Το θέμα που καλούμαι να αναπτύξω*, είναι εκ των πραγμάτων πολύ μεγάλο, αφού περιλαμβάνει έναν αιώνα, κατά τον οποίο υπήρξε έντονη αναζήτηση και επιστημονική έρευνα, έγιναν εκδόσεις λειτουργικών κειμένων και βιβλίων, θεολογικές συζητήσεις και ζυμώσεις, συνέδρια και ημερίδες με κέντρο τη θεία λατρεία. Και ο τομέας αυτός δεν ενδιαφέρει μόνο κληρικούς και θεολόγους, αλλά και ιστορικούς, βυζαντινολόγους, αρχαιολόγους, μουσικολόγους, αρχιτέκτονες, αγιογράφους, φιλολόγους, κοινωνιολόγους, ανθρώπους της τέχνης, θρησκειολόγους, λογοτέχνες κ.ά. Από το 1921 που κυκλοφόρησε το βιβλίο ενός ικανού, λογίου και σοφού κληρικού του Πρωτοπρεσβυτέρου Κων. Καλλινίκου, με τίτλο, Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ στην Αλεξάνδρεια, μέχρι την έκδοση του ογκώδους τόμου του άριστου γνώστη της λατρείας Μακαριστού Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου που περιέχει Λειτουργικές Εγκυκλίους[1] τριών και πλέον δεκαετιών, παρήλθαν ογδόντα περίπου χρόνια.
Το μεσοδιάστημα σημάδεψαν με το πέρασμά τους πολλά σπουδαία πρόσωπα, που με τα συγγράμματά τους συνέβαλαν στην ανάδειξη και βαθειά γνώση της λατρευτικής ζωής. Παράλληλα, οι εθνικές περιπέτειες, οι έντονες κοινωνικές και πολιτικές ανακατατάξεις, ο πολιτιστικός διχασμός -που αιωρούνταν ανάμεσα στα σύμβολα της Αγίας Σοφίας αφενός και του Παρθενώνα αφετέρου- αλλά και η συνακόλουθη κρίση ταυτότητας του νέου ελληνισμού, δεν άφησαν ανεπηρέαστα και τα πράγματα της λατρείας. Οπότε, είναι αδύνατο να γίνει πλήρης καταγραφή και παρουσίαση όλων όσων σηματοδότησαν την εποχή αυτή. Το εγχείρημα αυτό θα απαιτούσε ειδική μελέτη εκατοντάδων σελίδων. Εκ των πραγμάτων θα αναφερθούμε μόνο σε ορισμένα σημαίνοντα πρόσωπα, κάποια συνέδρια και κάποιες εκπεφρασμένες τάσεις δίδοντας ακροθιγώς δείγματα της συμβολής τους. Από την εισήγησή μας παραλείπονται σύγχρονοι αξιόλογοι επιστήμονες που ερευνούν θέματα της θείας λατρείας και διδάσκουν Λειτουργική, Θεολογία της Λατρείας και Ομιλητική στις Θεολογικές Σχολές.
***
1. Στο μνημονευθέν σύγγραμμα, που μάλλον αποτελεί κλασσική πηγή για πολλούς επιστημονικούς κλάδους και πραγματικό σταθμό της Λειτουργικής, ο Κ. Καλλίνικος προαναγγέλοντας τη μέθοδο προσέγγισης των θεμάτων του, η οποία έχει γενικότερη ισχύ και διαστέλλοντας την ουράνια από τη γήινη λατρεία γράφει: «Αλλ’ όσον αφορά εις την παρούσαν όψιν των γηίνων, τα υλικά θα συμβαδίζουν αναποσπάστως με τα πνευματικά. Καθώς περιβάλλεται με φύλλα το δένδρον, καθώς φυλάττονται εντός βαλαντίου τα χρήματα, καθώς σκεπάζεται με δέρμα το σώμα, καθώς φέρεται εις φλοιόν ο πυρήν, καθώς απαιτεί θήκην το ξίφος, καθώς λάμπει εντός λυχνίας το φως, κατά τον αυτόν τρόπον χρεωστεί να κλίνη τα γόνατα εντός χειροποιήτου ναού ο αχειροποίητος ναός της ψυχής, ίνα δοξασθή ο Θεός, κατά τον απόστολον, και εν τω σώματι ημών και εν τω πνεύματι ημών, άτινα εστι του Θεού. Εις ημάς εναπόκειται να μη σφαγιάσωμεν το πνεύμα εις την ύλην και να μη υπερτιμήσωμεν ειδωλολατρικώς ως αιώνιον σταθμόν το παροδικόν μας όχημα»[2].
Επομένως δε χρειάζεται καμιά «ειδωλολατρική υπερτίμηση» του παροδικού οχήματος και των επιβατών του, αφού τώρα «βλέπομεν δι’ εσόπτρου εν αινίγματι, τότε δε πρόσωπον προς πρόσωπον»[3]. Πάντως πολλοί λησμονούν τον αιώνιο σταθμό, απολυτοποιώντας τους επίγειους σταθμούς. Αλλά η Εκκλησία θα πορεύεται πάντοτε μέσα από κινδύνους, δεινά και περιπέτειες αγιάζοντας και τέμνοντας τα πράγματα του κόσμου, παρά τις μικρότητες και την ανωριμότητα των τέκνων της.
2. Μετά τον Κ. Καλλίνικο, ο Μητροπολίτης Καισαρείας Αμβρόσιος Σταυριανός μελετώντας χειρόγραφα δημοσίευσε από το 1921 έως το 1924 τις μελέτες: «Αι αρχαιόταται και αι σύγχρονοι λειτουργίαι», τόμ. 2 (1921-1922), «Η ιερολογία του γάμου από τα τέλη του Θ΄ μέχρι του τέλους του ΙΣΤ΄ αιώνος» (1923) και «Μελέτη επί των ιερών ακολουθιών του λυχνικού και του όρθρου και ιδία των εν ταις δυσί ταύταις ακολουθίαις ευχών» (1924)[4]. Παράλληλα έγραψε και άλλα λειτουργικά έργα, τα οποία παραμένουν ανέκδοτα: Αρχιερατικαί και ιερατικαί λειτουργίαι, Τυπικόν της Μεγάλης Εκκλησίας και Το πρωτόκολλον της Πατριαρχικής αυλής[5]. Η πρώτη από τις παραπάνω μελέτες έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον αφού περιλαμβάνει τις σύγχρονες λειτουργίες των Αρμενίων και Κοπτών καθώς και τα κείμενα της Ρωμαϊκής και Αγγλικανικής λειτουργίας.
[Συνεχίζεται]
* Εισήγηση στο ΙΒ΄ Πανελλήνιο Λειτουργικό Συμπόσιο Στελεχών Ι. Μητροπόλεων «Πρόσωπα και Σταθμοί, Ορόσημα στη Διαμόρφωση της Θείας Λατρείας», Βόλος, 27-29 Σεπτεμβρίου 2010.
[1] Χριστοδούλου Αρχιεπ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος του από Δημητριάδος, ΄Εργα, τόμ. Β΄, Αθήνα 2010.
[2] Κ. Καλλινίκου Πρωτ., Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 41979, σ. 4.
[3] Α΄Κορ. 13,12.
[4] Ι. Φουντούλη, Λειτουργικά θέματα, Ζ, 31-35, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 15.
[5] Ι. Φουντούλη, «Προλογικόν Σημείωμα», στου Αμβροσίου (Σταυριανού) Σχολάζοντος Μητροπολίτου Καισαρείας, Αι αρχαιόταται και αι σύγχρονοι Λειτουργίαι, έκδ. Πατριαρχικόν ΄Ιδρυμα Πατερικών Μελετών, έκδ. β΄, επιμ. Αρχιμ. Νικοδήμου Σκρέττα, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 10-11.
