Είδη και σκοποί του θεσμού της νηστείας

Στο πλαίσιο της μελέτης του κ. Χρυσόστομου Χατζηλάμπρου για τη συγκριτική μελέτη μεταξύ Απεργίας Πείνας και Νηστείας (προηγούμενο άρθρο: www.pemptousia.gr/?p=58353), συνεχίζουμε σήμερα την ιστορική εξέλιξη του θεσμού της Νηστείας και ακολούθως μελετάται το θεολογικό περιεχόμενο των στόχων του.

Η εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας και οι διαφορετικές ιστορικές συγκυρίες που διαμορφώνουν τη ζωή των υπόδουλων ορθόδοξων λαών αποτελούν παράγοντες εμφάνισης μιας αυστηρότερης μορφής στο θεσμό της νηστείας. Το γεγονός αυτό λειτουργεί ως σημείο αντίστασης και συνοχής του ορθόδοξου μιλλιέτ απέναντι στον κατακτητή. Η αναμόρφωση της εκκλησιαστικής ζωής που επιχειρείται το 18^ο αιώνα κάτω από τις επιδράσεις του ασκεί ο Διαφωτισμός, επαναφέρουν και επαναοριοθετούν και την ασκητική πρακτική της νηστείας.

Σύμφωνα με το «Πηδάλιον»[68], υπάρχει σαφής διαχωρισμός ανάμεσα στη νηστεία, τη λύση της και την κατάλυσή της. Νηστεία θεωρείται η τέλεια ασιτία ή η ξηροφαγία μια φορά την ημέρα μετά την ενάτη (γύρω στις 3 μμ.). Η λήψη τροφής, έστω και μόνο ψωμιού, περισσότερο από μια φορά την ημέρα θεωρείται λύση νηστείας. Κατάλυση ονομάζεται η οποιαδήποτε άλλη σχέση με την τροφή. Οι κατηγορίες καταλύσεως της νηστείας γίνονται τέσσερις: α) Κατάλυση «εις πάντα», β) κατάλυση αυγών και γαλακτοκομικών προϊόντων, γ) κατάλυση «ιχθύος» και δ) κατάλυση «οίνου και ελαίου».

Οι διατεταγμένες νηστείας της Εκκλησίας κατατάσσονται περιοδικά κατά έτος σε νηστεία της Τετάρτης και Παρασκευής με τη μορφή της ξηροφαγία, της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι το Σάββατο του Λαζάρου, επίσης με ξηροφαγία, εκτός από Σάββατα και Κυριακές με κατάλυση ελαίου και κρασιού. Με τη μορφή της ξηροφαγίας τίθεται και η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδος και του Δεκαπενταύγουστου, από την 1 μέχρι τις 14 Αυγούστου, εκτός από Σάββατα και Κυριακές, με κατάλυση ελαίου και οίνου, και της Μεταμορφώσεως, που καταλύεται ψάρι, ενώ η νηστεία των Αγίων Αποστόλων, από τη Δευτέρα μετά την Κυριακή των Αγίων Πάντων μέχρι τις 28 Ιουνίου με αποχή από κρέας, γαλακτερά και αυγά, ενώ επιτρέπεται το ψάρι, εκτός Τετάρτης και Παρασκευής.

Εξαιτίας του χαρμόσυνου χαρακτήρα της η νηστεία των Χριστουγέννων διαφοροποιείται, από τις προηγούμενες. Από τις 15 Νοεμβρίου μέχρι τις 17 Δεκεμβρίου αποχή από κρέας, γαλακτερά και αυγά, ενώ υπάρχει κατάλυση σε ψάρι, εκτός Τετάρτης και Παρασκευής, ενώ από τις 18 μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου γίνεται κατάλυση μόνο ελαίου και οίνου, εκτός Τετάρτης και Παρασκευής. Νηστεία με ξηροφαγία γίνεται την Παραμονή Θεοφανείων, την ημέρα της Ύψωση του Τιμίου Σταυρού και της αποτομή της Τιμίας Κεφαλής του Προδρόμου, εκτός αν οι τρεις αυτές ημέρες τύχουν Σάββατο ή Κυριακή, που ορίζεται η κατάλυση ελαίου.

Εκτός όμως από περιόδους νηστείας έχουν θεσπιστεί και περίοδοι κατάλυση κάθε τροφής ή συγκεκριμένων τροφών, για την υπενθύμιση του κοσμοσωτήριου έργου του Χριστού όπως:

• το «Δωδεκαήμερο» από τις 25 Δεκεμβρίου μέχρι τις 4 Ιανουαρίου,
• η εβδομάδα της Διακαινησίμου από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Κυριακή του Θωμά,
• η εβδομάδα του Αγ. Πνεύματος, από την Κυριακή της Πεντηκοστής μέχρι την Κυριακή των Αγίων Πάντων,
• η πρώτη εβδομάδα του Τριωδίου, από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι την Κυριακή του Ασώτου,
• η τρίτη εβδομάδα του Τριωδίου, από τη Δευτέρα των Απόκρεω μέχρι την Κυριακή της Τυροφάγου με κατάλυση σε ψάρια, γαλακτοκομικά και αυγά όλες τις ημέρες,
• η περίοδος του Πεντηκοσταρίου, από την Κυριακή του Θωμά μέχρι την Κυριακή της Πεντηκοστής μπορεί, κατά μία εκδοχή, να γίνεται κατάλυση ελαίου τις Τετάρτες και Παρασκευές. Επιπλέον, επιτρέπεται κατάλυση «ιχθύος» την Τετάρτη της Μεσοπεντηκοστής και την Τετάρτη της Αποδόσεως του Πάσχα.

Στα θέματα συζήτησης της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου οι εκπρόσωποι των ορθοδόξων Εκκλησιών συγκαταλέγουν και το θεσμό της νηστείας[69]. Ένα από τα θέματα της Προσυνοδική Πανορθόδοξη Διάσκεψη (1986) είναι και η «Αναπροσαρμογή των περί νηστείας εκκλησιαστικών διατάξεων». Στην Γ΄ Προπαρασκευαστική Επιτροπή της Προσυνοδικής Πανορθόδοξης Διάσκεψης υπογραμμίζεται ο δυναμικός χαρακτήρας της στον πνευματικό αγώνα του ανθρώπου, ενώ τονίζεται το χριστοκεντρικό της πλαίσιο και τίθεται σε αντίθεση με τα πρότυπα της φιλοσοφίας ή μια κοσμικής ηθικής[70]. Στην Επιτροπή επικρατεί η θέση ότι η κατάργηση της νηστείας δεν είναι δυνατή τόσο εξαιτίας του πνευματικού της περιεχομένου όσο και εξαιτίας της αποφυγή διχασμού της Εκκλησίας του Χριστού.

Η Γ΄ Προσυνοδική Πανορθόδοξη Διάσκεψη συστηματοποιεί, αναπτύσσει θεολογικά και οριστικοποιεί τη διατύπωση του θέματος σε εννέα άρθρα με τίτλο: «Η Σπουδαιότης της νηστείας και η τήρησις αυτής σήμερα»[71]. Πρέπει να σημειωθεί, ότι, παρά τη θέσπιση συγκεκριμένων ημερών και περιόδων νηστείας από την Εκκλησία με τον όρο της ακρίβειας[72], ο τονισμός από τους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά και από την Επιτροπή, της μεγάλης πνευματικής της αξίας, η ρύθμιση του θέματος για κάθε χριστιανό ξεχωριστά αφήνεται στη διάκριση των πνευματικών πατέρων, που ενεργούν με συγκατάβαση στα πλαίσια της εκκλησιαστικής οικονομίας[73], ανάλογα με την πνευματική ωριμότητα και την αδυναμία του κάθε προσώπου χωριστά και με γνώμονα πάντα το πνευματικό του όφελος.

2.3   Σκοποί και στοχεύσεις της νηστείας

Η γαστριμαργία ορίζεται ως αναζήτηση της ηδονής στο «εσθίειν». Αν και το σώμα εμπλέκεται άμεσα, η γαστριμαργία δεν προέρχεται από ανάγκη του σώματος, αλλά αποτελεί πάθος της ψυχής. Το πάθος δεν εντοπίζεται στην ίδια την πράξη λήψης της τροφής, αλλά στη συγκεκριμένη διάθεση του προσώπου απέναντι στις διατροφικές του επιθυμίες και συνήθειες. Η κατά φύση χρήση της τροφής συνίσταται στο σεβασμό της φυσικής σκοπιμότητας των τροφών και της θρέψης[74] για συντήρηση, διατήρηση, ανάκτηση της υγείας του ανθρώπου. Αντίθετα, η παρά φύση χρήση της τίθεται στην αναζήτηση απόλαυσης και ηδονής.

Η γαστριμαργία αξιολογείται επιστημονικά ως νόσος και μανία με τον όρο «βουλιμία»[75], ενώ εμφανίζει πολυάριθμες και πολυεπίπεδες παθολογικές συνέπειες. Από πολύ νωρίς οι Πατέρες[76] της Εκκλησίας εντοπίζουν στη γαστριμαργία μια κίνηση απομάκρυνσης του ανθρώπου από το φυσικό του κέντρο που είναι η ζωή και την κοινωνία του με το Θεό με πολλαπλές ανεπιθύμητες ενέργειες τόσο στον ψυχικό βίο του όσο και στη σωματική του υγεία[77]. Η γαστριμαργική διάθεση θεωρείται υπό αυτή την έννοια ειδωλολατρική κίνηση (Φιλ. 3-19).

Η τροφή ανάγεται σε αντικείμενο πρωταρχικής και σημαντικής μέριμνας και μέσα από το πάθος της φιληδονίας χάνεται η αξία της ως μέσο της ζωής. Απομακρύνεται από τη φυσική εντελέχεια της ευχαριστιακής αναφοράς προς το Δημιουργό της[78] και εγκλωβίζεται στα κτιστά όρια της αναγκαιότητας. Ο άνθρωπος καθιστά τις λειτουργίες της γεύσης και της πέψης το κέντρο της ύπαρξής του και η ικανοποίησή τους αποτελεί το βασικό θέμα ενασχόλησης και μέριμνας της ζωής του. Στο πάθος της γαστριμαργίας δε τίθεται μόνο η ποσότητα τροφής, αλλά και η αναζήτηση της ποιότητάς της.

Στο χριστιανικό κόσμο, η θεραπευτική[79] της γαστριμαργίας αναζητείται στην εγκράτεια και την ευχαριστία. Με την μεταστροφή και αλλαγή στάσης απέναντι στα υλικά αγαθά (Ματθ. 15, 36` Μαρκ. 8, 6` Ιωάν. 6, 11-23), την ευχαριστιακή και αγιαστική αναφορά του υλικού κόσμο στον πνευματικό (Α΄ Τιμ. 4, 3-5), το σωματικό πάθος της ικανοποίησης της γεύσης περιστέλλεται και συμβάλλει στη μείωση των ψυχικών παθών, της κενοδοξίας[80], υπερηφάνειας και φιλαυτίας[81]. Πρόκειται για μια αλλαγή στάσης ζωής που επιτρέπει στον άνθρωπο να δώσει πρώτη θέση στη ζωή του την επιθυμία για κοινωνία με το Θεό. Να αναγνωρίσει ότι ο Θεός αποτελεί γι’ αυτόν τον μόνο απόλυτο και αληθινό σκοπό της ύπαρξής του[82] και να θέσει κάθε ενέργεια και κίνησή του μακριά από τις επιθυμίες του έσω ανθρώπου (Α΄ Κορ. 10, 31). Η θεραπευτική κίνηση ενάντια στα πνευματικά νοσήματα, για το Μέγα Γρηγόριο, αρχίζει από τη χαλιναγώγηση του γαστριμαργικού πάθους, καθώς είναι αδύνατο να αποκτηθεί πλεονέκτημα σε πνευματικό αγώνα, εάν κυριαρχεί στο νου ο υλισμός[83].

Στην Αγία Γραφή όσο και στα κείμενα των Πατέρων πολλές φορές η εγκράτεια υποδηλώνει περιορισμό της τροφής, δηλαδή τη νηστεία. Στη ζωή της πρώτης Εκκλησίας, η νηστεία σημαίνει τέλεια αποχή από την τροφή, εκούσια κατάσταση πείνας, ώθηση του σώματος στα άκρα. Να φτάσει ο άνθρωπος στα όρια εκείνης της ανθρώπινης κατάστασης, που φαίνεται καθαρά η εξάρτησή του από την τροφή και, καθώς είναι πεινασμένος ν’ ανακαλύπτει ότι αυτή η πείνα είναι πρώτα απ’ όλα μια πνευματική κατάσταση, είναι πείνα για το Θεό[84].