Οι βασικές θεολογικές αρχές του αγ. Συμεών Θεσσαλονίκης

15 Δεκεμβρίου 2013

Στο πλαίσιο της μελέτης του αρχ. Νικολάου Ιωαννίδη για τους μεγάλους Βυζαντινούς λειτουργιολόγους αγίους Νικόλαο Καβάσιλα και Συμεών Θεσσαλονίκης, εξετάζεται στο παρόν απόσπασμα το συγγραφικό έργο και οι βασικές θεολογικές αρχές του δευτέρου.

β) Το συγγραφικό έργο του

Ως συγγραφέας ο Συμεών υπήρξε πολυγραφότατος. Το συγγραφικό του έργο κατά το πλείστον εγράφη κατά τη διάρκεια της ποιμαντορίας του στη Θεσσαλονίκη, γι’ αυτό απέβλεπε στην ενίσχυση του φρονήματος και της ορθοδόξου πίστεως κυρίως του ποιμνίου του, αλλά και «των απανταχού εν ταις χώραις εθνών ευρισκομένων πιστών»[115]. Περιλαμβάνει θέματα δογματικά, παραινετικά, παραμυθητικά και κυρίως λειτουργικά, τελετουργικά και υμνολογικά. Τα έργα του είναι τα ακόλουθα[116]:

Symeon_of_Thessaloniki

1.Διάλογος εν Χριστώ κατά πασών των αιρέσεων και περί της μόνης πίστεως του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, των ιερών τελετών τε και μυστηρίων πάντων της Εκκλησίας.

2. Ερμηνεία περί τε του θείου ναού και των εν αυτώ ιερέων τε περί και διακόνων, αρχιερέων τε και των ων έκαστος τούτων στολών ιερών περιβάλλεται, ου μην αλλά και περί της θείας μυσταγωγίας, λόγον εκάστω διδούσα των εν αυτή τελουμένων θείως και τοίς εν Κρήτη ευσεβέσι ζητήσασιν αποσταλείσα.

3. Ερμηνεία συνοπτική κατά δύναμιν εις το της ορθοδόξου και αμωμήτου ημών πίστεως των χριστιανών θείον και ιερόν Σύμβολον.

4. Έκθεσις αναγκαιοτάτη περί των του ιερού Συμβόλου ρήσεων, όθεν συνελέγησαν και κατά τινών συγκείμεναί είσιν.

5. Περιεκτικά ως δυνατόν της μόνης των χριστιανών ημών πίστεως κεφάλαια δώδεκα, άπερ τινες άρθρα καλούσι της πίστεως.

6. Αποκρίσεις προς τινας ερωτήσεις αρχιερέως ηρωτηκότος αυτόν (του Πενταπόλεως Γαβριήλ)

7. Περί ιερωσύνης προς τινά των ευλαβών μοναχών ιεράς διακονίας ηξιωμένον.

8. Ευχαί (27 τον αριθμόν).

9.Ύμνοι (24 κανόνες, 3 τριώδια, 1 διώδιον, 158 στιχηρα, 7 δοξαστικά, 21 καθίσματα, 6κοντακια, 4 οίκοι,12 εξαποστειλαρια και 8 ιαμβικά θεοτοκία).

10. Επιστολή προτρεπτική προς σωτηρίας οδόν, αποσταλείσα εν ταις κατά πάσαν την επαρχίαν αυτού αγίαις του Θεού Εκκλησίαις.

11. Επιστολή πρότερον μέν γραφείσα εις στηριγμόν ευσεβείας προς τους εν τη Ανατολή πιστούς, τους κατά Καισάρειαν και Άγκυράν τε και Γάγγραν, δια τινός διακόνου τούτο ζητήσαντος, ύστερον δε πλατυνθείσα μικρόν και τοις περί την Θετταλίαν εκδοθείσα.

12. Επιστολή πεμφθείσα Παύλω μοναχώ, εξ ιουδαϊσμού προς την αληθή των χριστιανών ημών πίστιν επιστρέψαντι, και κατά Ιουδαίων.

13. Επιστολή πεμφθείσα πάσι τοις εν τη επισκοπή Κίτρους και ταις άλλαις κατά πάσαν Θετταλίαν αγίαις επισκοπαίς ευσεβέσι.

14. Ομιλία τε και απολογία εν τώ απέρχεσθαι προς Κωνσταντινούπολιν αυτόν, ότε και άχρι Αγίου Όρους απελθών, της των αθέων Αγαρηνών επιδρομής γενομένης, επανήλθε πάλιν, αποστείλαντος γράμματα του πανευτυχεστάτου δεσπότου, τούτο ποιήσαι και των εν Αγίω Όρει θείων ανδρών συμβουλευσαμένων δια την εν Χριστώ οφειλήν.

15. Ιδιωτικόν γραμμα άνευ τίτλου (προς μοναχούς της Κωνσταντινουπόλεως, ίσως της Μονής των Ξανθοπούλων).

16. Έτερον ιδιωτικόν γράμμα άνευ τίτλου (προς Μακάριον Μακρήν).

17. Λόγος εις τον εν αγίοις μέγιστον αθλητήν και μυροβλήτην Δημήτριον εν ιστορίας τύπω τα νεωστί αυτού διηγούμενος θαύματα.

18. Περί του αγίου και θείου αγγελικού σχήματος, περί τε ησυχαστών και των εν κοινοβίοις και υποτακτικών.

19. Συμβουλία και ευχή τοις ισταμένοις πιστώς υπέρ της πατρίδος και τοις εναντίως έχουσιν επιτιμήσεις.

20. Συμβουλία ομοίως περί του ίστασθαι υπέρ του Χριστού και της πατρίδος και κατά των φρονούντων τα υπέρ των ασεβών επιτίμησις.

21. Λόγος εις την λαμπράν εορτήν του μεγίστου εν αθληταίς αγίοις θαυματουργού και μυροχεύμονος Δημητρίου.

23. Τινί των περιφανών ορθοδόξων, διδασκαλία αιτησαμένω μικράν (περί των ευαγγελικών μακαρισμών).

24. Διδασκαλία προς τον ευσεβή δεσπότην κύρ Ανδρόνικον Παλαιολόγον, γενόμενον μοναχόν, παραμυθητική τε άμα και παραινετική.

25. Επιστολή προς τον πρωτοπαπάν της περί τον Χάνδακα Εκκλησίας, περί θείου κηρύγματος.

26. Τώ δεσπότη (προς Ανδρόνικον Παλαιολόγον).

27. Επιστολή προς τον Οικουμενικόν Πατριάρχην (περί κωλυμάτων γάμου).

28. Ενταλτήριον προς τους μέλλοντας αναδέχεσθαι τους λογισμούς των προσερχομένων χριστιανών πνευματικούς πατέρας.

29. Συγχωρητικόν γράμμα.

30. Εγκώμιον Ισιδώρου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης.

31. Εγκώμιον Γαβριήλ αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης.

32. Τάξις της στάσεως και του θυμιάματος.

33. Έκθεσις ακριβεστέρα μετ’ ευταξίας της εν Θεσσαλονίκη ψαλλομένης ακολουθίας του άσματος.

34. Υποτύπωσις εν συνόψει των ακολουθιών των εορτών του όλου ενιαυτού και πότε δεί σημαίνειν διά των ιερών κωδώνων διπλώς και ποίαι δε αι καθολικαί και μέσαι εορταί του ενιαυτού και πως δει ψάλλειν εν αυταίς.

35.Ψαλτήριον του ασματικού.

36. Οκτώηχος (του ασματικού).

37. Διάταξις των ακολουθιών του όλου ενιαυτού της εν τη αγιωτάτη του Θεού Μεγάλη Εκκλησία Θεσσαλονίκης, αρχαίας μέν ούσης, συντεθείσης δε επί πλέον ευτάκτως και διορθωθείσης παρά του ταπεινού Συμεών αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης.

γ) Όψεις της λειτουργικής θεολογίας του

Μεταξύ των πολλών και σημαντικών έργων του αρχιεπισκόπου Συμεών ξεχωρίζουν τρία για το κατ΄ εξοχήν λειτουργικό και τελετουργικό τους περιεχόμενο: 1. «Διάλογος εν Χριστώ…»[117]. 2. «Ερμηνεία…»[118]. 3. «Αποκρίσεις…»[119]. Σ’ αυτά κυρίως τα τρία έργα βασισθήκαμε για να παρουσιάσουμε αυτή τη σύντομη αναφορά μας στη λειτουργική θεολογία του αγίου Συμεών, η οποία δεν φιλοδοξεί παρά μόνο να προβάλει κάποιες όψεις τις λειτουργικής του διδασκαλίας καθώς και τον κεντρικό πυρήνα της σκέψεως του.

Όπως ο Νικόλαος Καβάσιλας έτσι και ο Συμεών είναι πιστός στη μυσταγωγική παράδοση του Βυζαντίου και ακολουθεί ως προς τη λειτουργική ερμηνεία τα Αρεοπαγιτικά συγγράμματα και κυρίως τον Μάξιμο τον Ομολογητή. Έτσι τη «θεία Μυσταγωγία» τη βλέπει ως ερμηνεία των συμβόλων «των εν τη θεία συνάξει τελουμένων»[120], όπως δηλώνει στον πρόλογο του έργου του Ερμηνεία περί τον θείου ναού… Η ερμηνεία των συμβόλων έχει μεγάλη σημασία γι αυτόν, διότι η Εκκλησία με το «της ιερουργίας μυστηρίον», το οποίο «παρέλαβε εξ αρχής (και) διηνεκώς ενεργεί», διδάσκει «διά συμβόλων ιερών… τα υπέρ έννοιαν»[121] μυστήρια του Θεού, τα οποία τελούνται, όπως λέγει, «άνω τε και κάτω», δηλαδή στην ουράνια και επίγεια Εκκλησία· «εκεί μέν χωρίς… συμβόλων τινών, ενταύθα δε διά συμβόλων»[122].

Η ύπαρξη συμβόλων στη θεία λατρεία, οπως αναφέραμε και παραπάνω μιλώντας για τον ιερό Καβάσιλα, είναι απαραίτητη, γιατί μας οδηγεί από τα ορατά στα αόρατα, μεταφέρει, όπως λέγει ο άγιος Συμεών, τον άνθρωπο, που έχει περιβληθεί «το βαρύ και υπό την φθοράν σαρκίον», από τα κάτω προς τα άνω, από την «διά συμβόλων» επίγεια ιερουργία στην «χωρίς συμβόλων» ουράνια ιερουργία[123]. Η απλή όραση των συμβόλων δεν αρκεί προς κατανόηση τους. Για τον βυζαντινό συγγραφέα μας η κατανόηση ταυτίζεται με την κοινωνία της θείας ιερουργίας· «εν το έργον η του Δεσπότου ιερουργία και κοινωνία και κατανόησις»[124], δηλαδή η κατανόηση δεν είναι μια απλή γνωστική διαδικασία, «ούχ ο νους απάντων προς την γνώσιν διαβαίνει των τελουμένων», αλλά μύηση που μας δίδει ο Θεός «περί των ιδίων»[125] και ασφαλώς προϋποθέτει «αγιασμό του νου» και αποβαίνει «εις φως γνώσεως θειοτέρας»[126].

Τα σύμβολα λοιπόν, όπως και οι άγιες εικόνες, είναι «μορφώματα»[127] των αληθειών που συμβολίζουν, και ο άγιός μας τα προσεγγίζει πολύ συχνά μ΄ ένα διπλό ερμηνευτικό τρόπο. Κατ’ αρχάς περιγράφει «τα τελούμενα», το τυπικό μέρος, ονομάζοντάς το «δήλωσιν»[128], και ύστερα εξηγεί, «όσον δυνατόν ειδέναι» και «καθόσον εδόθη (αυτώ)»[129], τι παριστά και φανερώνει το σύμβολο, ονομάζοντας την εξήγηση «θεωρία»[130]. Η κεντρική έννοια καθε «θεωρίας» είναι, όπως και στον Καβάσιλα είδαμε, «η θεωρία της οικονομίας αυτού (του Χριστού), το μέχρι θανάτου ταπεινωθήναι, το σφαγήναι υπέρ ημών, το εσφαγμένον εκείνου το ζωοποιόν και θείον σώμα…τον Χριστόν Ιησούν όντα…άμα και την δευτέραν παρουσίαν…»[131].Το χωρίο αυτό αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της σκέψεως του Συμεών που ξεδιπλώνεται σε όλες τις «θεωρίες» του περί των μυστηρίων και ιερών τελετών. Πρόκειται δηλαδή για το μυστήριο της οικονομίας της σωτηρίας από την προαιώνια θεία βουλή μέχρι τη μέλλουσα επουράνια βασιλεία, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Ένας βαθύς μελετητής των έργων του αγίου Συμεών και άριστος γνώστης της σκέψεώς του, ο αείμνηστος καθηγητής και διδάσκαλος όλων μας Ιωάννης Φουντούλης, αναφερόμενος στο λειτουργικό έργο του ιερού Πατρός[132], εξαίρει τα εξής βασικά σημεία της λειτουργικης ερμηνείας του: Όλα τα μυστήρια και οι ιερές τελετές α) αποτελούνται από δύο στοιχεία, υλικό και πνευματικό, που παραπέμπουν στη θεία ενανθρώπηση, β) συστήθηκαν από τον ίδιο τον Χριστό και γ) συμβολίζουν τη σάρκωση του Χριστού και γι’ αυτό έχουν υπερβατικό χαρακτήρα[133].

Τα σημεία αυτά δείχνουν καθαρά ότι το κέντρο των ιερών μυστηρίων, τελετών και ακολουθιών είναι ο Χριστός, ο οποίος διδάσκει την Εκκλησία, αλλά και τον ίδιο τον Συμεών, να ερμηνεύει τη θεία αλήθεια· «η του Χριστού Εκκλησία αυτόν τον του Θεού λόγον, τον μονογενή Υιόν, την ενυπόστατον και ζώσαν σοφίαν διδάσκαλον έχουσα… και την αλήθειαν επιμαρτυρούσα», λέγει, και εκζητά από τον Χριστό τη θεία γνώση προκειμένου να ερμηνεύει κατά το εφικτόν: «χορήγησον ημίν σου την θείαν διασαφήσαι γνώσιν ως εγχωρεί ενεργεία τη ση και χρηστότητι»[134]. Έτσι το «μυστήριο του Χριστού» αποτελεί το κέντρο της σκέψεώς του και το κριτήριο της ερμηνείας του.

[Συνεχίζεται]

115. D. BALFOUR, Έργα θεολογικά, σ. 1117-8.

116. Για τις εκδόσεις των έργων του Συμεών Θεσσαλονίκης βλ.Ι. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Το λειτουργικόν έργον, σσ. 26-28. ΤΟΥ ΙΔΙΟΥ, «Ο άγιος Συμεών αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (1429)», Εισαγωγική προσθήκη εις την ελληνικήν έκδοσιν 1994 της PG 155, σσ. θιγ’-ιζ’.

117. PG 155, 33-696.

118. PG 155, 697-750.

119. PG 155, 829-952.

120. Ερμηνεία, PG 155,697Α.

121. Αυτόθι, β’, PG 155, 700D.

122. Διάλογος, ΡΛΑ’, PG 155, 340Β.

123. Αυτόθι.

124. Αυτόθι, PG 155, 340ΑΒ.

125. Ερμηνεία, β’, PG 155, 700D-701A

126. Διάλογος, PG 155, 253Β.

127. Ερμηνεία, οη’, PG 155, 729Β.

128. Διάλογος, ΝΘ’, PG 155, 208D: «Δήλωσις κατά μέρος των προ του βαπτίσματος, και εν τω βαπτίσματι, και μετά το βάπτισμα τελουμένων».

129. Ερμηνεία, β’, PG 155, 701Α.

130. Διάλογος, ΟΓ’, PG 155, 244Β: «Θεωρία της του μύρου ευχής… Οράς οτι ελέους Θεού το έλαιον σύμβολον; Και τα λοιπά δε τα εν τω μύρω των θείων δωρημάτων εστίν εκτύπωσις».

131. Έρμηνεία, οζ’, PG 155,728CD. Πρβλ. R. BORNERT, Les commentaires byzantins, σσ. 249-251.

132. ΙΩ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗ, Το λειτουργικόν έργον Συμεών του Θεσσαλονίκης. Συμβολή εις την ιστορίαν και θεωρίαν της θείας λατρείας, Θεσσαλονίκη 1965.

133.  Αυτόθι, σ. 129-132. Πρβλ. ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ (JEVTIC), «Ο Άγιος Συμεών Θεσσαλονίκης ως ερμηνευτής ιερών ακολουθιών», Γρηγόριος ο Παλαμάς, 66 (1983), σ. 216.

134. Ερμηνεία, PG 155, 753BCD.