Λαϊκή ευσέβεια και θεραπεία σε ιαματικές πηγές (1ο Μέρος)

Λαϊκή ευσέβεια και θεραπεία σε ιαματικές πηγές [*]

Τα νερά, και ιδιαίτερα οι πηγές, λατρεύτηκαν σε όλες τις εποχές και από πολλούς λαούς[1], επειδή το νερό ήταν και είναι ένα στοιχείο ζωτικής σημασίας. Ήδη από την αρχαιότητα, οι ιαματικές πηγές έπαιζαν σημαντικό ρόλο σε θεραπευτικές διαδικασίες, πολλές φορές σε συνδυασμό με θρησκευτικές ιεροτελεστίες. Γι’ αυτό το λόγο, πλήθος ανθρώπων τις επισκέπτονταν, τις τιμούσαν και τις αξιοποιούσαν, αναζητώντας τη θεραπεία.[2] Η επιστημονική ιατρική με τη σειρά της αναγνώρισε τη θεραπευτική αξία και επίδραση του νερού στον ανθρώπινο οργανισμό. Ο Ιπποκράτης μάλιστα διακρίνει τα νερά σε βλαβερά και ωφέλιμα για την ανθρώπινη υγεία.[3]

Στην αρχαιότητα, το νερό κατείχε σημαντική θέση στους καθαρμούς. Ο εξαγνιστικός του ρόλος ήταν διττός. Με αυτό, δηλαδή, οι άνθρωποι απαλλάσσονταν από τα λύματα μίας ασθένειας, μίας επιδημίας, ενός τοκετού, προφανώς για λόγους υγιεινής, αλλά και από τη δαιμονική δύναμη που κατοικούσε σε αυτά.[4] Έτσι, στην Ιλιάδα, οι Αχαιοί για να απαλλαγούν από το μίασμα μίας ασθένειας, λούζονται και ρίχνουν τα ακάθαρτα νερά στη θάλασσα.[5]

 Στη λατρεία του θεραπευτή θεού Ασκληπιού τα λουτρά και η καθαριότητα των ασθενών έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη θεραπευτική διαδικασία, ως απαραίτητο στοιχείο της προετοιμασίας τους. Γι’ αυτό κοντά στα Ασκληπιεία υπήρχαν φυσικές πηγές και ποτάμια η αν δεν υπήρχαν αυτά, κρήνες που συνδέονταν με κάποια πηγή, οι οποίες εξυπηρετούσαν τους ασθενείς. Στη Γόρτυνα της Αρκαδίας, ο Παυσανίας μνημονεύει το ναό του Ασκληπιού αλλά και το ποταμό Λούσιο η Γορτύνιο που έρρεε πολύ κοντά.[6] Στο Γύθειο κοντά σε ναό του Ασκληπιού υπήρχε μία πηγή αφιερωμένη σε αυτόν:  «…και Ασκληπιού χαλκούν άγαλμά εστιν, ουκ επόντος ορόφου τω ναώ, και πηγή του θεού…».[7]

Ανάλογο σκηνικό περιγράφει ο Παυσανίας κοντά στο Μύσαιο (περιοχή Κορινθίας). Εκεί υπήρχε ιερό του Ασκληπιού ονομαζόμενο Κύρος, όπου οι άνθρωποι θεραπεύονταν από το θεό: «…και ιάματα ανθρώποις παρά του θεού γίνεται».[8] Και σ’ αυτή την περιοχή πήγαζε νερό και μάλιστα στην πιο μεγάλη από τις πηγές ήταν στημένο άγαλμα του Ασκληπιού.[9]

Οι πηγές συνδέονταν ιδιαίτερα με τις Νύμφες. Θεωρούνταν ως οι θεότητες των τρεχούμενων νερών, κάθε πηγής και κάθε κρήνης. Ήταν αφιερωμένες σε αυτές και αποτελούσαν τόπους λατρείας και θεραπείας. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι πολλές πηγές εξειδικεύονταν σε κάποια συγκεκριμένη πάθηση. Ο Παυσανίας αναφέρει χαρακτηριστικά στα Ηλιακά Α΄ για τη σπηλιά των Ανιγρίδων νυμφών, η οποία βρισκόταν κοντά σε ποτάμι. Όσοι έπασχαν από δερματοπάθειες, προσεύχονταν εκεί και έταζαν θυσίες στις νύμφες, σφούγγιζαν τα αρρωστημένα μέρη του σώματος τους και περνούσαν κολυμπώντας το ποτάμι. Έτσι άφηναν την αρρώστια μέσα στο νερό και έβγαιναν από αυτό υγιείς.[10] Η αρχαιολογική έρευνα έχει δείξει ότι μία πηγή υπήρχε εκεί και ότι το νερό της ήταν θειούχο. Σήμερα έχει επιβεβαιωθεί ότι τα θεραπευτικά λουτρά σε θειούχο νερό είναι πράγματι αποτελεσματικά στη θεραπεία καλοήθων δερματικών παθήσεων.[11]

Στα Ηλιακά Β΄  ο Παυσανίας αναφέρεται σε μία ακόμη θεραπευτική πηγή που χυνόταν στο ποταμό Κύθηρο και πάνω σ’ αυτή βρισκόταν ένα ιερό των νυμφών. Η πηγή, όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας, ήταν θεραπευτική, αφού όσοι λούονταν σ’ αυτή θεραπεύονταν από ασθένειες και από κάθε είδους πόνους.[12] Αναφορά σε αυτό το ιερό των Νυμφών (που λέγονταν Ιωνιάδες) γίνεται και από το Στράβωνα, για το οποίο λέει ότι βρισκόταν στην Ηράκλεια, στον Κυθήριο ποταμό, και ότι υπήρχε η πίστη ότι οι Νύμφες θεράπευαν ασθένειες με νερά του ποταμού.[13]

Μερικές πηγές συνδέονταν αποκλειστικά με την ιατρική μαντεία. Στην Πάτρα και μάλιστα μπροστά στο ιερό της Δήμητρας υπήρχε μία τέτοια μαντική πηγή, που με τη βοήθεια ενός καθρέφτη, και ύστερα από προσευχή και κάψιμο θυμιάματος προς τιμή της θεάς Δήμητρας, πρόσφερε πρόβλεψη για το μέλλον του ασθενή, δηλαδή αν θα θεραπευθεί η αν θα πεθάνει. Ο Παυσανίας αναφέρει με λεπτομέρεια τη διαδικασία πρόβλεψης και χαρακτηρίζει το συγκεκριμένο μαντείο αλάθητο.[14] Σήμερα στο ίδιο σημείο υπάρχει το αγίασμα η όπως ονομάζεται το «πηγάδι του αγίου Ανδρέα», όπου σύμφωνα με την παράδοση δίπλα στην πηγή αυτή σταυρώθηκε ο άγιος, ενώ η περιοχή της μαντικής πηγής ήταν ο τόπος διδασκαλίας του Αποστόλου.[15]

Επίσης, τα ποτάμια ήταν ιερά και γνωστά για τις θεραπευτικές τους ιδιότητες, ενώ αναπτυσσόταν γύρω από αυτά η ανάλογη λατρεία. Ο Τέαρος, ένας μικρός ποταμός της Ανατολικής Θράκης, φημιζόταν, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, ότι θεράπευε κάθε ασθένεια και ιδιαίτερα τη ψώρα ανθρώπων και αλόγων.[16] Ο Παυσανίας αναφέρεται στον ποταμό Πάμισο, ο οποίος θεράπευε μικρά παιδιά: «ιόντι δε εκ Θουρίας ως επί Αρκαδίας εισίν αι πηγαί του Παμίσου: και επ’ αυταίς παισί μικροίς ακέσματα γίνεται.»[17]

 Το πιο συνηθισμένο και συνάμα ιδιαίτερο τάμα των παιδιών για κάθε ευεργεσία ποτάμιων θεοτήτων η για την αίσια μετάβαση τους από την εφηβική στην ανδρική ηλικία η για τη σωτηρία τους από κάποιο κίνδυνο ήταν η αφιέρωση της κόμης τους.[18] Μία άλλη πράξη ευγνωμοσύνης προς ευεργέτες θεούς ήταν να δίνουν οι γονείς τα ονόματα των ποταμών στα παιδιά τους: Ασωπόδωρος, Κηφισόδωρος η Κηφισόδοτος, Ισμηνίας η Ισμινόδωρος.[19] Φυσικά δεν έλειπαν τα αναθηματικά ανάγλυφα προς τιμή τους.[20]

Στο χριστιανισμό, το νερό διατηρεί τον καθαρτικό και θεραπευτικό του ρόλο. Είναι το αγιασμένο υλικό στοιχείο του ιερού Βαπτίσματος, μέσω του οποίου οι πιστοί γίνονται μέλη της Εκκλησίας.[21] Η τριπλή κατάδυση και ανάδυση του βαπτιζομένου συμβολίζει την απέκδυση του παλαιού εαυτού του και την πλήρη αναγέννηση του εν Χριστώ. Επίσης, με την αγιαστική χάρη του Θεού το νερό γίνεται μέσο αγιασμού και θεραπείας. Οι αγιολογικές διηγήσεις αναφέρουν πολλές περιπτώσεις όπου το αγιασμένο νερό γίνεται θεραπευτικό μέσο.[22] Σε πολλά σημεία των ακολουθιών του αγιασμού αναφέρεται το αίτημα για τη θεραπεία ψυχικών και σωματικών ασθενειών, αν και τονίζεται πρωτίστως η πνευματική διάσταση της ασθένειας και της θεραπείας. Δηλαδή, ως ασθένεια νοείται η αμαρτία και ως θεραπεία η σωτηρία.[23]

* Η παρούσα μελέτη αποτελεί μέρος της υπό έρευνας διδακτορικής διατριβής με θέμα: «Το αίτημα της ίασης των ασθενών στη λαϊκή θρησκευτικότητα». H παρούσα έρευνα έχει συγχρηματοδοτηθεί από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο – ΕΚΤ) και από εθνικούς πόρους μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου Αναφοράς (ΕΣΠΑ) – Ερευνητικό Χρηματοδοτούμενο Έργο: Ηράκλειτος ΙΙ. Επένδυση στην κοινωνία της γνώσης μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου.

1. Περισσότερες πληροφορίες για τη λατρεία των ιαματικών πηγών εκτός ελλαδικού χώρου, βλ. Antje Krug, Αρχαία Ιατρική: Επιστημονική και θρησκευτική ιατρική στην αρχαιότητα, μτφ. Ελένη Π. Μανακίδου – Θεόδωρος Σαρτζής, επίβλεψη Δημ. Δ. Λυπουρλής, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1997, σ.174 κ. εξ.
2. Βλ. ό.π., σ. 170.
3. Βλ. Ιπποκράτη, Περί αέρων, υδάτων, τόπων 7-9, Ιπποκράτης, Ιατρική θεωρία και πράξη, μτφ. – εισαγ. – σχόλια Δ. Λυπουρλής, εκδ. Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2000, σ.130-141.
4. Βλ. M.P. Nilsson, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, μτφ, Αικατερίνη Παπαθωμοπούλου,  εκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήνα 19905, σ. 97.
5. Βλ. Ιλιάδα Α 314:«οι δ’ απελυμαίνοντo και εις άλα λύματ’ έβαλλον». Γενικά τα νερά των καθαρμών που πραγματοποιούνταν μετά από κάποια ασθένεια η επιδημία η τοκετό ρίχνονταν σε κάποιο ποτάμι η στη θάλασσα, πρβλ. Παυσανία Αρκαδικά (VIII) 41, 1-2.
6. Βλ. Παυσανία, Αρκαδικά (VIII), 28, 1 κ.ε.
7. Παυσανία, Λακωνικά (ΙΙΙ) 21, 8.
8. Παυσανία, Αχαϊκά (VII), 27, 11.
9. Βλ. Παυσανία, Αχαϊκά (VII), 27, 11.
10. Βλ. Παυσανία, Ηλιακά Α  5, 11.
11. Βλ. Mirko D. Grmek, Diseases in the ancient greek world, translated by Mireille Muellner and Leonard Muellner, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, 1991, σ. 167.
12. Βλ. Παυσανία, Ηλιακά Β  22, 7.
13. Βλ. Στράβωνα, Γεωγραφικά 8. 3. 32.
14. Βλ. Παυσανία,  Αχαϊκά (VII), 21, 12- 13.
15. Βλ. Νικολάου Δ. Παπαχατζή, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αχαϊκά – Αρκαδικά, εκδ. Νικ. Δ. Παπαχατζή, χ.τ., 1967,σ. 131, υποσ. 2.
16. Βλ. Ηροδότου, Ιστοριών IV, 90, 1.
17. Παυσανία, Μεσσηνιακά (IV), 31, 4. Βλ. και Στράβωνα, Γεωγραφικά 8.3. 19, όπου ο Στράβων αναφέρεται στον ποταμό Άνιγρο, όπου τα νερά του θεραπεύουν δερματικές παθήσεις, όπως άλφες, λειχήνες, λεύκες. Επίσης αναφέρει την παράδοση ότι ο Μελάμποδας χρησιμοποίησε τα νερά του ποταμού για τον καθαρμό των Προιτίδων. Λένε επίσης ότι ο Αλφειός ονομάστηκε έτσι, επειδή τα νερά του έχουν την ιδιότητα να θεραπεύουν τις άλφες (δερματική πάθηση).
18. Βλ. William Henry Denham Rouse, Greek votive offerings, University Press, Cambridge, 1902, σ. 240.
19. Βλ. Νικολάου Δ. Παπαχατζή, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά – Ηλιακά, εκδ. Νικ. Δ. Παπαχατζή, χ.τ., 1965, σ. 131, υποσ. 2.
20. Βλ. IG I3, 987. Βλ. και Matthew Dillon, Girls and women in classical greek religion, Routledge, London/ New York 2002, σ. 24- 25.
21. Βλ. π. Βασίλειου Ι. Καλλιακμάνη, Ο εκκλησιολογικός χαρακτήρας της ποιμαντικής. Λεντίω ζωννύμενοι ΙΙ, εκδ. Μυγδονία, Θεσσαλονίκη 2005, σ. 42.
22. Βλ. Αριάδνης Σαραντουλάκου, Η θεραπευτική των αγίων σε αγιολογικές διηγήσεις μέχρι του 8ου αιώνα, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 2013, σ. 206-209.
23. Βλ. π. Κωνσταντίνου Καραϊσαρίδη, «Οι ακολουθίες του αγιασμού και η θεραπευτική τους διάσταση», Η υγεία και η ασθένεια στη λειτουργική ζωή της εκκλησίας, Πρακτικά Ι  Πανελλήνιου Λειτουργικού Συμποσίου Στελεχών Ιερών Μητροπόλεων (Βόλος, 20-22 Οκτωβρίου 2008), Κλάδος εκδόσεων της επικοινωνιακής και μορφωτικής υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα 2009, σ. 410.