Όψεις της αναρχικής θεωρίας στην ρωσσική σκέψη του 19ου αι.

Η θεωρία του αναρχισμού (= επαναστατικού σοσιαλισμού) αποτελεί ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο της Ιστορίας της ρωσσικής φιλοσοφικής σκέψεως. Μεγάλοι εισηγητές των αναρχικών θεωριών ήσαν οι Ρώσσοι πρίγκηπες Μιχαήλ Μπακούνιν (1814-1876) και Πιότρ Κροπότκιν (1842-1921), οι οποίοι παρουσιάζουν ομοιότητες αλλά και διαφορές στις αντιλήψεις τους.

Από μεθοδολογικής πλευράς, ο Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948) προτείνει την διάκριση του αναρχισμού από την αναρχία, όταν γράφει ότι «ο αναρχισμός είναι αντίθετος όχι στην τάξη, στη δομή, στην αρμονία, αλλά στην εξουσία, στη βία, στην αυτοκρατορία του Καίσαρα». Η αναρχία είναι χάος και δυσαρμονία, δηλαδή ασχήμια» (βλ. Δ. Μπαλτάς, Ρώσσοι φιλόσοφοι, 19ος-20ος αι., Εκδόσεις Σαββάλας, Αθήνα 2002, σ. 112).

Δεν είναι ίσως πολύ γνωστό ότι ο Μπακούνιν διακρίνει, μεταξύ άλλων, την πατρίδα από το κράτος. Στο πλαίσιο αυτό γράφει χαρακτηριστικά ότι «η Πατρίδα αντιπροσωπεύει το ιερό και αδιαφιλονίκητο δικαίωμα κάθε ανθρώπου, κάθε ομάδας ανθρώπων, ενώσεων, κοινοτήτων, περιοχών, εθνών να αισθάνονται, να σκέπτονται, να δρουν με τον δικό τους τρόπο» (H. Arvon, Μπακούνιν, μετ. Π. Γκέκα, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2009, σ. 112).

Οπωσδήποτε ο καταπιεστικός χαρακτήρας του κράτους, που προκαλεί την απέχθεια του Μπακούνιν, συνδέεται και με άλλους θεσμούς που λειτουργούν καταπιεστικά όπως είναι η δικαιοσύνη και η θρησκεία. Στο σημείο αυτό θα τονισθεί ότι ο Μπακούνιν απορρίπτει τον έντονο κρατισμό που διαφαίνεται σταδιακά μέσα από τα κείμενα του Κ. Μαρξ (1818-1883). Έχει λεχθεί ότι «από το 1866 ο Μπακούνιν προβλέπει ότι το δεσποτικό Κράτος που δημιουργείται από τον κομμουνισμό θα γεννήσει μια εκμεταλλεύτρια και προνομιούχο τάξη, δηλαδή τη γραφειοκρατία» (H. Arvon, ο.π., σ. 101).

Ένα άλλο κεντρικό σημείο της θεωρίας του Μπακούνιν που είναι ο μαχόμενος αθεϊσμός του, ο οποίος διαμορφώνεται, επίσης σταδιακά, στην σκέψη του μέχρι το έργο του «Θεός και κράτος» (1882). Ενώ δέχεται ότι «δεν αρνούμαστε την ιστορική αναγκαιότητα της θρησκείας» (Η. Arvon, ο.π., σ. 130), εν συνεχεία ασκεί δριμύτατη κριτική εναντίον του ιστορικού χριστιανισμού, αρνούμενος παράλληλα την ύπαρξη του Θεού ως δημιουργού. Ασφαλώς τα επιχειρήματα του Μπακούνιν εμπεριέχουν μία ιστορική αλήθεια η και μία λογικοφάνεια. Ωστόσο, αποφάνσεις του Μπακούνιν όπως «εφόσον ο Θεός είναι η αλήθεια, η δικαιοσύνη, το αγαθό, ο άνθρωπος είναι το ψέμα, η αδικία, το κακό» (H. Arvon, ο.π., σ. 132) είναι προφανώς αυθαίρετες.

Πνεύμα ανήσυχο, με αρνητική των πάντων διάθεση, φύση επαναστατική, ο Μπακούνιν προκάλεσε το ενδιαφέρον αλλά και την απόρριψη των συγχρόνων του (λ.χ. του Προυντόν, του Μαρξ κ.α.). Είναι ενδιαφέρον ότι ο Ιβάν Τουργκένιεφ παρουσίασε λογοτεχνικά την φυσιογνωμία του Μπακούνιν στο αριστούργημά του «Ρούντιν», στο οποίο ο ομώνυμος ήρωας πεθαίνει στα οδοφράγματα του Παρισιού (ελλην. μετ. Ζ. Νάσιουτζικ, Πλέθρον, Αθήνα, 1982, σσ. 148-149).

Στο σημείο αυτό -και προτού να αναφερθώ στον δεύτερο σημαντικό εισηγητή της αναρχικής θεωρίας στην Ρωσσία- θα σημειώσω ότι ο Μπακούνιν ουδέποτε απεδέχθη τις μακιαβελικής αποχρώσεως απόψεις του Σ. Νετσάγιεφ (1847-1882) που οι μεταγενέστερες γενιές των Αναρχικών επικαλούνται ενίοτε κατά την τέλεση βιαίων πράξεων.

Είναι πάντως γεγονός ότι ο μεγάλος Ρώσσος μυθιστοριογράφος Φ. Ντοστογιέφσκι (1821-1881) απεικόνισε λογοτεχνικά την μορφή του Σ. Νετσάγιεφ στο πρόσωπο του Πιότρ Βερχοβένσκι στους Δαιμονισμένους. Φαίνεται μάλιστα ότι ο Ντοστογιέφσκι διέθετε πολλές πληροφορίες για την ριζοσπαστική οργάνωση του Νετσάγιεφ, διότι τον φοιτητή Ιβάνωφ, τον οποίο εκτέλεσε ο ίδιος ο Νετσάγιεφ το 1869, τον είχε γνωρίσει προσωπικά ο κουνιάδος του Ρώσσου μυθιστοριογράφου (Βλ. σχετικώς Μ. Μπράουν, Ντοστογιέφσκι. Η ζωή του μέσα από το έργο του, μετ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος, Εκδόσεις Εκκρεμές, Αθήνα 2008, σ. 283).

Ο δεύτερος μεγάλος Ρώσσος αναρχικός είναι ο Πιότρ Κροπότκιν. Ενώ ο Μπακούνιν θεωρεί την καταστροφή του κράτους ως προϋπόθεση για την αναδιοργάνωση της κοινωνίας (H. Arvon, ο.π., σ. 177), ο Κροπότκιν αναφέρεται στο ασύμβατο μεταξύ του κράτους και της επαναστάσεως.

Κατά μία άποψη, ο Κροπότκιν «έβλεπε σαν θεμέλιο της ελεύθερης κοινωνίας την αλληλοβοήθεια που υπήρχε στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες και επιζούσε ακόμη στις αγροτικές κοινότητες της Ρωσσίας» (Ol. Clement, Tό πνεύμα του Σολζενίτσυν, μετ. Ε. Δαλαμπίρα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, χ.χ., σ. 314). Προφανώς η άποψη αυτή ερείδεται στο έργο του Κροπότκιν «Αλληλοβοήθεια», όπου πράγματι ο Ρώσσος αναρχικός αναφέρεται στις προσπάθειες της κοινοτικής ιδιοκτησίας της Ρωσσίας (ελλην. μετ. Ε. Στεφανοπούλου, Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα, 2009, σσ. 209-210).

Μεταξύ των ενδιαφερόντων σημείων της θεωρίας του Κροπότκιν είναι η ηθική του αναρχισμού, όπως έχει διατυπωθεί τόσο στο ευσύνοπτο κείμενο «Η αναρχική ηθική» όσο και στο εκτενές έργο «Ηθική». Στο πρώτο εξ αυτών κείμενο διατυπώνει την θέση: «Κάνε στους άλλους αυτό που θα ήθελες να κάνουν εκείνοι σε σένα υπό τις ίδιες περιστάσεις» (Η αναρχική ηθική, μετ, Ν. Αλεξίου, Ελεύθερος τύπος, Αθήνα 2000, σ. 45).

Εξ άλλου, η αναλυτικότερη «Ηθική» του Κροπότκιν αποτελεί, κατ’ ουσίαν, μία κριτική ιστορική παρουσίαση των ηθικών θεωριών από τους πρωτογόνους λαούς μέχρι και τον 19ο αι. Ακριβέστερα ο Κροπότκιν θεωρεί την αλληλοβοήθεια και την δικαιοσύνη ως τις βάσεις της νατουραλιστικής ηθικής θεωρίας του (βλ. σχετικώς «Ηθική», μετ. Β. Τομανάς, Νησίδες, σσ. 36-37).

Απορρίπτει δε ο Κροπότικιν την ηθική του χριστιανισμού, καθ’ όσον και ο ίδιος διαπιστώνει μία «ασυμφωνία ανάμεσα στις ηθικές εντολές της χριστιανικής θρησκείας και στη ζωή των κοινωνιών που αυτοαποκαλούνται χριστιανικές» («Ηθική», ο.π., σ. 31). Νομίζω όμως ότι από την μη εφαρμογή των ευαγγελικών αρχών υπό των χριστιανών δεν συνάγεται ότι η ηθική του χριστιανισμού είναι απορριπτέα.

Οι παράμετροι της θεωρίας του αναρχισμού όπως αυτές παρουσιάζονται στα έργα των Ρώσσων θεωρητικών Μ. Μπακούνιν και Π. Κροπότκιν προκάλεσαν ιδιαιτέρως την αντίδραση των εκπροσώπων του λεγομένου «επιστημονικού σοσιαλισμού». Έτσι οι απόψεις αυτές επικρίθηκαν τόσο από τον Κ. Μαρξ όσο και από τον Βλ. Λένιν (1870-1924, και μάλιστα θεωρητικά και πρακτικά. Είναι γνωστό ότι ο Μπακούνιν και οι οπαδοί του εκδιώχθηκαν κατά το 1872 από την «Διεθνή».

Αργότερα, όταν οι μπολσεβίκοι κυριάρχησαν στην Ρωσσία, ο Κροπότκιν που αρχικά χαιρέτησε την επανάσταση του 1917, άσκησε εν συνεχεία σκληρή κριτική στον Λένιν, πράγμα που οδήγησε στην απομόνωσή του. Παράλληλα, την εποχή εκείνη οι Αναρχικοί συλλαβάνονταν και φυλακίζονταν από τις σοβιετικές Αρχές (Βλ. αναλυτικώς Ε. Γκόλντμαν, Η απογοήτευσή μου στη Ρωσία, μετ. Δ. Κερεβάντη, Γ. Βαλούρδος, Απόπειρα, Αθήνα 2009, σ. 88, σ.  128).

Η κηδεία του Π. Κροπότκιν θεωρείται ότι ήταν και η τελευταία συγκέντρωση όπου κυμάτισαν οι μαύρες σημαίες των Αναρχικών στην Ρωσσία του 20ου αι. Αναφερόμενη στην κηδεία του Κροπότκιν, η Ε. Γκόλντμαν γράφει ότι «καθώς η πομπή περνούσε από το Μουσείο Τολστόϊ, τα λάβαρα χαμήλωσαν, αποδίδοντας τιμή στη μνήμη ενός άλλου μεγάλου τέκνου της Ρωσίας. Μια ομάδα Τολστοϊκοί στα σκαλοπάτια του Μουσείου έπαιζαν το ‘’Πενθιμο εμβατήριο’’ του Σοπέν, εκφράζοντας έτσι την αγάπη και το σεβασμό τους για τον Κροπότκιν» (Η απογοήτευσή μου στη Ρωσία, ο.π., σ. 205).

Στην σύντομη σημερινή αναφορά στους εκπροσώπους της αναρχικής θεωρίας στην ρωσσική σκέψη έγινε προσπάθεια να σκιαγραφηθούν ορισμένες μόνον παράμετροι των σχετικών ζητημάτων, περισσότερο η λιγότερο γνωστές.

Το 2014 συμπληρώνονται 200 χρόνια από την γέννηση του Μιχαήλ Μπακούνιν. Και η επέτειος αυτή είναι μία κατάλληλη ευκαιρία να επανεκδοθούν (σε καλύτερες μετσαφράσεις) και να αναγνωσθούν τα έργα του. Διότι νομίζω ότι στα χρόνια που έχουν μεσολαβήσει, οι ασπαζόμενοι τις απόψεις των μεγάλων αυτών θεωρητικών του αναρχισμού έχουν ελάχιστα ανατρέξει στα έργα τους.