Να δούμε την Ωραιότητα του Κυρίου

«Χρησιμοποιόντας τα στοιχεία της φύσης η Τέχνη φανερώνει σε μάς ένα λογικά ανέκφραστο βάθος. Κατ’ ακρίβειαν είναι αδύνατο να ‘λεχθεί’ η ποίηση, να ‘αποσυντεθεί’ μιά συμφωνία ή να ‘διαμερίστεί’ ένας πίνακας. Το ωραίο είναι παρόν στην αρμονία όλων των στοιχείων και μάς φέρνει αντιμέτωπους με μιάν αλήθεια που δεν μπορεί να αποδειχθεί ή να καταδειχθεί με άλλο τρόπο εκτός από το να γίνει αντικείμενο ενατένισης»- Παύλος Εβδοκίμωβ.

Πριν από λίγο καιρό υποστήριξα ότι η εμπειρία του Ωραίου προσφέρεται ως ένα πιό γόνιμο θέμα συζήτησης ( και μεταστροφής παρά οι διάφοροι θεολογικοί διάλογοι. Κι αυτό γιατί η εμπειρία του Ωραίου ακόμα και για τούς μη- πιστούς, είναι λιγώτερο βεβαρυμένη με προειδοποιήσεις, δισταγμούς και συζητήσεις από τη συνηθισμένη γλώσσα της πίστεως καθώς επίσης και το γεγονός ότι υπάρχει η πιθανότητα ύπαρξης κοινής εμπειρίας μεταξύ των πιστών και των μη-πιστών όσον αφορά το θέμα Του Ωραίου.

Οί άμεσες αμφισβητήσεις και ερωτήσεις που τυχόν να τεθούν π.χ. «Τι εννοείς με το Ωραίο;» είναι στην πραγματικότητα μιά εγκατάλειψη της συζήτησης και μιά επιστροφή στη φιλοσοφία και τη διαλεκτική. Αντί να συζητούμε για την έννοια του Ωραιόυ ας ρωτήσουμε απλώς: «Περιγράψτε μιάν εμπειρία που είχετε κάτι ωραίου». Η μάλλον: «Περιγράψτε μιάν εμπειρία που είχετε κάτι αληθινά ωραίου».

Εδώ υπάρχει γόνιμο έδαφος συζήτησης από την Ορθόδοξη σκοπιά εξ αιτίας της φύσης του Ωραίου. Η Ορθοδοξία πιστεύει ότι το Ωραίο είναι μιά αποκάλυψη και αντανάκλαση του Θεού. Κάποιοι Πατέρες πιστεύουν ότι υπάρχει μιά Τριαδα Ιδεωδών: Αγαθότητα, Αλήθεια και Ωραιότης. Εχω διαβάσει συζητήσεις που χρησιμοποιούν αυτήν την ιδέα ως αντανάκλαση των Προσώπων της Αγίας Τριάδος αλλά δεν θα ασχοληθώ με αυτό εδώ. Ωστόσο θα δώσω μιά μικρή περίληψη:

Μόνο ο Θεός είναι Αγαθός και η αγαθότης βρίσκει το νόημά της στον Θεό. Η Αλήθεια είναι το Αγαθό που μάς παρουσιάζεται για να το αντιληφθούμε. Το Ωραίο είναι το πώς είναι πραγματικά η Αλήθεια.

Στην συγχρονη κοινωνία, οι συζητήσεις για το αγαθό έχουν κατακερματιστεί και πολιτικοποιηθεί ώστε να καταστούν δυσνόητες αν όχι και αδύνατες. Η συζητήσεις για την Αλήθεια είναι το ίδιο τεταμένες. Το Ωραίο, ωστόσο, παρόλο που έχει αμφισβητηθεί και σχετικοποιηθεί, προσφέρεται για συζήτηση, αν όχι για ένα ειδικό αντικείμενο ομορφιάς, τουλάχιστον για την κοινή μας ικανότητα να έχουμε εμπειρίες του ωραίου. Η συζήτηση γίνεται ακόμα πιό παραγωγική αν εγκαταλείψουμε τις πιό συγκρατημένες εμπειρίες και επικεντρωθούμε σ’ αυτές που είναι πιό βαθειές. Οι τελευταίες είναι σχετικά λίγες αλλά όχι τόσο ασυνήθιστες ώστε να καθιστούν αδύνατη την όποια συζήτηση.

Η εμπειρία του πραγματικά ωραίου μάς προκαλεί μιάν αντίδραση που δεν απέχει και πολύ από την λατρεία. Ο Ρούντολφ Όττο στο κλασσικό του βιβλίο: ‘Η Ιδέα της Αγιότητος’ αναφέρεται στην εμπειρία ιερότητος, στο συντριπτικό μυστήριο. Οι περιγραφές και οι κατηγοριοποίησεις του μπορούν επίσης να εφαρμοστούν σε κάποιες εμπειρίες του Ωραίου.

Ακουσα για πρώτη φορά ‘τον Εσπερινο’ του Ραχμάνινωβ όταν ήμουν στο πανεπιστήριο ( αρχές του 70). Δεν ήταν τόσο διαδεδομένο ούτε τόσο ευρέως γνωστό όσο είναι σήμερα. Η συζυγός μου και εγώ εργαζόμαστε στο διαμέρισμά μας όταν το ακούσαμε στο ραδιόφωνο. Σταματήσαμε αμέσως ότι κάναμε και καθίσαμε μαγεμένοι με την όλη εκτέλεση του έργου. Δεν ήμουν ανίδεος από εκκλησιαστική μουσική, περιλαμβάνομένης και της Δυτικής, αλλά δεν είχα ξανακούσει κάτι παρόμοιο με ‘τον Εσπερινό’ του Ραχμάνινωβ. Περίμενα να ακούσω την περιγραφή του ραδιοφωνικού παραγωγού και αμέσως πήγα την επόμενη ημέρα και αγόρασα το δίσκο Melodiya της Εθνικής Χορωδίας της Σοβιετικής Ενωσης, η οποία αποτελεί μέχρι σήμερα την πιο ωραία εκτέλεση που έχω ακούσει γι’ αυτό το έργο.

Το ν’ ακούσω ‘τον Εσπερινό’ ήταν μιά εμπειρία του αληθινά ωραίου. Δάκρυσα. Ξύπνησε μέσα μου μιά δίψα, που σε κάποιο βαθμό, επειρέασε και την μεταστροφή μου στην Ορθοδοξία μερικές δεκαετίες αργότερα. Πουθενά δεν ξαναβρήκα τέτοια ωραιότητα στον ήχο, στην όραση ή στο στίχο. Όπως είπαν και οι απεσταλμένοι του Αγίου Βλαδιμήρου στην Κωνσταντινούπολη όσον αφορά στην εμπειρία τους για την Ορθόδοξη λατρεία: «Δεν μπορούσαμε να κατανοήσουμε αν είμαστε στη γή ή στον ουρανό. Αλλά γνωρίζουμε αληθινά ότι εκεί κατοικεί ο Θεός ανάμεσά στους ανθρώπους».

Η συνέχεια μεταξύ ήχων, στίχων και εικόνων είναι το σήμα κατατεθέν της Ορθοδοξίας. Τα ιστορικά δόγματα της Εκκλησίας γενικά διατυπώνονται με συνοπτικά αποφθέγματα παρά με μακρόσυρτες επεξηγήσεις και αποχρώσεις. Η ποίηση συνήθως μεταφέρει τη θεολογία με τρόπο ανώτερο του πεζού λόγου.

Η ιδέα του Ωραίου έχει αποσυνδεθεί σε γενικές γραμμές από τον σημερινό πολιτισμό. Δεν έχει εξωστρακιστεί από τη ζωή μας αλλά συχνά περιθωριοποιείται. Ωστόσο η εμπειρία παραμένει. Η εμπειρία δεν αναζητά τόσο τα λόγια όσο την σιωπή. Έχει τη δύναμη να μάς βγάζει έξω από τον εαυτό μας. Το Ωραίο μπορεί να μάς δημιουργήσει μιά βαθειά αίσθηση ειρήνης και ολοκλήρωσης καθώς το αναμένουμε ή αντίθετα μιά μεγάλη αίσθηση του δικού μας κενού. Αλλά δεν μάς αφήννει ανεπειρέαστους.

Η εμπειρία ότι στο Ωραίο βρίσκουμε το Θεό ή κάτι που είναι βαθειά ριζωμένο μαζί Του είναι ένα σύμβολο πίστεως. Δεν είναι θέμα συζήτησης, γιατί η συζήτηση μάς απομακρύνει απο το ίδιο το Ωραίο. Αντίθετα, η εμπειρία μάς οδηγεί στο Ποιός είναι ο Θεός όταν η Ορθοδοξία μιλά για τον Θεό. Στον πρόλογο του Ευαγγελίου του Ιωάννη που διαβάζεται το Πάσχα ακούμε την εξείς εμπειρία:

14Καὶ ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ πατρός, πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας.» ( Ιω.1, 14)

Μοιάζει με την μαρτυρία των φρουρών του Ναού: 45ἦλθον οὖν οἱ ὑπηρέται πρὸς τοὺς ἀρχιερεῖς καὶ Φαρισαίους καὶ εἶπον αὐτοῖς ἐκεῖνοι• διὰ τί οὐκ ἠγάγετε αὐτόν; 46ἀπεκρίθησαν οἱ ὑπηρέται• οὐδέποτε ἐλάλησεν οὕτως ἄνθρωπος.( Ιω. 7, 45-46)

Εν μέρη η αναγνώριση της θεότητας του Χριστού εμφανίζεται στην εμπειρία της ωραιότητός Του( λέξεις, δόξα, αγαθότης κλπ).

Είναι αυτή η ενότητα της ιστορίας του Χριστού και η εμπειρία του Ωραίου που κάνει τους πιστούς να αναφωνούν: «Ο Κύριός μου και ο Θεός μου». Οι πιστοί μαρτυρούν ότι στον Χριστό έχουν βρεί το νόημα του ίδιου του Ωραίου. Και επομένως το γεγονός της υπαρξής Του μαρτυρεί για την ύπαρξη του Θεού και της Αγαθότητος του Θεού. Αν υπάρχει ο Χριστός τότε και ο Θεός υπάρχει. Αν ο Χριστός είναι Θεός τότε ο Θεός είναι Αγαθός και Ωραίος σε όλα.

Ωστόσο στις συνομιλίες μας δεν πρεπει να αγωνιούμε και να πιέζουμε τους άλλους για την πληρότητα των δικών μας συμπερασμάτων. Στις μέρες μας είναι συχνά αρκετό να σταματούμε και να αναγνωρίζουμε το Ωραίο και την ενότητα που έχουμε μεταξύ μας σ’ αυτήν την κοινή αναγνώριση. Υπάρχει πολλή προιστορία τραγικής μορφής που διαμορφώνει την ουσία του αθεισμού. Όπως έχω αναφέρει και αλλού ο αγνωστικισμός και η απιστία των πολλών είναι απόλυτα κατανοητή και δεν πρεπει να κρίνεται. Η ασχήμια που διέπει τις ζωές πολλών χριστιανών δυσχεραίνει την αναγνώριση του Ωραίου από τους πολλούς. Θα κάνουμε καλά αν δώσουμε μαρτυρία για το Φώς με λιγώτερες συζητήσεις. Στην κοινή εμπειρία του Φωτός μπορεί να βρούμε κοινή γλώσσα μέσα από την οποία ο Χριστός μπορει να αναγνωριστεί.

Το βιβλίο του Ιώβ προσφέρει την κάτωθι αναφορά στο Ωραίο( σε αντίθεση με τα πολλά, πάρα πολλά λόγια)

1ὑπολαβὼν δὲ ιωβ λέγει τῷ κυρίῳ 2οἶδα ὅτι πάντα δύνασαι ἀδυνατεῖ δέ σοι οὐθέν 3τίς γάρ ἐστιν ὁ κρύπτων σε βουλήν φειδόμενος δὲ ῥημάτων καὶ σὲ οἴεται κρύπτειν τίς δὲ ἀναγγελεῖ μοι ἃ οὐκ ᾔδειν μεγάλα καὶ θαυμαστὰ ἃ οὐκ ἠπιστάμην 4ἄκουσον δέ μου κύριε ἵνα κἀγὼ λαλήσω ἐρωτήσω δέ σε σὺ δέ με δίδαξον 5ἀκοὴν μὲν ὠτὸς ἤκουόν σου τὸ πρότερον νυνὶ δὲ ὁ ὀφθαλμός μου ἑόρακέν σε 6διὸ ἐφαύλισα ἐμαυτὸν καὶ ἐτάκην ἥγημαι δὲ ἐμαυτὸν γῆν καὶ σποδόν ( Ιωβ, 42, 1-6)

Μετάφραση: Φιλοθέη