Ο Μητροπολίτης Κυπριανός και η Ησυχαστική Παράδοση στη Ρωσία [3]

Εδώ χρειάζεται να μνημονεύσουμε ακόμη μία ακόμη μεγάλη προσωπικότητα, τον αυτοκράτορα Ιωάννη Καντακουζηνό. Αυτός όλη τη ζωή του ήταν καλός φίλος με τον πατριάρχη Φιλόθεο και πιθανότατα γνώριζε  προσωπικά και τον Κυπριανό. Αν ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ήταν ο μεγαλύτερος θεολόγος της εποχής, και ο πατριάρχης Φιλόθεος ο Κόκκινος ο πιο δραστήριος εκλαϊκευτής των ιδεών του, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Καντακουζηνός ήταν ο πιο διορατικός πολιτικός της εποχής του. Έχοντας κατανοήσει πολύ καλά τη σοβαρότητα της απειλής των Οθωμανών, πρώτος έκανε προσπάθειες να οργανώσει όλα τα ορθόδοξα κράτη σε ενιαίο μέτωπο κατά της απειλής αυτής και πρώτος από τους βυζαντινούς Αυτοκράτορες που επιδίωξε σύναψη ουσιαστικών σχέσεων με τη μοσχοβίτικη Ρωσία.

Μάλιστα, ο Ιωάννης Καντακουζηνός και ο πατριάρχης Φιλόθεος, κατέβαλαν κάθε δυνατή προσπάθεια για την ενότητα του κόσμου των Ορθοδόξων, πολιτική και εκκλησιαστική, και βέβαια για την ένωση του Ρωσικού κράτους και την αναγνώριση της αυθεντίας της Μόσχας εκκλησιαστικής και πολιτικής, στο νέα μορφή του κράτους αυτού.[15] Στο πλαίσιο των προσπαθειών αυτών εντάσσεται ενεργά και ο μέλλων μητροπολίτης Μόσχας, Κιέβου και πάσης Ρωσίας, Κυπριανός.

Ο μητροπολίτης Makarij στο βιβλίο του «Ιστορία της Ρωσικής Εκκλησίας» αναφέρει το εξής για τον Κυπριανό: «Άνδρας με πάσα σωφροσύνη και θείο νου, μάλιστα πολυσχιδής προσωπικότητα με πολλές γνώσεις. Διαρκώς προσπαθούσε να διδάσκει το λαό με φόβο Θεού και με τις πρωτότυπες και εμπνευσμένες ομιλίες του προξενούσε σε όλους μεγάλη ευχαρίστηση. Αγαπούσε την ησυχία και συχνά απομονωνόταν στο χωριό Goleništevo. Εκεί, στα ήσυχα μέρη μεταξύ των δύο ποταμών Sendunia και Ramenska, μέσα στα δάση, παραδιδόταν σε θεωρία, μελέτη του θείου λόγου, και συνέγραφε. Γνώριζε άριστα τους εκκλησιαστικούς κανόνες, ήταν ζηλωτής της λειτουργικής τάξης και μετέφρασε από τα ελληνικά εκκλησιαστικές ακολουθίες και τη Θεία λειτουργία»[16].

Κατά τη διάρκεια της Ταταροκρατίας στη Ρωσία και μέχρι τα μέση του 14ου αιώνα δεν υπάρχει ίχνος πολιτισμικής ζωής. Το περιεχόμενο πολλών έργων που υπάρχουν σε χειρόγραφη μορφή στη Ρωσία, εκείνη την εποχή, λόγω των συνεχών αντιγραφών διαστρεβλώνεται πολλές φορές, γεγονός που καθιστά αναγκαία τη διόρθωσή τους. Στην ιστορία της Ρωσικής Εκκλησίας, ο μητροπολίτης Κυπριανός κατέχει σημαντικότατη θέση, ως πρωταγωνιστής της λειτουργικής μεταρρύθμισης με βάση τη διόρθωση των λειτουργικών βιβλίων και των εκκλησιαστικών ακολουθιών.

Κατά τη διάρκεια της θητείας του στον μητροπολιτικό θρόνο της Ρωσίας, ο Κυπριανός ήταν πιστός στη παράδοση του βυζαντινού μοναχικού Ησυχασμού. «Αυτό αναγνωρίζεται όχι μόνο από το γεγονός ότι ο Κυπριανός εισήγαγε στη Ρωσία το Κωνσταντινουπολίτικο κείμενο του “Συνοδικού της Ορθοδοξίας”, στο οποίο δικαιώνεται πανηγυρικά η θεολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, αλλά και από το γεγονός της προσωπικής αντιγραφής συγγραμμάτων σχετικά με τη μοναχική πολιτεία. Έχουν σωθεί αυτόγραφα του, που περιέχουν την “Κλίμακα” του αγίου Ιωάννη της Κλίμακος και τα συγγράμματα του Ψεύδο-Δυονυσίου Αρεοπαγίτη. Οι Ρώσοι ησυχαστές, τον 16ο αιώνα, συνήθιζαν να αναφέρουν τις “Απαντήσεις” του Κυπριανού πρoς τον ηγούμενο Αθανάσιο, στις οποίες ο μητροπολίτης, με βάση την αγιορειτική του εμπειρία, καταδικάζει την πρακτική των μοναστικών αδελφοτήτων να διατηρούν στην κατοχή τους τεράστιες εκτάσεις γης και πολλούς εργάτες, καθώς τη θεωρεί διαστροφή της μοναχικής πολιτείας»[17].

Τη σχέση του μητροπολίτη Κυπριανού με τον ρωσικό μοναχισμό μπορούμε να ανιχνεύσουμε  στις σχέσεις του με τον άγιο Σέργιο του Ραντονέζ. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς γνωρίστηκαν οι δύο άντρες, αλλά είναι γνωστό ότι υπήρχε μεταξύ τους ισχυρή φιλία. Ο Σέργιος μερικές φορές προσπαθούσε να πείσει τον Μεγάλο Πρίγκιπα Δημήτριο Ioannovitč Donskij να δεχθεί τον άγιο Κυπριανό, αλλά η προσωπική έχθρα του Πρίγκιπα με τον μητροπολίτη δεν του επίτρεψε να το προχωρήσει σε μια τέτοια ενέργεια[18].

Σώθηκαν τρεις επιστολές του μητορπολίτη Κυπριανού προς τον άγιο Σέργιο και τον άγιο Θεόδωρο Simonosbskij. Από το περιεχόμενό τους γίνεται κατανοητό ότι ο διωκόμενος από τον πρίγκιπα Δημήτριο άγιος δεν είχε άλλον καλύτερο φίλο στη Ρωσία, στον οποίο θα μπορούσε να του εξομολογηθεί τον πόνο του. Από την άλλη πλευρά, πάλι, οι απαντήσεις του αγίου Σεργίου τον ενέπνεαν ηρεμία, θάρρος και αυτοπεπίθηση να αντιμετωπίσει το μέλλον[19].

Ο μητροπολίτης Κυπριανός άφησε την προσωπική του σφραγίδα στον ρωσικό πολιτισμό. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στη Ρωσία, αφιερώθηκε στην επικράτηση της λειτουργικής μεταρρύθμισης του πατριάρχη Κωνσταντινούπολης Φιλοθέου. Πιθανότατα, εκείνη την εποχή, εισάγεται στη Ρωσία η εορτή της μνήμης του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, δηλαδή σχεδόν ταυτόχρονα με την εισαγωγή της στην Εκκλησία του Βυζαντίου.[20] Μάλιστα, με πρωτοβουλία του, «καθιερώθηκε η Μεγάλη Ρωσική Χρονογραφία, η συγγραφή και χρήση της οποίας αποσκοπούσε στην αποφυγή των φυγόκεντρων πολιτικά και εθνικά χρονογραφιών των αντιπάλων Ρώσων πριγκίπων. Η πρωτοβουλία αυτή αποσκοπούσε στην ενότητα του ρωσικού έθνους με δημιουργικό τρόπο, ο οποίος, κατά τη διδασκαλία των Ησυχαστών, βρισκόταν στον λόγο»[21].

Ο Κυπριανός, επίσης, είχε υπό την προστασία του τον Θεοφάνη Γραικό, ο οποίος ιστόρησε με καταπληκτικές τοιχογραφίες τους ναούς Blagoveštenskij και Archangelskij στη Μόσχα. Ας μην ξεχνάμε ότι μαθητής του Θεοφάνη του Γραικού υπήρξε ο Ανδρέας Ρουμπλιώφ, μοναχός της Λαύρας της Αγίας Τριάδος στη Μόσχα»[22].

Προφανώς, λοιπόν, δεν είναι δυνατό να αγνοηθεί ο σημαντικός ρόλος του νοτιοσλαβικού παράγοντα στη διαμόρφωση της παλαιορωσικής γραμματείας. Χάρη στον παράγοντα αυτόν, διορθώθηκαν τα λειτουργικά και άλλα χειρόγραφα, ενώ έγιναν γνωστά στη Ρωσία, σε σλαβική μετάφραση, πολλά έργα της βυζαντινής πνευματικής γραμματείας. Ο καθηγητής Sobolevskij θεωρεί ότι με το τέλος της επίδρασης του νοτιοσλαβικού παράγοντα στη διαμόρφωση της παλαιορωσικής γραμματείας «είχε σχεδόν διπαλσιαστεί σχεδόν ο αριθμός των κειμένων που την εκπροσωπούσαν εκείνη την περίοδο και ο λογοτεχνικός πλούτος, που υπήρχε, ήταν σε θέση να ικανοποιήσει ήδη όλες τις ανάγκες και τις προτιμήσεις των αναγνωστών και να δώσει επαρκές υλικό και νέα κίνητρα στους Ρώσους συγγραφείς. Χωρίς τον πλούτο αυτόν, δεν θα είχαμε ούτε τα συγγράμματα του Νείλου Sorskij, ούτε τη δική μας “Χρονογραφία” – το πρώτο ρωσικό έργο γενικής ιστορίας – ούτε θα είχαμε το “Αλφαβητάριον”[23], με τα άρθρα γραμματικής και ορθογραφίας»[24].

Η επόμενη φάση στην εξέλιξη της διάδοσης της Ησυχαστικής παράδοσης και γραμματείας στη Ρωσία συνδέεται στενά με το όνομα του αγίου Νείλου Sorskij. «Ακριβώς μεταξύ του 15ου και του 16ου αιώνα εμφανίζεται το κείμενο “Διαθήκη πρός τους μαθητές” του αγίου Νείλου. Αυτό είναι το πρώτο πρωτότυπο κείμενο του ρωσικού Ησυχασμού. Η ζωή και τα έργα του αγίου Νείλου είναι επίσης πρωτότυπα για ολόκληρο το πνευματικό κίνημα των ερημιτών “πέρα από τον ποταμό Βόλγα”. Αυτή η κίνηση αποτελεί την πιο καθαρή και άμμεση συνέχεια της Ησυχαστικής παράδοσης στο ρωσικό έδαφος»[25].

Ο Γεώργιος Φλωρόφσκυ αναφέρει: «Αυτό το κίνημα είναι ζωντανή και οργανική συνέχεια εκείνου πνευματικού κύματος, το οποίο περιβάλλει ολόκληρο τον ελληνικό και νοτιοσλαβικό κόσμο του 14ου αιώνα. Η αλήθεια για το πνευματικό κίνημα των ερημιτών “πέρα από τον ποταμό Βόλγα” είναι αναμφισβήτητα… η αλήθεια της νοεράς προσευχής»[26].

Η βασιλεία του τσάρου Ιβάν του Τρομερού, ο τρόμος της χαοτικής εποχής, το σχίσμα, οι καταστροφικές συνέπειες της εκκλησιαστικής μεταρρύθμισης του τσάρου Πέτρου του Μεγάλου, είναι εποχές που διαρκούν περισσότερο από τρεις αιώνες, κατά τη διάρκεια των οποίων ο ρωσικός Ησυχασμός σταδιακά περνάει στη λήθη.

Αλλά και στους αιώνες της ισχυρότατης δυτικής και σχολαστικής επιρροής στη Ρωσία, δεν διακόπηκε η πνευματική σχέση με το Άγιον  Όρος. Ο άγιος Τύχων Zadonskij, με το χαρακτηριστικό για τον Ρώσο ανοικτό ύφος, αποκαλύπτει στην εμπειρία της προσευχής του «την αίσθηση για παγκόσμια ευαισθησία» και εδώ βρίσκεται η φανέρωση του ακτίστου φωτός του Θαβώρ, το οποίο οδηγεί την ψυχή στην κορύφωση του «είναι» της ύπαρξης.

Η νέα πνευματική αναγέννηση του Μοναχισμού στη Ρωσία άρχισε στα τέλη του 18ου αιώνα, με τη δραστηριότητα του αγίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκι και του κύκλου των μαθητών του.

Μετάφραση:Φώτης