Το μαύρο τετράγωνο του Καζιμίρ Μάλεβιτς

17 Μαΐου 2013

Malevich_photo

Το ενδιαφέρον για τον εισηγητή του σουπρεματισμού είναι στην Ελλάδα ιδιαιτέρως έντονο. Η Ελένη Μαχαίρα καταγράφει σε αρκετές σελίδες αυτής της μελέτης την σχέση του Μάλεβιτς με την ρωσσική θρησκευτική φιλοσοφία του 20ου αι. και τους εκπροσώπους της (Μπερντιάγιεφ, Σ. Μπουλγκάκωφ, Στρούβε, Φρανκ κ.α.).

Ελένη Μαχαίρα, «Το μαύρο τετράγωνο του Καζιμίρ Μάλεβιτς»
ISBN: 9789602692387
Εκδόσεις Στιγμή, Αθήνα 2011, σελ. 182

Το ενδιαφέρον για τον εισηγητή του σουπρεματισμού (< supremus =  υπεροχή), μιας γνωστής και βραχύβιας τάσεως της Ρωσσικής Πρωτοπορίας Κ. Μάλεβιτς είναι στην Ελλάδα ιδιαιτέρως έντονο (βλ. λ.χ. Γ. Ζιώγας, Ο βυζαντινός Μάλεβιτς, Στάχυ, Αθήνα 2000 & Ι. Ζάρρα, Κοσμική ζωγραφική και θρησκευτικός συμβολισμός. Η περίπτωση του καλλιτέχνη της ρωσσικής πρωτοπορίας Κ. Μάλεβιτς (1878-1935), Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2006). Ένας από τους πιο γνωστούς και πολυσυζητημένους πίνακες του Μάλεβιτς είναι το «Μαύρο τετράγωνο» (εφεξής «ΜΤ»), που κατά πάσα πιθανότητα έχει φιλοτεχνηθεί το 1915.

Η Ελ. Μαχαίρα στην παρούσα μελέτη υποστηρίζει ότι «το Μαύρο Τετράγωνο παραμένει ένα μυστήριο της δημιουργικότητας, όπως μυστήριο παρέμεινε μέχρι τέλους και για τον Μάλεβιτς» (σ. 28).

Συζητούνται στο παρόν έργο οι κυριότερες ερμηνείες του «ΜΤ», όπως το ότι «αντιστοιχεί σ’ ένα ταοϊστικό μηδέν» (σ. 37), ή ότι είναι «η ενοποιός αρχή της διέγερσης που μπορεί και να προκαλέσει και να εναρμονίσει τα αντίθετα» (σ. 63). Ωστόσο, η συγγραφέας θα δείξει εν συνεχεία ότι το «ΜΤ» είναι μία υπέρβαση του μηδενός και επιπλέον ότι αποτελεί μία δημιουργική αρχή που «αποκαλύπτει την κρυμμένη ουσία της φύσεως» (σ. 150).

Αναδεικνύεται, επίσης, η ενδιαφέρουσα συνάντηση του Μάλεβιτς με τον π. Παύλο Φλωρένσκι, αφού στα γραπτά τους διακρίνουν και οι δύο μεταξύ του προσώπου και του προσωπείου (σ. 71), ενώ παράλληλα συζητείται η ένταξη στον συμβολισμό ή η διαφοροποίηση του Μάλεβιτς από τους συμβολιστές (σ. 81). Ομοίως ενδιαφέρουσα είναι η ερμηνεία που υιοθετεί η συγγραφέας περί του «νέου ρεαλισμού» του έργου του Μάλεβιτς, στοιχείου εντοπιζόμενου κυρίως στην σχέση χρωμάτων και μορφών η οποία εκφράζει μία ενότητα.

Από φιλοσοφικής πλευράς, η Ελ. Μαχαίρα καταγράφει σε αρκετές σελίδες της μελέτης της (σσ. 95-120) την σχέση του Μάλεβιτς με την ρωσσική θρησκευτική φιλοσοφία του 20ου αι. και τους εκπροσώπους της (Μπερντιάγιεφ, Σ. Μπουλγκάκωφ, Στρούβε, Φρανκ κ.α.).

Από τις ιστορικές παραμέτρους της μελέτης, η συζήτηση εστιάζεται σε πολλά σημεία (βλ. ενδεικτικώς σσ. 78-79, 89-91, 123-125) στην συμπόρευση ή στην αντιπαράθεση του Μάλεβιτς με τους μπολσεβίκους και τον Λένιν. Αναμφισβήτητο πάντως είναι το γεγονός ότι το καθεστώς των μπολσεβίκων διέκειτο εχθρικώς εξ αρχής προς τις διάφορες τάσεις της Πρωτοπορίας. Θα πρέπει δε να αποκλεισθεί, κατά την συγγραφέα, και η συμπερίληψη του Μάλεβιτς στους Αναρχικούς, καθ’ όσον «εάν ο Μάλεβιτς ανήκε πολιτικά στον ρωσικό Αναρχισμό, δεν θα στήριζε με την παρουσία του τον μηχανισμό μιας κεντρικής κυβέρνησης που διαφοροποείτο από τους αναρχικούς ως προς την οργάνωση, τα μέσα, τις ενέργειες και που από νωρίς έδειχνε ότι θα τσάκιζε τα ελεύθερα κινήματα των μαζών, καταπνίγοντας με τον τρόπο αυτόν την Επανάσταση» (σ. 142).

Η παρούσα μελέτη της Ελ. Μαχαίρα πάνω στο «Μαύρο τετράγωνο» του Κ. Μάλεβιτς είναι πολύ ενδιαφέρουσα τόσο από αισθητικής και φιλοσοφικής, όσο και από ιστορικής πλευράς. Βιβλιογραφικώς ενημερωμένη και ερμηνευτικώς επαρκής η εργασία μπορεί να αναγνωσθεί από ένα αναγνωστικό κοινό με πολλές αναζητήσεις και όχι μόνον από τον ειδικό μελετητή του έργου του Κ. Μάλεβιτς. Χρήσιμο, τέλος, είναι και το «Χρονολόγιο του Μάλεβιτς και της εποχής του» που συμπληρώνει την κυρίως μελέτη.