Νηστεία: τι ακριβώς επιδιώκουμε με αυτή;
19 Μαρτίου 2019Προσφάτως διαβάσαμε στο διαδίκτυο κείμενο του κ. Νικολάου Παπαχαρτοφύλη, φιλολόγου καθηγητού, με τίτλο «Εκ του στόματος των νηστευόντων εις τον αφεδρώνα», στο οποίο ασχολείται με το θέμα της νηστείας. Παρά την θετική, πιθανολογώ, πρόθεσή του, δυστυχώς προχωρά σε απευκταίες γενικεύσεις και συνδέσεις και εν τέλει, φρονώ ότι, καταλήγει σε ασαφές συμπέρασμα που δεν βοηθά τον αναγνώστη να σχηματίσει άποψη σχετικά με το νόημα της νηστείας.
Το κείμενο ξεκινά με την ορθή παραδοχή ότι η νηστεία ως πρακτική υπάρχει από την αρχαιότητα και συναντάται σε πολλές θρησκείες. Πράγματι, σε πολλές θρησκείες ήταν πρόσφορο μέσο καθαρμού και εξαγνισμού. Για την ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση, όμως, δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Η νηστεία δεν είναι μία αφηρημένη, θεωρητική, πρακτική. Δεν σχετίζεται με την κάθαρση, τον εξαγνισμό, την αποτοξίνωση ή ό,τι άλλο συναφές μπορεί ακούσουμε ή να διαβάσουμε. Είναι ένας τρόπος να νιώσουμε τον πλησίον που στερείται, να παλέψουμε με τον εαυτό μας, να αντιπαρατεθούμε με τις αδυναμίες μας και, εν τέλει, να μετανοήσουμε. Μόνο εάν πεινάσουμε θα καταλάβουμε αυτόν που πεινά. Μόνο εάν στερηθούμε θα αντιληφθούμε τι σημαίνει η στέρηση.
Το πλαίσιο της νηστείας διαγράφει πολύ όμορφα η ευαγγελική περικοπή που διαβάζεται στους ναούς μας την Κυριακή της Τυρινής (Ματθαίου 6:14-21). Σε αυτή, η νηστεία δεν προσεγγίζεται ως ένα ατομικό κατόρθωμα που μπορεί να πετύχει ο πιο ικανός, ο πιο ευφυής ή ο πιο ισχυρός, αλλά είναι ένας αγώνας που για να πετύχει πρέπει να προσεγγίζεται σε σχέση με τον έτερο. Για να έχει νόημα η νηστεία, όπως διδάσκει ο Χριστός στην περικοπή αυτή, πρέπει να γίνεται με ταπείνωση, προσοχή και διάκριση, ώστε να μην προκαλεί τον διπλανό μας, να μην λειτουργεί ως μία πράξη αυτοεπιβεβαίωσης και αυτοθαυμασμού. Δεν έχει ως σκοπό να πετύχουμε τον έπαινο των άλλων, αλλά είναι μία άριστη ευκαιρία να εξετάσουμε τον εαυτό μας και να δούμε πού βρισκόμαστε. Η νηστεία δεν γίνεται για να μας τιμήσουν οι άλλοι, αλλά για να επιτελέσουμε το θέλημα του Θεού, το οποίο είναι να μετανοήσουμε για τις αμαρτίες μας, οι οποίες σταθερά μας απομονώνουν από την κοινωνία με τον συνάνθρωπο και μας στερούν τη χαρά της επικοινωνίας και της προσφοράς αγάπης.
Στο ίδιο μήκος κύματος κινείται και το αποστολικό ανάγνωσμα της ίδιας ημέρας, στο οποίο η νηστεία συσχετίζεται με την πίστη (προς Ρωμαίους επιστολή 13:11-14:4). Ο απ. Παύλος δηλώνει ξεκάθαρα ότι όποιος έχει σταθερή πίστη μπορεί να παρακάμπτει τους περιορισμούς της νηστείας. Κι αμέσως, για να μη θεωρηθεί η νηστεία μια τυπική θρησκευτική υποχρέωση, συμπληρώνει ότι αυτός που έχει προοδεύσει πνευματικά, δεν πρέπει να εξαντλεί με τη στάση του αυτόν, ο οποίος έχει αδύναμη πίστη και οφείλει –απέναντι στον εαυτό του– να νηστεύει. Και αμέσως προτρέπει αυτούς που νηστεύουν να μην ασχολούνται με τι πράττουν όσοι δεν νηστεύουν, αλλά με τις αμαρτίες τους. Δεν είναι δουλειά των μεν να ασχολούνται με τους δε, λέγει ο απ. Παύλος. Ο καθένας ας κοιτά τις αδυναμίες του και ας μην παρεκλίνει από τον στόχο του, που είναι, πάντοτε, ένας και μοναδικός: να ξαναγυρίσει στον Παράδεισο. Συνεχίζοντας, στρέφει την προσοχή μας στην κατάκριση και μετ᾿ επιτάσεως μας προτρέπει να την αποφεύγουμε.
Η διαφορά ανάμεσα στη χριστιανική νηστεία και στη νηστεία όπως την παρουσιάζουν τα αρχαιοελληνικά αποσπάσματα που παραθέτει ο κ. Παπαχαρτοφύλης είναι σαφής και ευδιάκριτη. Στο πρώτο επί παραδείγματι αναφέρεται στη συνήθεια των μάντεων της Δωδώνης να ασκούνται με χαμαικοιτία και αποφυγή πλυσίματος των ποδών. Η ιδιαιτερότητα του κειμένου είναι ότι αυτό το κάνουν, όχι ως άσκηση, ως αγώνα ενάντια στα πάθη τους, αλλά για να λατρεύσουν και να εξευμενίσουν τον Δία. Στο σημείο αυτό βρίσκεται η διαφορά με τη χριστιανική παράδοση: ο Τριαδικός Θεός δε ζητά τέτοιου είδους λατρεία.
Το επόμενο απόσπασμα προέρχεται από το έργο Ιππόλυτος του Ευριπίδη. Παραθέτω τη μετάφραση των στίχων 952-956 όπως την έκανε ο Κ. Βάρναλης:
«Κόμπαζε τώρα και περίπαιζέ μας,
πως τάχα τρως αναίματη θροφή
και με μπροστάρη τον Ορφέα βακχεύεις,
πιστεύοντας τα φούμαρα, όσα γράφουν
παλιοφυλλάδες.»[1]
Το κείμενο αυτό μας οδηγεί σε παρόμοια συμπεράσματα με το προηγούμενο: η αποχή της τροφής έχει εντελώς διαφορετική αφετηρία από αυτή του χριστιανισμού. Η αποχή από κρέατα γίνεται για να ξεγελάσει τους θεούς, για να «φανεί τοις θεοίς και τοις ανθρώποις νηστεύων» και όχι το ακριβώς αντίθετο, όπως διδάσκει ο Χριστός.
Στο απόσπασμα από τα Χρυσά Έπη των Πυθαγορείων υποθέτω ότι θέλει να σχολιάσει ότι τονίζουν ότι συνεχώς πρέπει να ελέγχουν τον εαυτό τους και να μην επαναπαύονται στην επιφανειακή προσήλωση στον τύπο, όπως πιθανολογώ, θεωρεί ο κ. Παπαχαρτοφύλης. Στην πραγματικότητα, εάν συμβαίνει κάτι τέτοιο σε κάποιον πιστό που νηστεύει, δηλαδή, εάν επαναπαύεται μόνο στην άσκηση της νηστείας, είναι ολοκάθαρα σε λάθος δρόμο. Κι αυτό διαπιστώνεται από τη διδασκαλία του Χριστού, των Πατέρων και, εν γένει, της Εκκλησίας. Και νομίζω ότι δεν ευθύνεται ο Χριστός και η Εκκλησία Του για τις δικές μας παραχαράξεις του λόγου Του και τις εκτροπές στο θέμα της νηστείας, εν προκειμένω.
Ενδιαφέρον έχει το απόσπασμα από τον πρ. Ησαΐα που παραθέτει, καθώς και σε αυτό σαφέστατα η νηστεία συνδέεται με τον πλησίον, την καταπολέμηση της αδικίας, τη στήριξη των καταρρακωμένων ανθρώπων, την ενίσχυση των πασχόντων και τη φροντίδα προς τον εμπερίστατο. Μάλιστα, αυτό το απόσπασμα μας θυμίζει την παραβολή της Κρίσεως (Κυριακή της Απόκρεω) στην οποία ο Χριστός δηλώνει ξεκάθαρα ότι θα σωθεί αυτός που ενισχύει, ταΐζει, ποτίζει, βοηθά και επισκέπτεται όποιον έχει ανάγκη σαν να ήταν αυτός ο Ίδιος.
Η νηστεία, όπως σημειώνεται στο απόσπασμα από τον προφήτη Ησαΐα, δεν γίνεται για τον Θεό, για να ικανοποιηθεί η ματαιοδοξία Του, όπως συχνά πίστευαν στην αρχαιότητα ότι απαιτούνταν. Σε παρόμοια συμπεράσματα μας οδηγούν και τα άλλα παραδείγματα από τη χριστιανική παράδοση που παραθέτει ο κ. Παπαχαρτοφύλης: η νηστεία είναι μία πνευματική δυνατότητα που έχουμε για να πολεμήσουμε την αμαρτία όχι των άλλων (κάτι που είναι εύκολο), αλλά τη δική μας.
Γι᾿ αυτό οι Πατέρες και οι εκκλησιαστικοί συγραφείς που αναφέρονται στη νηστεία την προβάλλουν ως ένα γενικότερο αγώνα του πιστού για να αντιμετωπίσει τις αδυναμίες του. Η νηστεία ξεκινά από την αποχή κάποιων εδεσμάτων και κάποιων τροφών και επεκτείνεται ώστε να περιλάβει κάθε εκδήλωση της ζωής του ανθρώπου που αποτελεί εμπόδιο στην αγάπη προς τον πλησίον. Είναι χαρακτηριστική η ευχή του Μεγάλου Αποδείπνου που αποδίδεται στον άγιο Εφραίμ τον Σύρο και στην οποία ο πιστός ζητά από τον Θεό να μην του δώσει «πνεύμα αργίας, περιεργίας, φιλαρχίας και αργολογίας», καθώς όλες αυτές οι καταστάσεις τον εμποδίζουν να αγαπήσει δίχως προϋποθέσεις τον αδελφό του. Αντιθέτως ζητά από το Άγιο Πνεύμα να λάβει «πνεύμα σωφροσύνης, ταπεινοφροσύνης, υπομονής και αγάπης» διότι αυτές οι αρετές θα αλλάξουν τη σχέση του με το πλησίον και θα την θέσουν σε νέα, πνευματική, εκκλησιαστική, ορθότερα, βάση.
Βέβαια, και με αυτό θα κλείσουμε, θα ήταν ουτοπικό να ευελπιστεί κάποιος ότι όλοι οι πιστοί θα νηστεύσουν ή ότι όλοι όσοι νηστεύουν θα το κάνουν με αυτές τις παραμέτρους. Αυτό εντάσσεται στην προσπάθεια που κάνει καθένας. Το ότι υπάρχει υποκρισία ή αστοχίες εκ μέρους των πιστών δεν πρέπει να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι οι πιστοί είναι υποκριτές ή, πολύ περισσότερο, ότι η θρησκευτικότητα, γενικώς, είναι επίπλαστη και υποκριτική. Ο αγώνας με τις αδυναμίες και τα πάθη δεν είναι εύκολος. Είναι σκληρός, πολυμέτωπος, συνεχής και απαιτεί όλες τις δυνάμεις του ανθρώπου. Γι᾿ αυτό, κατά τη διάρκειά του έχουμε σαφέστατη συνείδηση ότι δεν πορευόμαστε σε αυτόν μόνοι μας, αλλά με συμπαραστάτη και βοηθό μας τον Χριστό, ο οποίος μας έδειξε αυτόν τον δρόμο. Γι᾿ αυτό τον επικαλούμαστε συνεχώς, ελπίζουμε σε αυτόν και δεν απογοητευόμαστε από τις αποτυχίες και τις αστοχίες μας. Όταν μας στηρίζει ο Κύριος της ζωής και του θανάτου, ο Ιησούς Χριστός, και ζητάμε τη βοήθειά Του, είναι σίγουρο ότι αργά ή γρήγορα θα βρούμε τον δρόμο προς τη σωτηρία και την αιώνια ζωή!
Καλή Σαρακοστή!
