Ο θρησκευτικός αποχρωματισμός της Ευρώπης, από ψυχολογική σκοπιά

30 Αυγούστου 2015

EU-Greece_Artemi_04_UP

Όπως δείχνουν μελέτες της διαπολιτισμικής ψυχολογίας, μια ξεκάθαρη τάση στις αλλαγές της ανθρώπινης προσωπικότητας των τελευταίων δεκαετιών είναι ότι, σίγουρα στην Ευρώπη, και ίσως και σε άλλες περιοχές, οι άνθρωποι έγιναν πιο αυτόνομοι-ανεξάρτητοι (individualistic, όχι απαραίτητα individualist, δηλαδή ατομικιστές) και λιγότερο συλλογικοί-κολλεκτιβιστές, δηλαδή λιγότερο προσκολλημένοι ή και υποταγμένοι στις διάφορες ενδο-ομάδες και πηγές αυθεντίας (οικογένεια, εθνική κοινότητα, θρησκευτική ομάδα, δημόσιες αρχές). Παράλληλα με τις κοινωνιολογικές εξελίξεις προς όφελος της ισότητας και της μεταλλαγής των εξουσιαστικών δομών σε δημοκρατικούς θεσμούς, στην ψυχολογία του υποκειμένου ενισχύθηκε η αυξανόμενη ατομικότητα και αυτονομία.

Ως αποτέλεσμα των ανωτέρω, η Ευρώπη γνώρισε τα τελευταία 40 χρόνια μια καλπάζουσα εκκοσμίκευση-αποθρησκειοποίηση τόσο στο δημόσιο χώρο όσο και στην ιδιωτική ζωή, καθώς και μια σταδιακή έξοδο του ατόμου από την παραδοσιακή θρησκευτικότητα. Πολλοί Ευρωπαίοι (η πλειοψηφία τους σε αρκετές χώρες, η μειοψηφία σε άλλες) δεν πιστεύουν πλέον σε θρησκευτικές πεποιθήσεις, ούτε καν στην ύπαρξη ενός προσωπικού Θεού όπως αυτός περιγράφεται στις θεολογικές παραδόσεις των διαφόρων μεγάλων θρησκειών. Δεν έχουν κάποια τακτική θρησκευτική πρακτική ή την ασκούν μόνο κατ΄εξαίρεση σε οικογενειακά μεγάλα γεγονότα ή σε πολύ μεγάλες θρησκευτικές εορτές του χρόνου.

Προφανώς, η αυτονόμηση σε όλες τις διαστάσεις της ατομικής ψυχολογίας (γνωστική, συναισθηματική, ηθική, και κοινωνική) μείωσε την προσήλωση σε θρησκευτικές ιδέες, πρακτικές, κανόνες και ομάδες που προέρχονταν από το παρελθόν και είχαν νομιμοποιηθεί δια μέσου των αιώνων μέσα σε κολλεκτιβιστικές κοινωνίες με αποτέλεσμα να φαίνονται σήμερα αποσυνδεμένες από τις σημαντικές κοινωνικές και προσωπικές προκλήσεις ή να φαίνονται ως μη χρήσιμες. Για παράδειγμα, οι παραδοσιακές θεολογίες ήταν ως ένα βαθμό ανυποψίαστες και μάλλον ανέτοιμες για την αντιμετώπιση των σύγχρονων πνευματικών, κοινωνικών και επιστημονικών εξελίξεων όπως, για παράδειγμα, θέματα εξελικτικής ψυχολογίας, οικονομικές θεωρίες, ευρήματα της νευροεπιστήμης της ηθικής, γενετικές έρευνες, οικολογικές ανησυχίες ή θέματα βιοηθικής.

Επίσης, είμαστε μάρτυρες μιας βαθειάς σύγκρουσης ανάμεσα σε δύο τύπους προσέγγισης. Αφενός, μία παραδοσιακή θρησκευτική αντίληψη της ανθρώπινης ύπαρξης, αντίληψη ολιστική και μη αποσπασματική (π.χ. ο πιστός μπορούσε να ζητήσει από τον πνευματικό τη συμβουλή του για θέματα πάσης φύσεως, όχι μόνο πνευματικά ή ηθικά). Αφετέρου, ένας πλουραλισμός, αυτόματη συνέπεια μιας παγκοσμιοποιημένης πια κοινωνίας που διαθέτει ποικιλία πηγών, συχνά αντιφατικών, για την αντιμετώπιση των λεγόμενων υπαρξιακών προβλημάτων: νόημα της ζωής, κριτήρια για την ηθική αξιολόγηση, και οριοθέτηση στόχων ζωής.

Ωστόσο θα ήταν λάθος αν νομίζουμε ότι η Ευρώπη έγινε ή σταδιακά γίνεται απλά ή εντελώς άθρησκη. Πρώτον, αυτό που έχει ξεκάθαρα αλλάξει είναι ότι η θρησκεία έχασε τον κυρίαρχό της ρόλο στο να κατευθύνει τους προσανατολισμούς των κοινωνιών και των ατόμων, ιδιαίτερα στο ηθικό επίπεδο. Όμως οι θρησκείες και οι παραδόσεις τους (με την ευρεία έννοια του όρου, ως πολιτισμικά σύνολα) είναι ακόμη ζωντανές και εξασκούν κάποια επίδραση στις κοινωνίες και στα άτομα, ανάμεσα σε άλλου είδους πολιτισμικών πηγών. Σε γενικές γραμμές, περίπου οι μισοί Ευρωπαίοι πιστεύουν ακόμη στην ύπαρξη ενός Θεού. Δεύτερον, στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, η πλειοψηφία πιστεύει στην ύπαρξη κάποιας υπερβατικής δύναμης ή αρχής ακόμη και εάν αυτή δεν αντιστοιχεί στον προσωπικό Θεό των μονοθεϊστικών θρησκειών. Παράλληλα, όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως “spiritual” (ασπάζονται δηλαδή κάποια ‘πνευματικότητα’ είτε εντός είτε εκτός θρησκείας) αποτελούν μια σχετικά μεγάλη πλειοψηφία, υπερκεράζοντας συχνά τους παραδοσιακά πιστούς και όσους ανήκουν σε κάποια οργανωμένη θρησκεία. Κατά συνέπεια, οι Ευρωπαίοι γίνονται όχι απαραίτητα άθρησκοι ή άθεοι, αλλά σίγουρα πιο αυτόνομοι σε ότι αφορά την ‘πνευματικότητά’ τους. Είναι περισσότερο συμπαραγωγοί ‘πνευματικότητας’ και όχι πλέον θρησκευτικοί “οπαδοί”

 


Παρατήρηση: Η παρούσα ανάρτηση αποτελεί απόσπασμα από συνέντευξη με τον καθηγητή Βασίλη Σαρόγλου για ποικίλα κοινωνικά φαινόμενα, ερμηνευόμενα από την Ψυχολογία της θρησκείας.

Περιοδικό: «Ψυχής δρόμοι», τεύχος 8, Εκδόσεις «Αρμός»