Φιλοσοφικες προεκτάσεις των κοσμολογικών θεωριών

Οι μυθικές κοσμοθεογονίες των λαών, η φυσική των φιλοσοφικών σχολών της αρχαιότητος, καθώς και οι σύγχρονες κοσμολογικές θεωρίες, κινούνται εντός του ιδίου πλαισίου του συμπαντικού συνεχούς. Όλα τα σύγχρονα κοσμολογικά μοντέλα, αυτού της Μεγάλης Εκρήξεως εξαιρουμένου, αντιστοιχούνται στις αρχαιοελληνικές κοσμολογίες.

Στην αυγή της υστέρας Αρχαιότητος οι φιλοσοφούντες ήσαν διηρημένοι σε δύο αντίθετα κοσμολογικά στρατόπεδα:

Στο πρώτο, ανήκαν όσοι εθεωρούσαν ότι ο αισθητός κόσμος έχει έγχρονο αρχή, επηρεασμένοι απ’ την διδασκαλία του Φίλωνος του Ιουδαίου, αλλά κι ενός μυστικοθρησκευτικού κινήματος με έντονο σωτηριολογικό χαρακτήρα, του Γνωστικισμού, ευρισκομένου στην μεθόριον μεταξύ της ελληνικής φιλοσοφίας και της Εκκλησίας

Στο δεύτερο, οι κινούμενοι εντός του πλαισίου της Νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, όπως αυτό είχε διαμορφωθή απ’ τον ιδρυτή της, τον Πλωτίνο,·συμφώνως προς αυτό, το οποίο απετέλεσε μία εκσυχρονισμένη έκδοση του πλατωνικού Τιμαίου. Ο Κόσμος μας αποτελεί εικόνα του νοητού αρχετύπου (ειδικόν αίτιον) και ως εκ τούτου, το κάλλιστον προϊόν ενός Δημιουργού, υπό την έννοιαν ότι ο τελευταίος (ποιητικόν αίτιον), λόγω της αγαθότητός του (τελικόν αίτιον) παραλαμβάνει την προϋπάρχουσα και ατάκτως κινουμένη ύλη (υλικόν αίτιον) και βάσει μαθηματικών μοντέλων κατασκευάζει το σώμα και την ψυχή του αισθητού κόσμου.

Η γεωμετρική αναλογία, ο κάλλιστος των δεσμών κατά τον Τίμαιο, τον πυθαγορικό φιλόσοφο του περιωνύμου διαλόγου, αποτελεί το πρότυπο για το σώμα του Κόσμου και μπορεί να παρασταθή από τις σχέσεις:

α/β =β/γ=γ/δ,

όπου οι παράμετροι α, β, γ και δ συμβολίζουν το πυρ, τον αέρα, το ύδωρ και την γη· τα στοιχεία β και γ επέχουν θέση γεωμετρικού μέσου.

…

Εκτός των δύο ανωτέρω αντιθετικών απόψεων, οι λοιπές φιλοσοφικές σχολές εξέφραζαν παραπλήσιες απόψεις προς αυτές του Πλωτίνου, αν και κάποιες διαφοροποιήσεις μπορεί να θεωρηθούν σημαντικές. Όλες οι επί μέρους απόψεις κατεγράφησαν και συστηματοποιήθηκαν από τον G. Quispel στον κατωτέρω πίνακα:

Ι. ο Κόσμος είναι αγαθός

α. ο Δημιουργός είναι αγαθός (Πλάτων και Στωϊκοί)

β. δεν υπάρχει Δημιουργός του Κόσμου (Αριστοτέλης)

ΙΙ. ο Κόσμος είναι κακός

γ. δεν υπάρχει Δημιουργός του Κόσμου (Επίκουρος)

Τα προβλήματα της αρχής και του τέλους του Κόσμου, καθώς και του θείου Δημιουργού είχαν τεθεί απ’ την εποχή της αρχαίας Ακαδημίας, απετέλεσαν δε την πρώτη αφορμή συγκρούσεων μεταξύ των πλατωνικών διαδόχων και του Αριστοτέλους, ο οποίος στην Περί Ουρανού πραγματεία του ερμήνευσε τον Τίμαιον κυριολεκτικώς, εθεώρησε δηλαδή ότι ο Πλάτων αποδέχεται δημιουργία ex nihilo.

…

Πλησίον των πλατωνικών απόψεων, όπως βλέπουμε στο διάγραμμα του G. Quispel, κινήθηκαν οι Στωϊκοί. Λόγω του υλισμού της εν λόγω σχολής, ο στωϊκός δημιουργός αν και υπερβατικός, ευρίσκεται εντός του κόσμου και ταυτίζεται με την λεγομένη ενεργητική αρχή, το ποιούν (λόγος και πνεύμα)·την ετέρα παθητική αρχή, την ύλη δηλαδή, ωνόμαζαν πάσχον. Η επενέργεια του θεού επί της ύλης σηματοδοτεί την γένεση (δημιουργία) του αισθητού κόσμου, ο οποίος εν συνεχεία και λόγω της υπερισχύσεως του Διος-πυρός, έναντι των λοιπών τριών πρωταρχικών στοιχείων, καταστρέφεται (εκπύρωσις) και αναδημιουργείται, μέσω μιας εκ νέου αποκαταστάσεως της ισορροπίας της αναλογίας μεταξύ των τεσσάρων στοιχείων, εξ ου και η νέα κοσμική κατάσταση καλείται αποκατάστασις η παλιγγενεσία .

Οι σύγχρονοι Κοσμολόγοι δεν έχουν απομακρυνθεί κατά πολύ απ’ τις προαναφερθείσες απόψεις. Όπως και προ χιλίων-οκτακοσίων ετών, έτσι και σήμερα, τα κοσμολογικά στρατόπεδα εξακολουθούν να παραμένουν, αν και επιστημονικώς πιο εκσυγχρονισμένα, τα ίδια:

Στο πρώτο, που χάριν συντομίας θα αποκαλούμε βιβλικόν, εξακολουθούν να ανήκουν όσοι θεωρούν ότι ο αισθητός κόσμος έχει έγχρονο αρχή (t₀=0) και στο επιστημονικό επίπεδο εκφράζονται απ’ το λεγόμενο κυρίαρχο μοντέλο, την θεωρία η υπόθεση, όπως πρέπει να είναι το ακριβέστερον, της Μεγάλης Εκρήξεως (του γνωστού μας big bang). Στις Η.Π.Α. οι σύγχρονοι υποστηρικτές αυτών των απόψεων ονομάζονται δημιουργιστές και, εκτός των άλλων, προσπαθούν να επιβάλλουν τις αντιεπιστημονικές τους απόψεις στα σχολικά συγγράμματα ορισμένων πολιτειών·στο Νιου Χαμσάιρ, στο Μισούρι, στην Ινδιάνα και στην Οκλαχόμα, ακραιφνείς νεοσυντηρητικοί πολιτικοί και αντιδραστικοί οργανισμοί, όπως ο γερουσιαστής Brecheen και τα ινστιτούτα Heartland και Discovery προωθούν νομοσχέδια που στόχο έχουν, εκτός της πλήρους ιδιωτικοποιήσεως της Παιδείας, την υπονόμευση της θεωρίας της Εξελίξεως .

Στο δεύτερο, το οποίον καλούμε ελληνικόν, λόγω του ότι αποτελεί εκσυχρονισμένη έκδοση του συνόλου των αρχαιοελληνικών κοσμολογιών, από την μυθολογική περίοδο έως την αμιγώς επιστημονική, στοιχίζονται οι φυσικοί και οι φιλόσοφοι, οι οποίοι αρνούνται να αποδεχθούν ότι ένα εξωκοσμικό θείο ον δημιουργεί την ύλη (όχι το Σύμπαν ), τον χώρο και τον χρόνο.

Παρατήρηση: Το παρόν άρθρο περιέχει αποσπάσματα από την ομιλία του κ. Σταυρόπουλου στο Α΄ συνέδριο «Φιλοσοφία και Κοσμολογία», που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της Ελληνικής Εταιρείας Φιλοσοφικών Μελετών, της Διεθνούς Επιστημονικής Εταιρείας Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας και της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών. Ολόκληρη η εισήγηση περιέχεται στα πρακτικά του συνεδρίου, που εκδόθηκαν πρόσφατα από τις εκδόσεις «Αιγηΐς».