Το πνευματικό βάθος της νηστείας στη χριστιανική παράδοση

Η μελέτη του κ. Χρυσόστομου Χατζηλάμπρου για τη σύνδεση μεταξύ Απεργίας Πείνας και Νηστείας (προηγούμενο άρθρο: www.pemptousia.gr/?p=58909), συνεχίζεται σήμερα με την εξέταση της ιστορικής διαδρομής της νηστείας στη μακραίωνη εκκλησιαστική παράδοση.

Πηγή:www.citypaper.gr/

Οι Πατέρες της Εκκλησίας υποστηρίζουν ότι η νηστεία νομοθετήθηκε στον παράδεισο (Γένεσις 2, 17) και για συγκεκριμένο λόγο[85]. Ο σκοπός της έχει να κάνει με την ελεύθερη προσήλωση του δημιουργήματος στη ζωή του Δημιουργού και ο χαρακτήρας της με μια παιδαγωγική κίνηση ελευθερίας μέσα από την εγκράτεια. Η άστοχη κίνηση εγκλωβισμού του ανθρώπου στα όρια της κτιστότητάς του αποτελεί και την άρνησή του να ανταποκριθεί στην κλήση για ομοίωσή του με το Δημιουργό του. Η αναγκαιότητα της νηστείας διαφαίνεται σε όλη την Παλαιά Διαθήκη. Αποτελεί έκφραση εσωτερικής στροφής του ανθρώπου προς το Θεό, πράξη συντριβής και μετάνοιας[86].

Ο Μωυσής πραγματοποιεί διπλή νηστεία σαράντα ημερών (Έξοδος 34, 27 κ.ε.). Έπειτα από πλήρη ασιτία ανεβαίνει στην κορυφή του όρους Σινά για να παραλάβει τις πλάκες των δέκα εντολών (Έξοδος 24, 18). Η μοναδική νηστεία που θεσπίζεται από τον Μωσαϊκό Νόμο, με αυστηρή ημερήσια ασιτία είναι αυτή της γιορτής του Εξιλασμού (Λευϊτικό 16, 29-30 και 23, 27-33). Πράξη υποχρεωτική και τήρηση απαράβατη από όλο το λαό που επιζητά τον καθαρισμό των αμαρτιών του.

Στα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, εκτός του Μωσαϊκού Νόμου, παρατίθενται και άλλες νηστείες πέρα της ημέρας του Εξιλασμού με έκτακτο χαρακτήρα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η εκούσια ασιτία του ισραηλιτικού λαού ή ενός προσώπου γίνεται έκφραση μετάνοιας και εξομολόγησης, επίκλησης της συγχωρητικότητας του Θεού (Α΄Βασιλειών 21, 27-29` Ιωνάς 3, 5-9` Δανιήλ 9, 1-6 και 20-23) και της προστασίας και βοήθειάς Του σε ώρες φοβερών δυσκολιών ή πριν από μια μεγάλη μάχη (Έσδρας 8, 21-23` Εσθήρ 3, 13 και 4, 1-3, 8, 11, 13-17` Ιωήλ 1, 10-12 και 13-14` Β΄ Χρονικών 20, 3). Επίσης εκφράζει πένθος (Α΄Σαμουήλ 31, 13` Β΄Σαμουήλ 1, 11-12` Α΄ Χρονικών 10, 12), εκζήτηση θεραπείας ή γνωστοποίηση του θελήματος του Θεού (Β΄Σαμουήλ 12, 16 και 22` Κριτές 20, 26).

Στα προφητικά κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, το αληθινό νόημα της πλήρους ασιτίας – νηστείας βρίσκεται στην αγάπη για τον πλησίον. Εμπεριέχει την αναζήτηση της αληθινής δικαιοσύνης και την ορθή διαχείριση των διάφορων θεμάτων που προκύπτουν συνεχώς σε σχέση με το κοινωνικό «γίγνεσθαι». Δεν είναι τυπική κίνηση με εκβιαστικό χαρακτήρα της ελευθερίας του Θεού, αλλά πράξη έμπρακτης και ανιδιοτελούς προσφοράς στον συνάνθρωπο και είναι αδύνατος ο διαχωρισμός της από την ελεημοσύνη και την προσευχή (Ησαΐας 58, 1-11). Η νηστεία από μόνη της δε βοηθά χωρίς τη σωστή και καθαρή σχέση του ανθρώπου με το Θεό. (Ιερεμίας 17, 10).

Για την προφητική παράδοση, η ασιτία δε λειτουργεί ως αυτοσκοπός και μοχλός πίεσης εξαναγκασμού του Θεού ούτε γίνεται ο μαγικός τρόπος που ξαφνικά κάνει τον άνθρωπο πνευματικό, ανεξάρτητα από την υπόλοιπη ζωή του. Νηστεία με ταυτόχρονη ταπείνωση της ψυχής, υπονοεί πραγματικό πένθος για τις αστοχίες του βίου, λύπη, συντριβή και μετάνοια γι’αυτές και συνοδεύεται με προσευχή, ως αναγνώριση των περιορισμένων ορίων της ανθρώπινης φύσης του (Ψαλμός 35, 13).

Στην Καινή Διαθήκη, η ασιτία αποτελεί έκφραση λατρείας του Θεού (Λουκ. 2, 36-37), ενσυναίσθηση της προφητικής αποστολής (Μαρκ. 1, 4-6), αλλά και προετοιμασίας ενός δύσκολου έργου (Ματθ. 4, 1-2). Ο Χριστός αρχίζει την επίγεια δράση του με νηστεία. Σε δυο πεινασμένους ανθρώπους τίθεται το δίλλημα: Χορτάστε την πείνα σας, για να συνεχίσετε να ζείτε. Η απάτη είναι ορατή, στην τροφή βρίσκεται η ζωή κι ο θάνατος. Ο Αδάμ πιστεύει και εκπίπτει από τον προορισμό του. Ο Χριστός αρνείται να δεχτεί αυτό που επιβάλλεται στον κόσμο, αποκαθιστά τη σχέση ανάμεσα στην τροφή, τη ζωή και το Θεό και ελευθερώνει τον άνθρωπο από την ολοκληρωτική εξάρτηση της ύλης και του κόσμου [87].

Ο Αδάμ δεν ολοκληρώνει την υπαρξιακή σχέση με το Δημιουργό του. Επηρεάζεται, υποκύπτει στον πειρασμό της αλαζονικής αυτοθεοποίησης του Εγώ του. Εγκλωβίζεται στην κτιστότητά του. Αντίθετα, ο Νέος Αδάμ, ο Χριστός, χωρίς να καταργεί την κτιστότητα, αναδεικνύει την αγιότητά της, γιατί ο άνθρωπος είναι αυτός που «ουκ επ’ άρτω μόνω ζήσεται» (Ματ. 4, 4). Συνέπεια της αποτυχίας του Αδάμ είναι η εκούσια αποστροφή της ζωής και ο θάνατος. Καρπός της νίκης του Χριστού, η συντριβή του θανάτου και η επιστροφή του ανθρώπου στο Δημιουργό του, η αποκατάσταση του στον πραγματικό ρόλο του (Γένεσις 1, 27-28).

Ο Ιησούς επισημαίνει το ρόλο της νηστείας στη ζωή των ανθρώπων (Μρκ. 2, 20) και καθορίζει το ακριβές νόημά της (Ματθ. 6, 16-18). Αν και γενικά η ασιτία αποτελεί έκφραση λύπης και πένθους γίνεται χαρούμενα, ελεύθερα και αβίαστα. Η αποφυγή κάθε εξωτερικής μεταβολής στον καθημερινό βίου του ανθρώπου, η ταπείνωση που αναδεικνύεται στις πράξεις και στους λόγους του, η απομάκρυνση από την επίδειξη και πρόκληση επαίνων, τη νοηματοδοτούν ως έκφραση ελεύθερης προσωπικής επιλογής και όχι πράξη πρόκλησης της προσοχής και εξαναγκασμού της αγάπης του Θεού. Στην επί του Όρους ομιλία, ο Ιησούς μεταξύ της ελεημοσύνης, σχέση ανθρώπου – συνάνθρωπου και της προσευχής, σχέση ανθρώπου – Θεού, τοποθετεί τη νηστεία, ως αναφορά της σχέσης ανθρώπου με τον εαυτό του (Ματθ. 5, 1-18). Η νηστεία με την μορφή της άσκησης δεν αποτελεί ατομική υπόθεση, αλλά εμπερικλείει αναπόφευκτα το άνοιγμα στον άλλον, γίνεται υπόθεση συλλογική με κοινωνική αναφορά. Αναφορά στο Δημιουργό, μέσα από την παρουσία του συνανθρώπου.

Ο άνθρωπος καλείται να αρνηθεί τον εαυτό του, την ίδια του τη ζωή και να βιώσει την οδύνη της μετάνοιας, αναγνωρίζοντας τη μοναδικότητα και την ετερότητα του άλλου. Η απελευθέρωσή του από τα πάθη της ψυχής και του σώματος, η απαλλαγή από τους πονηρούς λογισμούς και η εξασφάλιση της πνευματικής καθαρότητας είναι στοιχεία τα οποία αντιπολεμά, όταν απειλείται η κτιστότητά του. Η αληθινή νηστεία συνδυάζεται με την αποστροφή του φθόνου, του μίσους, της συκοφαντίας, της φλυαρίας, της λοιδορίας [88]. Η πλήρης αποχή από την τροφή χάνει το πνευματικό νόημά της, όταν ο άνθρωπος παραμένει εγκλωβισμένος μέσα στις προσωπικές του επιθυμίες. Αληθινή νηστεία είναι η αποξένωση από το κακό. Η ασιτία για την εκκλησιαστική ζωή αποτελεί σημαντικό μέσο πνευματικής άσκησης και αυτοπειθαρχίας. Μια πράξη παθοκτόνος και όχι σωματοκτόνος[89]. Αποχή όχι από το φαγητό, αλλά και από την αμαρτία.

Αυτή η διφυής σωματική και ψυχική άσκηση απελευθερώνει το σώμα από τα όριά του και συμβάλλει στην κάθαρση του νου. Συνοδεύεται από περιστολή των εκρήξεων των παθών με αντίστοιχα έργα αγάπης. Με τη εκούσια άρνησης λήψης τροφής επιχειρείται η αλλαγή του ανθρώπου, εξασκείται η αυτοκυριαρχία και η ταπείνωση. Οδηγεί στην αναγνώριση της πεπερασμένης ανθρώπινης φύσης και στην αναζήτηση του σκοπού της ύπαρξής της. Αποτελεί ελεύθερη αυτοπροσφορά του προσώπου στην αγάπη του προσωπικού Θεού. Ο άνθρωπος, όταν νοιώσει την αγάπη του Θεού αποφασίζει, εκούσια, να περιστείλει τα όριά του για να ανταποδώσει την αγάπη του με ένα είδος θυσίας, την αποχή του από τα κτιστά δώρα του Θεού.

Η ασιτία χαρίζει, κατά το Μέγα Βασίλειο[90], στο φτωχό Λάζαρο τη Βασιλεία του Θεού. Ο πλούσιος της παραβολής, επειδή δίνει έμφαση στη σπατάλη των βιοτικών του αγαθών, αδυνατεί να ελεήσει τον πτωχό Λάζαρο. Παραμένει δούλος της κτιστής του φύσης, δεν σκέπτεται το θάνατο και όταν βιώνει τη ματαιότητα της ύπαρξής του, λυπάται για την επιλογή του (Λουκ. 16, 19-31).