο τίτλος του βιβλίου, ή το όνομα του συγγραφέα, μιας και τα βιβλία εξαιτίας των υπερυψωμένων κεφαλαριών τοποθετούνται στα ράφια οριζόντια και όχι κάθετα όπως σήμερα. Εναλλακτικά οι ακμές διακοσμούνται με χρώμα, χρυσό, ή την τεχνική της μαρμαρογραφίας.

Η Τέχνη της Βιβλιοδεσίας, στο Βυζ. Μουσείο 2

-Ήταν πάντα ένα σημαντικό πεδίο μελέτης και έρευνας;

Ν.Τ. Η μελέτη της βιβλιοδεσίας, δηλαδή της μορφής του βιβλίου αποτελεί αντικείμενο της κωδικολογίας που εντάσσεται στο ευρύτερο γνωστικό αντικείμενο της παλαιογραφίας. Στην Ελλάδα έχουμε εξαιρετικούς μελετητές παλαιογράφους, όπως ο Αγαμέμνων Τσελίκας, Διευθυντής του Ιστορικού και Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος, αλλά και άλλους μελετητές. Ωστόσο, η βιβλιοδεσία ως ξεχωριστό αντικείμενο και μάλιστα διαχρονικό και συνδεδεμένο τόσο με την ιστορική εξέλιξη της τέχνης όσο και με τη συνεχιζόμενη πρακτική της τέχνης στον ελληνικό χώρο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων. Με την έννοια αυτή η μελέτη της βιβλιοδεσίας είναι ένα σχετικά νέο γνωστικό αντικείμενο στο οποίο συναντώνται από τη μία πλευρά η ενασχόληση με την βιβλιοδεσία ως τέχνη (παράδειγμα η ARA, σύλλογος Φίλων της Βιβλιοδεσίας και οι παραδοσιακοί μελετητές, παλαιογράφοι, κωδικολόγοι κλπ) και από την άλλη πλευρά φορείς όπως η Ελληνική Εταιρεία Βιβλιοδεσίας, με πρόεδρο τον Μπάμπη Λέγγα, με πρωτοβουλία του οποίου ξεκίνησε η έκδοση του περιοδικού επιστημονικού τόμου Βιβλιοαμφιάστης με αντικείμενο την ελληνική ιστορία της βιβλιοδεσίας. Σήμερα παρουσιάζεται στο Βυζαντινό Μουσείο (μέχρι τις 24 Φεβρουαρίου 2013) η έκθεση «Η τέχνη της βιβλιοδεσίας από το Βυζάντιο ώς τη σύγχρονη εικαστική δημιουργία». Την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης υπογράφουν οι Αναστασία Λαζαρίδου, διευθύντρια του Βυζαντινού Μουσείου και η γράφουσα, Δρ Νίκη Τσιρώνη, ερευνήτρια του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με τη συμβουλευτική ευθύνη του Μπάμπη Λέγγα και του Κωνσταντίνου Στάικου. Στην έκθεση παρουσιάζεται μια ιστορική επισκόπηση της μορφής του βιβλίου από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες μέχρι τον 19ο αιώνα, ιστορικές βιβλιοδεσίες από τις συλλογές του Βυζαντινού Μουσείου και του Ιδρύματος Ωνάση που πρόσφατα αγόρασε τη συλλογή παλαιτύπων και εντύπων βιβλίων του Κωνσταντίνου Στάικου. Επίσης στην έκθεση παρουσιάζεται το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Στουδίτης, με αντικείμενο τη μελέτη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής βιβλιοδεσίας και σύγχρονες δημιουργίες εμπνευσμένες από την παράδοση αυτής της τόσο ιδιαίτερης τέχνης.

-Πώς συνδέεται το Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών με τη βυζαντινή βιβλιοδεσία;

Ν.Τ. Το Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, που σήμερα έχει συγχωνευθεί με το Ινστιτούτο Ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητας και το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών στο νέο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, έχει μακρά παράδοση στον χώρο της μελέτης των χειρογράφων με εξαιρετικούς μελετητές όπως ο Κρίτων Χρυσοχοίδης. Τα τελευταία χρόνια με τη συνεργασία του με το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο το Ινστιτούτο άνοιξε νέους δρόμους στη μελέτη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής βιβλιοδεσίας. Το ερευνητικό πρόγραμμα με τίτλο «Το Βιβλίο στο Βυζάντιο. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Βιβλιοδεσία» που ξεκίνησε το 2002, έφερε κοντά ανθρώπους που ασχολούνται με το θέμα της βιβλιοδεσίας από διαφορετικές οπτικές (ιστορικούς, παλαιογράφους, ιστορικούς τέχνης, συντηρητές, βιβλιοδέτες, κλπ). Το πρόγραμμα του Βιβλίου στο Βυζάντιο μας έδωσε την ευκαιρία επιτόπιας έρευνας στη δυτική και βόρεια Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό πραγματοποιήθηκαν τρεις εκθέσεις το 2002 και 2003: στο Μεσολόγγι, στην Αίθουσα Τέχνης και Λόγου του κ. Κορδώση, στα Ιωάννινα, όπου με την ευκαιρία του εορτασμού των 90 χρόνων από την απελευθέρωση της πόλης πραγματοποιήθηκε έκθεση με ιστορικές βιβλιοδεσίες από τη συλλογή της Ζωσιμαίας Βιβλιοθήκης αλλά και της Μητρόπολης Ιωαννίνων. Τέλος, η έκθεση παρουσιάστηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο στη Δράμα ως παράλληλη εκδήλωση του ΣΤ’ Διεθνούς Συμποσίου Ελληνικής Παλαιογραφίας, που οργάνωσε με ελάχιστα μέσα και τεράστια επιτυχία ο καθηγητής και μελετητής Βασίλης Άτσαλος. Τα πρακτικά του συμποσίου εκδόθηκαν με δαπάνη και σχεδιαστική επιμέλεια του Μπάμπη Λέγγα το 2008 σε τρεις τόμους. Την επιστημονική ευθύνη της έκδοσης υπογράφουν οι Βασίλης Άτσαλος και Νίκη Τσιρώνη.

Η Τέχνη της Βιβλιοδεσίας, στο Βυζ. Μουσείο 3

-Που επικεντρώνεται το ενδιαφέρον των ερευνητών;

Ν.Τ. Το ενδιαφέρον των ερευνητών επικεντρώνεται σε διάφορες πτυχές της μορφής του βιβλίου. Μέσα από τα καλύμματα των βιβλίων και τη διακόσμησή τους συνάγονται στοιχεία για την ιστορική έρευνα, την έρευνα στον χώρο της ιστορίας της τέχνης, αλλά και στοιχεία που αφορούν στην οικονομική, πολιτική και διπλωματική ιστορία. Η κάθε ερευνητική ομάδα τείνει να επικεντρώσει στο δικό της ξεχωριστό πεδίο ενδιαφερόντων. Συνολικά όμως μπορούμε να πούμε ότι το ενδιαφέρον των ερευνητών για το κάλυμμα και τη διακόσμηση του βιβλίου, έχει αναδείξει τη βιβλιοδεσία σε σοβαρή πηγή ιστορικών στοιχείων.

-Υπάρχει ενδιαφέρον από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα γι’ αυτήν την προσπάθεια;

Ν.Τ. Τα τελευταία χρόνια έχει υπάρξει έντονο ενδιαφέρον από τη διεθνή ερευνητική κοινότητα για το πεδίο της ιστορικής βιβλιοδεσίας. Πέρα από τις μεμονωμένες μονογραφίες για ομάδες βιβλιοδεσιών (όπως οι μελέτες των Jean Irigoin, Inmaculada Perez-Martin, Dickran Kouymjian, Michel Cacouros, Brigitte Mondrain, Anna Cataldi Palau, κλπ) παρατηρείται και μία γενικότερη τάση για συνθετικές μελέτες που προσφέρουν στοιχεία για θέματα όπως ο διαπολιτισμικός διάλογος (ιδιαίτερα στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου, των Βαλκανίων, της Ευρώπης κλπ). Ένα από τα ευρωπαϊκά προγράμματα που υλοποιήθηκαν τα τελευταία χρόνια, με τον τίτλο Studite, που παραπέμπει στον Θεόδωρο Στουδίτη, ηγούμενο της Μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη της μεσοβυζαντινής περιόδου και στο οποίο συμμετέχουν έξι ευρωπαϊκές χώρες (Ελλάδα, Γαλλία, Ιταλία, Ουγγαρία, Αγγλία, Ρουμανία) με συνεργαζόμενη χώρα την Τουρκία δείχνει το διεθνές ενδιαφέρον για το ερευνητικό αντικείμενο της βιβλιοδεσίας. Το πρόγραμμα ολοκληρώνεται τον Μάρτιο του 2013 και αναμένεται να υπάρξει συνέχεια.

Κατερίνα Χουζούρη