Το μάθημα των Θρησκευτικών μετά την ακύρωση των «Προγραμμάτων Σπουδών Γαβρόγλου». Προβληματισμοί και προτάσεις

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Το ανώτατο ακυρωτικό δικαστήριο (ΣτΕ) με τις αποφάσεις του 1749/2019 και 1750/2019 ακύρωσε πρόσφατα (Σεπτέμβριος 2019) τα Προγράμματα Σπουδών (Π.Σ.) «Γαβρόγλου» που σχετίζονται με  το μάθημα των Θρησκευτικών (ΜτΘ) στα Δημοτικά σχολεία, στα Γυμνάσια και στα Λύκεια της χώρας. Οι αποφάσεις ήταν αναμενόμενες. Με τις ίδιες περίπου σκέψεις το ΣτΕ είχε ακυρώσει και τα Προγράμματα Σπουδών Φίλη την άνοιξη του 2018.

ΟΙ ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΕΣ ΤΩΝ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ 1749/2019 και 1750/2019 ΤΟΥ ΣτΕ

Το δικαστήριο  με την απόφασή του 1749/19, επικαλούμενο άρθρα του Ελληνικού Συντάγματος, όπως το άρθρο 3, παρ.1, το άρθρο 13, παρ.1 και το άρθρο 16, παρ.2, άρθρα  της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα δικαιώματα του ανθρώπου (ΕΣΔΑ) αλλά και απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), στις σκέψεις 14,15,16, 17 και 18 αποφαίνεται τα παρακάτω για το ΜτΘ.:

Α) «Στο σχολικό πρόγραμμα που καταρτίζει ο κοινός νομοθέτης πρέπει να περιλαμβάνεται η διδασκαλία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού, ως θρησκεύματος της μεγάλης πλειοψηφίας του Ελληνικού λαού»…. «Το μάθημα αυτό απευθύνεται αποκλειστικά στους μαθητές που ασπάζονται το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα και όχι στους ετερόδοξους, αλλόθρησκους ή άθεους μαθητές».  «Οι τελευταίοι (ετερόδοξοι, αλλόθρησκοι ή άθεοι)…..έχουν δικαίωμα πλήρους απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών».

Β) «Στο σχολικό πρόγραμμα πρέπει να περιλαμβάνεται η διδασκαλία άλλων δογμάτων της χριστιανικής πίστεως ή άλλων θρησκειών στην περίπτωση που η εκπαίδευση παρέχεται σε περιοχές όπου ευδιάκριτο τμήμα του Ελληνικού πληθυσμού πρεσβεύει τα δόγματα αυτά ή τις άλλες θρησκείες υπό την …..προϋπόθεση της μη υποχρεωτικής παρακολουθήσεως του μαθήματος αυτού (διδασκαλίας της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού) από ετεροδόξους χριστιανούς, αλλόθρησκους, μη θρησκευόμενους, ή άθεους μαθητές».

Γ)  «Για τους μαθητές όμως αυτούς που απαλλάσσονται από τη διδασκαλία του ΜτΘ (ετεροδόξους χριστιανούς, αλλόθρησκους, μη θρησκευόμενους, ή άθεους) και προκειμένου να αποτραπεί η δημιουργία “ελεύθερης ώρας” και εντεύθεν, ο κίνδυνος απομακρύνσεως των μαθητών από το ανωτέρω, συνταγματικώς προβλεπόμενο μάθημα, χωρίς αποχρώντα λόγο, η Πολιτεία οφείλει να προβλέψει τη διδασκαλία ισότιμου μαθήματος, συναφούς κατά την αντίληψή της περιεχομένου (π.χ. μαθήματος ηθικής), εφόσον βεβαίως συγκεντρώνεται ικανός αριθμός μαθητών, κατά την αντίληψη πάντοτε της Πολιτείας».

Δ) «Οι τελευταίοι (ετερόδοξοι, αλλόθρησκοι ή άθεοι) απολαύοντες της θρησκευτικής ελευθερίας ….(παρ. 1 του άρθρου 13 του Συντάγματος) έχουν δικαίωμα πλήρους απαλλαγής από το μάθημα των Θρησκευτικών, χωρίς καμία δυσμενή συνέπεια, εφ’όσον οι γονείς τους (ή οι ίδιοι αν είναι ενήλικοι), υποβάλουν δήλωση ότι δεν επιθυμούν, για λόγους θρησκευτικής συνείδησης να παρακολουθήσουν τα τέκνα τους τη διδασκαλία του ΜτΘ που έχει το προεκτεθέν περιεχόμενο (διδασκαλία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού). Η δήλωση εξάλλου αυτή, που θα μπορούσε να έχει το εξής περιεχόμενο “Λόγοι θρησκευτικής συνείδησης δεν επιτρέπουν τη συμμετοχή (μου ή του παιδιού μου) στο  ΜτΘ” δεν παραβιάζει τη διάταξη της παρ.  1 του άρθρου 13 του Συντάγματος ».

ΟΙ ΠΡΩΤΕΣ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ

Οι παραπάνω αποφάσεις του ΣτΕ, αν και αναμενόμενες ως ένα βαθμό, δημιούργησαν μεγάλο προβληματισμό στην Ελληνική κοινωνία, στους διδάσκοντες θεολόγους, στις Θεολογικές Σχολές, στην Ιερά Σύνοδο της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδας, στις Θεολογικές Ενώσεις, στα Πολιτικά κόμματα, στην Πολιτεία. Λίγοι μίλησαν για νίκη, όπως η Πανελλήνια Ένωση Θεολόγων (ΠΕΘ), άλλοι για πισωγυρίσματα, όπως τα πολιτικά κόμματα του ΚΙΝΑΛ, του ΣΥΡΙΖΑ, του Κ.Κ.Ε. Η Διαρκής Ιερά Σύνοδος (Δ.Ι.Σ.) αλλά και η Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδας δεν πήραν μέχρι στιγμής θέση. Μεγαλύτερο προβληματισμό στους διδάσκοντες θεολόγους προκαλεί η απελευθέρωση των απαλλαγών και το ενδεχόμενο προαιρετικότητας του ΜτΘ.

Ο Μητροπολίτης Μεσσηνίας Χρυσόστομος  μίλησε  για «πύρρειο νίκη με δυσμενείς συνέπειες όχι μόνο στη θρησκευτική εκπαίδευση αλλά και για την Εκκλησία και στις σχέσεις της με την Πολιτεία». Ο ίδιος μίλησε για καθιέρωση του «Γερμανικού μοντέλου» στη διδασκαλία των Θρησκευτικών, για «καθιέρωση μαθήματος Ομολογιακού χαρακτήρα, που καταργεί ουσιαστικά την υποχρεωτικότητα της θρησκευτικής εκπαίδευσης με επίκεντρο την ορθόδοξη παράδοση του τόπου» (Καθημερινή, 8-10-19).

Ο καθηγητής του Ε.Κ.Π.Α. Σταύρος Γιαγκάζογλου (πρώην Σύμβουλος Θεολόγων στο Π.Ι.) υποστήριξε ότι  «το ΣτΕ θέλησε να εντάξει τη θρησκευτική ετερότητα στο σχολείο, ωστόσο με την απόφασή του αυτή μπαίνουμε σε μια ανεξέλεγκτη κατάσταση. Η απόφαση δεν έλαβε υπόψη της τη σχολική πραγματικότητα» (Καθημερινή, 8-10-19).

Η ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

Η ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας,  σύμφωνα με δημοσιογραφικές πληροφορίες (Καθημερινή, 8-10-19), φέρεται να κατευθύνεται σε μια σολομώντεια λύση. Α) Άμεσες αλλαγές στα υπάρχοντα (ακυρωθέντα) Προγράμματα Σπουδών  του ΜτΘ με απομόνωση των θρησκειολογικών στοιχείων που υπάρχουν σε αυτά και Β) Την προκήρυξη για την κατάρτιση νέων Προγραμμάτων Σπουδών στα Θρησκευτικά.

 ΟΙ  ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ  ΜΟΥ

1) Προτείνω να επανέλθουν σε ισχύ τα προηγούμενα Αναλυτικά Προγράμματα και βιβλία του ΜτΘ «2003-2006», όπως αποκαλούνται. Αυτή την άποψη υποστηρίζει και ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται  και η Π.Ε.Θ., αλλά μόνο για το τρέχον σχολικό έτος.

2) Δεν χρειάζεται, επί του παρόντος,  να γίνει προκήρυξη για κατάρτιση νέων Αναλυτικών Προγραμμάτων και βιβλίων για το  βασικό βιβλίο του ΜτΘ.

3) Πρέπει να γίνει άμεσα προκήρυξη για την κατάρτιση νέων Προγραμμάτων Σπουδών  και βιβλίων του ισότιμου μαθήματος, συναφούς  περιεχομένου (π.χ. μαθήματος ηθικής), εφόσον συγκεντρώνεται ικανός αριθμός μαθητών.  Υπάρχει πλούσιο υλικό «ΗΘΙΚΗΣ» (Ορθοδοξίας και λοιπών Ομολογιών, άλλων Θρησκειών κ.λ.π.) στα ακυρωθέντα Προγράμματα Σπουδών Γαβρόγλου, στα  Αναλυτικά  Προγράμματα  του ΜτΘ «2003-2006» και σε άλλα προγενέστερα Προγράμματα Σπουδών, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί.

4) Είναι αυτονόητο ότι σε κάθε περίπτωση πρέπει το Υπουργείο Παιδείας να κάνει άμεσα διάλογο με όλους τους εμπλεκόμενους φορείς υπό το πρίσμα των νέων αποφάσεων του ΣτΕ.  Αναλυτικά:

α) Τα Αναλυτικά  Προγράμματα  του ΜτΘ «2003-2006» και τα βιβλία που εκπονήθηκαν με βάση αυτά μπορούν να δοθούν σε πρώτη φάση στα σχολεία ως έχουν, αλλά μπορούν στην πορεία του χρόνου να αποτελέσουν τη βάση του διαλόγου για επί μέρους βελτιώσεις. Θα μπορούσαν, για παράδειγμα, τα βιβλία να γίνουν πιο ελκυστικά, σύμφωνα με εξαγγελία της  Υπουργού Παιδείας, κυρίας Ν. Κεραμέως ή να υπάρξει προσθήκη θρησκειολογικού υλικού στο τέλος κάθε βιβλίου, όπως προτείνει ο Ναυπάκτου Ιερόθεος.

β) Πρέπει να υπάρξει ουσιαστικός διάλογος  για το χαρακτήρα και το περιεχόμενο και του εναλλακτικού μαθήματος «Ηθικής» που προτείνει το ΣτΕ.

γ) Η Πολιτεία πρέπει να κάνει διάλογο με όλες τις οργανωμένες θρησκευτικές Κοινότητες που υπάρχουν και δραστηριοποιούνται στη χώρα μας διότι άνοιξε ο δρόμος «για περισσότερα και ξεχωριστά μαθήματα θρησκειών και για σταδιακή εκχώρηση της θρησκευτικής εκπαίδευσης στις  Κοινότητες» (Καθημερινή, 8-10-19).

Η ΒΑΣΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ ΜΟΥ ΚΑΙ Η ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ

Η βασική πρότασή μου  είναι να επανέλθουν σε ισχύ  τα προηγούμενα Αναλυτικά Προγράμματα και τα βιβλία του ΜτΘ «2003-2006» ως το βασικό βιβλίο  «για τη διδασκαλία της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας του Χριστού», όπως προτείνει το ΣτΕ, για τους παρακάτω λόγους:

1)  Ο πυρήνας  του περιεχομένου των  προαναφερθέντων Αναλυτικών  Προγραμμάτων και βιβλίων του ΜτΘ. «2003-2006» συνάδει με το πνεύμα και τη φιλοσοφία των πρόσφατων αποφάσεων του ΣτΕ σε μεγάλο βαθμό. Τα εν λόγω βιβλία έχουν  περισσότερο το χαρακτήρα του «γνωσιολογικού-ιστορικού-πολιτιστικού» μαθήματος, νομικοί όμως κύκλοι και πολιτικά κόμματα της Αριστεράς τους αποδίδουν το χαρακτήρα του «ομολογιακού». Συγκεκριμένα  η Εθνική Επιτροπή για τα δικαιώματα του ανθρώπου, ήδη από το 2006, ενέκρινε πρόταση νόμου για τη ρύθμιση σχέσεων Εκκλησίας και Πολιτείας και προτείνει το χωρισμό τους. Στο άρθρο 6, αναφερόμενη  στο ΜτΘ, ζητάει επανακαθορισμό του μαθήματος, ώστε «η διδασκαλία του να παύσει να έχει ομολογιακό χαρακτήρα».     «Η διαφορά, άλλωστε, του πολιτιστικού και του ομολογιακού χαρακτήρα του ΜτΘ δεν είναι αρκετά διακριτή» (Πέτρος Γεωργαντζής, 2018).

Τα Α.Π. και τα συνακόλουθα βιβλία του ΜτΘ  «2003-2006»  κινούνται μέσα στις προδιαγραφές των πρόσφατων αποφάσεων του ΣτΕ.: «Συνεπώς, κατά τη διάταξη του άρθρου 16, παρ.2 του Συντάγματος το σχολικό πρόγραμμα πρέπει να περιλαμβάνει μάθημα, στο οποίο οι μαθητές ασκούνται στην κατανόηση και εμπέδωση των θρησκευτικών δογμάτων τα οποία ήδη πρεσβεύουν, υπό την προϋπόθεση ότι δεν έχει μορφή κατηχήσεως σ’ αυτά, ώστε να μη διακυβεύεται η διάπλαση ελεύθερης προσωπικότητας που, επίσης αναγνωρίζεται, κατά την ίδια διάταξη, ως σκοπός της παιδείας». (ΣτΕ, απόφαση 1749/19, σκέψη 18).  Την ίδια άποψη διατυπώνει και ο συνταγματολόγος Ευάγγελος Βενιζέλος. «Το μάθημα των θρησκευτικών δεν μπορεί  να είναι κατηχητικό μάθημα, ούτε μπορεί να ορίζεται ως ομολογιακό με την θεολογική  έννοια του όρου. Το σχολείο είναι κρατική δραστηριότητα και όχι εκκλησιαστική» (Ευάγγελος Βενιζέλος, 2016).

 2) Τα παραπάνω Α.Π. Σπουδών – και τα βιβλία του ΜτΘ «2003-2006»  -είχαν την έγκριση των δυο μεγάλων κομμάτων που κυβέρνησαν τον τόπο για πολλά χρόνια (Νέας Δημοκρατίας και ΠΑΣΟΚ), την έγκριση ή την ανοχή της μεγάλης πλειονότητας  του Θεολογικού κόσμου αλλά και της ελληνικής κοινωνίας για πολλά χρόνια – μέχρι το 2016-  χωρίς ποτέ να ακυρωθούν από το ΣτΕ και με σχετικά λίγες και ελεγχόμενες αιτήσεις απαλλαγών. Αναλυτικά:

Ι) Τα Κόμματα εξουσίας

Ο αείμνηστος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης Ν. Ματσούκας σε σχετική εισήγησή του για το ΜτΘ,  το 1981, ανέφερε σχετικά με τη φυσιογνωμία του μαθήματος: «Το θρησκευτικό μάθημα κυρίως διαμέσου του γνωσιολογικού του περιεχομένου, της πολιτιστικής του παραδόσεως και των συγχρόνων εκκλησιαστικών μορφών ζωής, μπορεί να οδηγήσει στη διάπλαση ορθοδόξου φρονήματος, δίχως ηθικολογίες και αφηρημένα σχήματα, δίχως προπαγανδιστικό και «δογματικό» χαρακτήρα. Τότε νομίζουμε πως είμαστε σε ένα σωστό δρόμο για τη βελτίωση του Αναλυτικού προγράμματος και του τρόπου διδασκαλίας». [Κοινωνία, 24, (1981), σ.313-314].

Η παραπάνω όμως φυσιογνωμία  του μαθήματος  άρχισε να υιοθετείται νωρίτερα από τις πρώτες Κυβερνήσεις της Ν.Δ και οριστικοποιήθηκε επί ΠΑΣΟΚ. Αυτά προκύπτουν από τα παρακάτω: Α) Στην Ιστοσελίδα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (Π.Ι.) διαβάζουμε τη θέση του Συμβούλου των Θεολόγων στο Π.Ι. «Το Π.Ι. του ΥΠΕΠΘ έχει μια σταθερή γραμμή πλεύσης εδώ και τριάντα πέντε περίπου χρόνια….. Το Π.Ι.  υιοθέτησε και υιοθετεί τη χρυσή τομή. Το Θρησκευτικό μάθημα είναι κατ’εξοχήν γνωσιολογικό και πολιτιστικό» (Σταύρος Γιαγκάζογλου, 2008). Β) Την ίδια εποχή  και ο κ. Ευριπίδης  Στυλιανίδης, Υπουργός Παιδείας της Ν.Δ. σε απάντησή του στον τότε Συνήγορο του πολίτη κ. Καμίνη, σχετικά με το ζήτημα των απαλλαγών, αναφέρει: «Το ΥΠΕΠΘ εκτιμά, και είναι το μόνο αρμόδιο να το κρίνει αυτό, σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους νόμους, ότι το μάθημα των Θρησκευτικών δεν έχει Ομολογιακό-Κατηχητικό χαρακτήρα αλλά είναι γνωσιολογικό, δηλαδή συμπεριλαμβάνει αναφορές όχι μόνο στην επικρατούσα θρησκεία αλλά και σε άλλα δόγματα και θρησκείες» (Ευριπίδης Στυλιανίδης, 2008).

ΙΙ) Ο Θεολογικός κόσμος

 Ο Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ιερόθεος έκανε δυο εισηγήσεις για το ΜτΘ. Μία στην Δ.Ι.Σ. της Εκκλησίας της Ελλάδος και στους εκπροσώπους του Θεολογικού κόσμου (εκπροσώπους Θεολογικών Σχολών, Π.Ε.Θ., Θεολογικό Σύνδεσμο “ο Καιρός”) τον Ιανουάριο 2016 και μια στη Σύνοδο της Ιεραρχίας, το Μάρτιο του 2016( http://www.parembasis.gr/index.php/el/metropolitan/menu-thrnskeutika).

Ο βασικός άξονας της πρότασής  του ήταν να παραμείνουν ως βάση τα προηγούμενα σχολικά βιβλία του 2003-2006. Η πρόταση αυτή έχει γίνει αποδεκτή από τους Ιεράρχες και από το σύνολο σχεδόν των εκπροσώπων του Θεολογικού κόσμου, πλην του Θεολ. Συνδέσμου «Ο Καιρός». Ας σημειωθεί ότι τότε οι Θεολόγοι του «Καιρού» υπερασπίζονταν τα Α.Π. των Θρησκευτικών Φίλη-Γαβρόγλου.

Η προσπάθεια της Ιεραρχίας της Εκκλησίας της Ελλάδας τον Ιούνιο του 2017 να βρει σημεία διαλόγου με τα Π.Σ. Φίλη και Γαβρόγλου έπεσε στο κενό. Πρώτον τορπιλίστηκε  από μεγάλη μερίδα Ιεραρχών,  όπως έδειξε  και έρευνα του γράφοντος, ως συνεργάτη της Ιεράς Μητροπόλεως Ναυπάκτου, με τίτλο «Οι μητροπολίτες της Εκκλησίας της Ελλάδος και το Μάθημα των Θρησκευτικών». (www.parembasis.gr/files/Tsakoumis-March-2018.pdf). Δεύτερον, τα εν λόγω Α.Π. του ΜτΘ ακυρώθηκαν από το ΣτΕ ως αντισυνταγματικά.

Η βασική πρόταση, επομένως, του Μητροπολίτη Ναυπάκτου Ιεροθέου  παραμένει ως η μοναδική κοινή πρόταση του Θεολογικού κόσμου μέχρι σήμερα.

ΙΙΙ) Η Ελληνική κοινωνία

                Στην εφημερίδα «Καθημερινή της Κυριακής», 9-10-2016, δημοσιεύτηκε ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο με τίτλο: «Τριχοτόμηση των πολιτών στο θέμα των Θρησκευτικών». Το άρθρο αποτελεί ανάλυση μιας σχετικής δημοσκόπησης του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, από τους Νίκο Μαραντζίδη και Γιώργο Σιάκα, που αποτυπώνει τη στάση της κοινής γνώμης για τη διδασκαλία των Θρησκευτικών. Οι ερευνητές αναφέρουν ότι παρατηρούμε μια τριχοτομημένη Ελληνική κοινωνία: α) Με το 30% να  πιστεύει ότι τα Θρησκευτικά πρέπει να διδάσκονται «ως μάθημα ομολογιακού χαραχτήρα, γνώσης της ορθόδοξης πίστης», β) Το 34,5% υποστηρίζει πως πρέπει να διδάσκεται «ως μάθημα γνώσης των θρησκειών με έμφαση στην ορθόδοξη», ενώ γ) Ένας στους τρείς (30,5%) συμφωνεί πως «τα Θρησκευτικά πρέπει να διδάσκονται ως θρησκειολογία, δηλαδή μάθημα γνώσης όλων των θρησκειών».

Οι τρεις παραπάνω τάσεις της Ελληνικής κοινωνίας, με τη σειρά που παρατέθηκαν, αντιστοιχούν με τους  «τρεις κυριότερους  “χαρακτήρες”, “φυσιογνωμίες” ή “ταυτότητες”  του ΜτΘ, κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια. Αυτοί  είναι: α) ο ομολογιακός-κατηχητικός, β) ο γνωσιολογικός-ιστορικός-πολιτιστικός και γ) ο διαπολιτισμικός-πλουραλιστικός-θρησκειολογικός». (Αποστόλης Τσακούμης, 2018)

Από τη δημοσκόπηση αυτή προκύπτει ότι η μεγαλύτερη μερίδα του λαού μας,  το 34,5%,   επιθυμεί να διδάσκεται το ΜτΘ «ως μάθημα γνώσης των θρησκειών με έμφαση στην ορθόδοξη». Αυτός ο χαρακτήρας  – φυσιογνωμία  του μαθήματος ανταποκρίνεται περισσότερο στα Α.Π. και τα βιβλία της περιόδου 2003-2006.

 ΤΕΛΙΚΟΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ

Η τριχοτομημένη ή πολυτεμαχισμένη Ελληνική κοινωνία δεν παρουσιάζει σταθερότητα. Πολλοί μιλάνε για περιστασιακή ή  «a la carte» θρησκευτικότητα   του Έλληνα. Αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός ότι  κατά το 2017 οι πολιτικοί γάμοι στην Ελλάδα ήσαν περισσότεροι από τους θρησκευτικούς (ΣΚΑΙ, Οκτώβριος 2019).

Η περιστασιακή θρησκευτικότητα των Ελλήνων σε συνάρτηση με τις πρόσφατες αποφάσεις του ΣτΕ και την απελευθέρωση των απαλλαγών είναι βέβαιο ότι θα οδηγήσει σε ανεξέλεγκτες καταστάσεις. Το περιβάλλον αυτό δεν διευκολύνει τον σταθερό  ευαγγελισμό των Ελλήνων μαθητών και  την  ολοκληρωμένη παιδεία τους,  μια παιδεία που περνάει και μέσα από το μάθημα των Θρησκευτικών. «Τα Θρησκευτικά, όπως και τα μαθήματα της Ελληνικής γλώσσας, της Λογοτεχνίας και Ιστορίας αποτελούν αναγκαία μαθήματα ταυτότητας και διαδραματίζουν σοβαρό ρόλο στη διαμόρφωση του φρονήματος των αυριανών πολιτών (Αρχιεπίσκοπος, απόσπασμα από επιστολή του στον Πρωθυπουργό, 27-9-16).

  Για το λόγο αυτό το ΜτΘ πρέπει να παρουσιάζει μια σταθερότητα  και   να συνδυάζει πολλά στοιχεία: Να καλλιεργεί την ήδη διαμορφωμένη ορθόδοξη και εκκλησιαστική συνείδηση, να είναι ανοιχτό σε κάθε ομολογιακή και θρησκευτική ετερότητα, να  είναι ελκυστικό και παιδαγωγικά πρόσφορο, να καλλιεργεί την κριτική σκέψη, να συντελεί στην ανάπτυξη ελεύθερων προσωπικοτήτων. Ο ρόλος των σχολικών βιβλίων, επομένως, αλλά  και των Θεολόγων είναι καθοριστικός.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

1. Τα παραπάνω προτεινόμενα Α.Π. και βιβλία του ΜτΘ περιόδου 2003- 2006 πληρούν τις αναγκαίες προϋποθέσεις, δοκιμάστηκαν και άντεξαν στο χρόνο. Υπό το πρίσμα των νέων αποφάσεων του ΣτΕ και των εξελίξεων της κοινωνίας εκτιμώ ότι αυτά, αν επανέλθουν στα σχολεία με ενδεχόμενες προσθήκες ή βελτιώσεις, θα έχουν και στο μέλλον  στήριξη, αποδοχή ή ανοχή  από την Ελληνική Χριστιανική κοινωνία. Αν στην πορεία του χρόνου αμφισβητηθούν, με πολλές απαλλαγές μαθητών, θα είναι μικρή η ζημιά. Μπορεί με επί μέρους βελτιώσεις να αντιμετωπιστούν, ως ένα βαθμό, τα όποια  προβλήματα.
2. Αν όμως καταρτιστούν και μπουν σε λειτουργία νέα Προγράμματα Σπουδών και βιβλία με περισσότερο «δογματικό, ομολογιακό και κατηχητικό χαρακτήρα», όπως προτείνουν κάποιοι, αδοκίμαστα, χωρίς πιλοτική εφαρμογή, υπό την πίεση των καταστάσεων, πολύ φοβάμαι ότι δεν θα έχουν ανάλογη στήριξη από την κοινωνία. Θα θεωρηθούν εκ προοιμίου ως «συντηρητικά».
3. Αν τελικά υλοποιηθούν οι προθέσεις του Υπουργείου (Καθημερινή, 8-10-19), καταρτιστούν νέα Π.Σ. και βιβλία Θρησκευτικών, τεθούν σε εφαρμογή και αμφισβητηθούν, με πολλές απαλλαγές μαθητών, τα προβλήματα μπορεί να είναι πολλά, αλυσιδωτά και δυσεπίλυτα. Μπορεί να  αμφισβητηθούν αρκετά αναθεωρήσιμα άρθρα του Συντάγματος, όπως το άρθρο 3, παρ. 1 που σχετίζεται με την «επικρατούσα θρησκεία», το άρθρο 16, παρ. 2 που σχετίζεται με την «ανάπτυξη της θρησκευτικής συνείδησης». Μπορεί να εγερθούν, με μεγαλύτερη ένταση, ζητήματα χωρισμού Εκκλησίας και Πολιτείας, μπορεί να τρωθεί περισσότερο το κύρος της Ορθόδοξης Εκκλησίας, μπορεί να διαταραχθεί περισσότερο η ενότητα του λαού μας. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο   δεν συμφέρει ούτε την Εκκλησία, ούτε την Πολιτεία και πρέπει να αποφευχθεί.