Ιδιοκτησία για τους ανθρώπους, όχι για το κέρδος

Στο παρόν βιβλίο οι συγγραφείς –Καθηγητές στα Πανεπιστήμια της Χαιδελβέργης και της Χιλής αντιστοίχως- εξετάζουν ιστορικά και κριτικά τις συνθήκες που συνέβαλαν στην ανάδυση και στην εδραίωση της οικονομικής παγκοσμιοποιήσεως.

Εάν είναι δεκτό ότι η ιδιοκτησία που μπορεί να παράγει κέρδος έχει γίνει κεφάλαιο, τότε είναι δυνατόν να αντιληφθεί κανείς ότι η συσσώρευση ιδιοκτησίας καθίσταται επικίνδυνη για την βιωσιμότητα της ανθρώπινης κοινότητας (σ. 11, σ. 12). Άλλωστε είναι γνωστό ότι ο καπιταλισμός ως οικονομικό σύστημα στοχεύει στην μεγιστοποίηση του κέρδους, αλλά αυτό γίνεται εν γένει χωρίς σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή και την φύση.

Τα τέσσερα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου έχουν ένα ιστορικό κατά βάσιν χαρακτήρα, αναφερόμενα στην ιδιοκτησία στην βιβλική παράδοση, τόσο την ιουδαϊκή όσο και την πρώιμη χριστιανική, στην εποχή του μεσαίωνα και στους νεωτέρους χρόνους (με ιδιαίτερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις των απόψεων του Τζων Λοκ, ο οποίος, κατά τους συγγραφείς, «νομιμοποίησε την ανάληψη της πολιτικής εξουσίας από τους μεγάλους γαιοκτήμονες» κατά την επανάσταση του 1648).

Οπωσδήποτε είναι ενδιαφέρουσες οι τοποθετήσεις των συγγραφέων στο φαινόμενο της παγκοσμιοποιημένης καπιταλιστικής οικονομίας (σ. 139 κεξ.), η οποία επιβάλλεται πλέον στους λαούς μέσω του λεγομένου «πολιτιστικού καπιταλισμού» (σ. 153), εκφραζόμενου με νέες μορφές διασκεδάσεως και ηθικών αντιλήψεων.

 Στο πέμπτο κεφάλαιο, και με αφορμή τα γεγονότα της πτώσεως των “Διδυμων Πύργων” οι συγγραφείς κάνουν λόγο για ένα «παγκόσμιο εμφύλιο πόλεμο» (σ. 174), ενώ απορρίπτουν την παλαιότερη ερμηνεία περί της «συγκρούσεως των πολιτισμών» (σ. 176), που είχε τότε προκαλέσει και στην Ελλάδα αρκετές αντιρρήσεις.

Οι ίδιοι οι συγγραφείς ισχυρίζονται σωστά ότι η άπόγνωση δεν δημιουργεί αντίσταση. Παρενθετικώς -και σχετικά με τον χαρακτήρα μιας μελλοντικής επαναστάσεως- μπορεί να υπομνησθεί στο σημείο αυτό η άποψη που είχε διατυπώσει άλλοτε ο Μ. Μπακούνιν (1814-1876): «Ούτε η αθλιότητα κι η απελπισία μαζί είναι αρκετές για να προκαλέσουν την Κοινωνική Επανάσταση. […] Για να φτάσουμε εκεί είναι απαραίτητο να διαθέτει ο λαός ένα κοινό ιδανικό, αναπτυγμένο ιστορικά μέσα απ’ τα βάθη του λαϊκού ενστίκτου […] Είναι αναγκαίο να έχει ο λαός μία γενική ιδέα για το δίκιο του και μια βαθιά, θρησκευτική, αν θέλετε, πίστη σ’ αυτό το δίκιο. Όταν αυτή η ιδέα κι αυτή η πίστη συνδυάζονται στο λαό με την αθλιότητα που τον οδηγεί στην απελπισία, τότε η Κοινωνική Επανάσταση είναι αναπόφευκτη, βρίσκεται κοντά και καμιά δύναμη δεν μπορεί να της αντισταθεί» (Κρατισμός και αναρχία, μετ. Γ. Γαλανόπουλος, Ελεύθερος τύπος, Αθήνα 1979, σ. 36). Σε κάθε περίπτωση, είναι αναμφισβήτητο ότι «όλη η στρατηγική της παγκοσμιοποίησης αρνείται την ανθρώπινη αξιοπρέπεια» (σ. 186).

Το έκτο κεφάλαιο περιέχει αναφορές στην παγκοσμιοποίηση με επίκεντρο την πολύπαθη Λατινική Αμερική (σσ. 196-213).

Τα επόμενα κεφάλαια (7^ο και 8^ο) περιλαμβάνουν τις τοποθετήσεις των συγγραφέων απέναντι στην κυριαρχία του καπιταλισμού τον οποίο χαρακτηρίζουν «μηδενιστικό» (σ. 219). Δεν λείπουν και εδώ οι ιστορικές αναφορές και τα παραδείγματα (από τα βιβλικά κείμενα, τον Αριστοτέλη, την μεσαιωνική φιλοσοφία και τον Μαρξ) σχετικά με τον τρόπο χρήσεως της ιδιοκτησίας (σσ. 224-240). Συναφώς προσθέτουν οι δύο συγγραφείς μία προσέγγιση, ιδιαιτέρως επίκαιρη, που αφορά στην σχέση ιδιοκτησίας και τόκου, θυμίζοντας ότι «λόγω των ολέθριων συνεπειών του τόκου η Βίβλος, ο Αριστοτέλης και άλλοι ζητούν την απαγόρευσή του» (σ. 265).

Πάντως δεν είναι βέβαιο ότι σήμερα οι άνθρωποι είναι έτοιμοι για μία «υπέρβαση του καπιταλισμού», ενώ παράλληλα ελλοχεύει ο κίνδυνος «να σαγηνευτούν από τον λαϊκιστικό φασισμό, ανησυχητικά σημάδια του οποίου υπάρχουν ήδη σε ολόκληρη την Ευρώπη» (σ. 280). Περιττό να αναφερθώ εδώ στο νεοφασιστικό μόρφωμα που αναπτυχθεί επικινδύνως και στην Χώρα μας.

Στο 8^ο κεφάλαιο οι συγγραφείς επισημαίνουν τον ρόλο της Εκκλησίας στην παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική οικονομία. Γενικώς είναι ορθό ότι «οι Εκκλησίες δεν μπορούν να κατανοήσουν ότι οι υποσχέσεις του ΔΝΤ και της Παγκόσμιας Τράπεζας για την “καταπολέμηση της φτώχειας” υπηρετούν τα συμφέροντα των πιστωτών» (σ. 296). Ομοίως, οι Εκκλησίες οφείλουν, κατά τους συγγραφείς, να αναθεωρήσουν τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν την ιδιοκτησία του κεφάλαιου.

Σε μία γενικότερη αποτίμηση, το βιβλίο προτείνει την αλλαγή πορείας ώστε να μην καταστραφεί η ανθρωπότητα και η φύση. Οι προτάσεις των συγγραφέων είναι μεν ρεαλιστικές, αλλά είμαι της γνώμης ότι ο κόσμος δεν είναι συνολικά έτοιμος (η δεν έχει ακόμα την δύναμη) να αλλάξει την πραγματικότητα στην οποία ζει.

(Το κείμενο δημοσιεύθηκε στην περιοδική έκδοση»Νέος Ερμής ο Λόγιος», τ. 8)