Η σχέση της ψυχής με την αναπνοή και το αίμα στην Π. Διαθήκη

Συνεχίζοντας στην ειδικότερη εξέταση της χρήσης της έννοιας της ψυχής στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης (προηγούμενο άρθρο:www.pemptousia.gr/?p=82884), η μελέτη της κ. Ε. Παπαϊωάννου εξετάζει ειδικότερα τις σχέσεις της ψυχής με την αναπνοή και το αίμα στα ιερά βιβλία του Ισραήλ.

3.2.α. Η ψυχή ως αναπνοή

Ιδιαίτερα διαφωτιστική για το θέμα μας είναι η ετυμολογία του συνηθέστερου εβραϊκού όρου, ο οποίος κυρίως μεταφράζεται ως ψυχή από τους Ο΄, του όρου νεφές. Το πρώτο και αρχικό νοηματικό αντίστοιχο το οποίο αποδίδεται στη νεφές από τους μελετητές της Π.Δ. είναι ο όρος «αναπνοή»[56]. Ο Ν. Μπρατσιώτης μάλιστα παραπέμποντας στην τέχνη της ονοματοποιίας αναφέρει ότι το νεφές παράγεται από τη διαδοχή των τριών συμφώνων ν-φ-σ, τα οποία εν πολλοίς μπορούν να αναπαραστήσουν φωνητικά τον ήχο της αναπνοής ενός ζωντανού οργανισμού[57]. Άλλοι μελετητές θεώρησαν την αρχική έννοια της νεφές ως λάρυγγα  – φάρυγγα. Ωστόσο η επικρατέστερη αρχική εκδοχή είναι αυτή αναπνοής. Το φαινόμενο της αναπνοής χαρακτηρίζει εξίσου τον άνθρωπο και τα ζώα. Γι’ αυτό και από τα πρώτα κεφάλαια της Γενέσεως ο όρος ψυχή αποδίδεται και στα ζώα. Οι εξελίξεις στην επιστημονική σκέψη κατέδειξαν ότι η αναπνοή είναι ζωτική ενέργεια και των φυτών. Ωστόσο αυτό ήταν κάτι άγνωστο για τους ανθρώπους της πρώιμης εποχής της Π.Δ. Ως εκ τούτου ποτέ ως ψυχή δεν καλούνται τα φυτά, παρά το γεγονός ότι κατά τη διήγηση της δημιουργίας (Γεν. 1,11-12) συγκαταλέγονται, έστω και έμμεσα, στους ζωντανούς οργανισμούς. Μέσω της εμπειρικής παρατήρησης αντιλαμβάνεται ο αρχαίος Ισραηλίτης τον στενό σύνδεσμο της αναπνοής με το φαινόμενο της ζωής. Όταν η αναπνοή σταματά, η ζωή μαζί με όλες τις αισθήσεις παύουν να υφίστανται. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η θεώρηση της ψυχής ως φορέα της ζωής «περνάει» μέσα από τη ζωτική λειτουργία της αναπνοής από όπου παίρνει και το όνομά της: νεφές[58].

3.2.β. Η ψυχή και το αίμα

Η σχέση μεταξύ της νεφές και του αίματος με βάση τις μελέτες που έχουν γίνει, φαίνεται να είναι μάλλον ανεξάρτητη από εκείνη μεταξύ ψυχής και αναπνοής. Το αίμα ως συστατικό του ανθρώπου δεν διαδραματίζει, σε αντίθεση με την αναπνοή, κανένα ρόλο στην διήγηση περί της δημιουργίας του ανθρώπου[59]. Βασική γραμμή της παλαιοδιαθηκικής ανθρωπολογίας είναι ότι τα συστατικά στοιχεία της δημιουργίας του ανθρώπου είναι το χώμα και η πνοή του Θεού. Το αίμα εμφανίζεται κατ’ αυτόν τον τρόπο σε μεταγενέστερα κείμενα, τα οποία είναι επηρεασμένα από την ελληνιστική σκέψη και τον συνεπόμενο επιστημονισμό της. Έτσι στην Σοφία Σολομώντος, παραδείγματος χάριν, στο χωρίο 7,2 η δημιουργία του ανθρώπου από συνδυασμός χώματος και πνοής μεταβάλλεται σε μίξη του ανδρικού σπέρματος και των μητρικών αιμάτων[60].

            Παρ’ όλα αυτά όπως και η αναπνοή έτσι και το αίμα, αν παύσει να λειτουργεί και να κινείται σε κάθε ζωντανό οργανισμό, τότε αυτόματα παύει και η ζωή του. Ή αντίστροφα, η λειτουργία του στον ανθρώπινο οργανισμό βεβαιώνει εμπειρικά την ύπαρξη της ζωής. Σύμφωνα με αυτή τη συλλογιστική, ο Νικόλαος Μπρατσιώτης εντοπίζει σε αρκετά χωρία την ταύτιση του αίματος με την ψυχή. Τα σημαντικότερα από αυτά τα χωρία είναι τα εξής: Λευ. 17, 11-14 και Δευτ. 12, 23. Την ταύτιση αυτή ο εν λόγω ερευνητής την εξηγεί με βάση την εμπειρική παρατήρηση του αρχέγονου ανθρώπου αναφορικά με το φαινόμενο της ζωής, το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωση έχει να κάνει με τη ζωντάνια, την κινητικότητα και την θερμοκρασία του αίματος. Ωστόσο επισημαίνει ότι το αίμα στην Π.Δ. μόνο κατά συνεκδοχή συνδέεται με τον όρο ψυχή και όχι γενικά. Η ψυχή, κατά τον Μπρατσιώτη είναι κάτι διαφορετικό και ανώτερο τόσο από το αίμα όσο και από τη ζωή[61].

Μία άλλη επιστημονική άποψη θεωρεί ότι η ταύτιση της ψυχής με το αίμα στα εν λόγω χωρία είναι εντελώς επιφανειακή και δεν έχει οντολογικό περιεχόμενο. Η ταύτιση αυτή γίνεται για σκοπούς που αφορούν τη λατρεία στον αρχαίο Ισραήλ. Με δεδομένο ότι τα χωρία αυτά ανήκουν σε νομικές συλλογές[62] έχουν ως σκοπό να προφυλάξουν τους Ισραηλίτες από την απόδοση μαγικών στοιχείων στο αίμα[63], τα οποία πιθανόν θα τους οδηγούσαν σε πραγματοποίηση ή συμμετοχή σε ειδωλολατρικές τελετές, προς τις οποίες ως γνωστόν ήταν ιδιαίτερα επιρρεπείς. Το αίμα είναι κάτι ζωντανό όσο η ζωτική δύναμη της νεφές το συνοδεύει[64]. Άλλα χωρία τα οποία καταδεικνύουν την στενή σχέση μεταξύ ψυχής και αίματος στην Π.Δ. είναι το Ψαλμ. 72, 14, το Β’ Βασ. 23,17 και το Α’ Παραλ. 11, 19.

[56] TWzNT, σ. 618. Μπρατσιώτης Ανθρ., σ. 90 κ.ε.

[57] Μπρατσιώτης Ανθρ., σ. 92, υποσ. 1.

[58] Μπρατσιώτης Ανθρ., σ. 93-95.

[59] J.B. Pritchard, Ancient Near Eastern Texts related to the OT, ²1955, σ. 68.

[60]  Είναι αξιοσημείωτο ότι στο χωρίο αυτό το αίμα παρουσιάζεται ως βασικό συστατικό της δημιουργίας του ανθρώπου με ταυτόχρονη αναφορά στον πρωτόπλαστο Αδάμ ως γενάρχη των ανθρώπων.

[61] Μπρατσιώτης Ανθρ., σ.97.

[62] Το Λευϊτ. 17, 11-14 ανήκει στο λεγόμενο «Νόμο Αγιότητας»(Heiligkeitsgesetz). To Δευτ. 12, 23 ανήκει στη συλλογή νομικών διατάξεων του Δευτερονομίου η οποία περιλαμβάνει τα κεφ. 12 – 26. Για περισσότερα βλ. Rolf Rendorf, Das Alte Testament: Eine Einführung, Neukirchen 1995, σ.154 και 159.

[63] TWzNT, σ.619.

[64] Ό.π., σ.619.