Μια διαφορετική προσέγγιση της ευθανασίας από τον Ευγένιο Βούλγαρη
18 Φεβρουαρίου 2020Μια διαφορετική προσέγγιση της ευθανασίας επιχειρεί ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806), ένας πολυγραφότατος θεολόγος, κληρικός, φιλόσοφος, πρωτοπόρος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού και διδάσκαλος του Γένους. Το σύγγραμμά του είναι πραγματικά πρωτοπόρο, αφού πραγματεύεται θέματα που έμελλε να απασχολήσουν την ανθρωπότητα έναν ή δυο αιώνες αργότερα. Εκείνη την εποχή τα λίγα ανάλογα κείμενα που κυκλοφορούσαν στη Δύση, ρύθμιζαν ιατρικούς κώδικες και νομοθεσίες για το θάνατο και διαμόρφωναν τις βάσεις για τη δική μας ιατρική θεώρηση της ευθανασίας. Ο Βούλγαρης όμως, αν και πίστευε στην ανάγκη της προετοιμασίας για το θάνατο, ωστόσο θεωρούσε ότι αυτή πρέπει να γίνεται χωρίς καμιά ιατρική εμπλοκή. Στην έννοια της ευθανασίας ως λυτρωτικής θανάτωσης, ως απαλλαγής του ασθενούς από τους πόνους του, ο Βούλγαρης αντιπρότεινε την ευθανασία ως ένα μέσο συμφιλίωσης του ανθρώπου με τον θάνατο. (Βούλγαρης, 2005: 66).
Οι θέσεις του Βούλγαρη, σύμφωνα με τον π. Β. Καλλιακμάνη (2016), μπορούν να εξεταστούν με βάση τα παρακάτω ερευνητικά ερωτήματα:
- Έχει ο άνθρωπος που πάσχει το δικαίωμα να αποφασίσει πότε και πώς θα πεθάνει;
- Έχουν οι γιατροί το δικαίωμα να «απαλλάξουν» τους ασθενείς που το επιθυμούν από μια ζωή γεμάτη οδύνη και άλγος;
- Μήπως ο όρος «ευθανασία» χρησιμοποιείται καταχρηστικά;
- Μήπως ευθανασία είναι μόνο αυτή που γίνεται με τη χριστιανική προσέγγιση;
- Πώς βλέπει το θέμα ο Ευγένιος Βούλγαρης;
Ο Βούλγαρης σε γενικές γραμμές ακολουθεί την πατερική παράδοση. Όσον αφορά τις απόψεις των αρχαίων φιλοσόφων, άλλες από αυτές τις δέχεται και άλλες όχι. Συγκεκριμένα, ορμώμενος από την αριστοτελική σκέψη, κάνει λόγο για την κοινωνικότητα του ανθρώπου. Επίσης, φροντίζει να τονίσει τη διαφορά της χριστιανικής σκέψης από την απάνθρωπη στωική απάθεια. Ακόμη, ανατρέχοντας στη μυθολογία και στην ιστορία της Ελλάδας, αναφέρει λαμπρά παραδείγματα αυτοθυσίας για κάποιον ιερό σκοπό, τονίζει όμως ότι αυτά είτε ήταν αποτέλεσμα πειθαναγκασμού από το μαντείο των Δελφών είτε επιδίωκαν την υστεροφημία είτε ήταν απλώς ένα αναπόφευκτο πεπρωμένο. Τέτοια παραδείγματα ήταν ο Κόδρος, ο βασιλιάς της Αθήνας, και ο Λεωνίδας, ο βασιλιάς της Σπάρτης, οι οποίοι θυσιάστηκαν για να σωθούν οι πατρίδες τους.
Εκείνα που απορρίπτει ο Βούλγαρης, όσον αφορά την ανθρώπινη στάση απέναντι στον θάνατο, είναι η «παντελής αφοβία και μικροψυχία», η «έκπτωτος φιλοζωία», η «υπερπάθεια και η περικωδωνιζόμενη ολοτελής αδιαφορία και απάθεια», το «αστενακτί» και το «προθανατάν» ή το « δυσθανατάν» για τον άνθρωπο. Από την άλλη αποδέχεται τη «μετριοφοβία», τη «δικαίαν ροπήν και επίκλησιν εις ζωηρότητα», τη «μετριοπάθεια», το «μετριοστενακτί» και το «ευθανατάν». (Παναγιωτόπουλος, 2009: 335).
Για να στηρίξει τις παραπάνω προτιμήσεις του, κάνει αναφορές στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη και ιδιαίτερα στην προς Θεσσαλονικείς επιστολή του Αποστόλου Παύλου. Ακόμη, παραπέμπει σε κείμενα του αγίου Βασιλείου και του Γρηγορίου του Θεολόγου. Στο όλο θέμα δεν δίνει ιστορική διάσταση, αλλά ποιμαντική.
Σχετικά με τη μακροζωία, ο Βούλγαρης πιστεύει ότι, αν ο άνθρωπος φτάσει σε βαθειά γεράματα, αυτό θα είναι καλό, εφόσον όμως η μακροβιότητά του αυτή συνοδεύτηκε και από καλή ποιότητα ζωής. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να ζει τη ζωή του καλά και όχι να τη δηλητηριάζει με μιζέρια. Η παράταση της ζωής του έχει νόημα και του παρέχει ωφέλεια, μόνο εφόσον τον οδηγήσει στη μετάνοια. Τέλος, ο Βούλγαρης λέει ότι για τους δίκαιους ανθρώπους ο θάνατος δεν υπάρχει, αντίθετα είναι μόνο μια «σκιά θανάτου». (π. Β. Καλλιακμάνης, 2016).
Συνοπτικά, οι προτάσεις – σκέψεις που διατυπώνει ο Βούλγαρης, είναι οι εξής:
- Ο θάνατος είναι αναπόφευκτος κι επομένως δεν υπάρχει λόγος να δυσανασχετούμε με τον ερχομό του.
- Ο θάνατος αφορά όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως.
- Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί στη γη – ανάμεσά τους και ο άνθρωπος – έρχονται και παρέρχονται.
- Θα ήταν ανυπόφορη η ζωή πάνω στη γη, αν δεν πέθαινε κανένας.
- Όσο ο άνθρωπος ζει, θα πρέπει να ευχαριστεί τον Θεό που έφτασε σ’ αυτό το σημείο της ζωής του. Και σ’ αυτό το σημείο η διδασκαλία του προσλαμβάνει έναν θεολογικό χαρακτήρα.
- Αν ο άνθρωπος ζήσει πολλά χρόνια, πρέπει να έχει φροντίσει να δίνει ποιότητα στη ζωή του.
- Η παράταση της ζωής ωφελεί μόνο αν την εκμεταλλευθεί ο άνθρωπος για να μετανοήσει.
- Η ζωή είναι γεμάτη βάσανα και ο θάνατος αποτελεί λύτρωση από αυτά. (Παναγιωτόπουλος, 2009: 338-341).
Μελετώντας τις παραπάνω θέσεις του Βούλγαρη, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο Έλληνας λόγιος προσέγγιζε τον θάνατο με έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι οι Ευρωπαίοι λόγιοι της εποχής. Εκείνοι θεωρούσαν ότι η ευθανασία θα λύτρωνε τον πάσχοντα άνθρωπο από τους πόνους του. Θεωρούσαν ότι αποτελεί «το φάρμακο κατά του φόβου της ζωής». Αντίθετα, ο Βούλγαρης πρότεινε μια παραμυθητική συμφιλίωση με το θάνατο, έβλεπε, δηλαδή, την ευθανασία σαν ένα φάρμακο κατά του φόβου του θανάτου. Εφόσον ο χριστιανός ακολουθούσε στη ζωή του τις εντολές του Θεού, δεν έχει πλέον κανένα λόγο να φοβάται τον θάνατο, αντίθετα θα τον βλέπει σαν ένα πέρασμα προς την αιώνια ζωή, η οποία εξάλλου είναι και η μοναδική αληθινή ζωή. Ωστόσο, αυτή η πρόταση του Βούλγαρη δεν έμελλε να επικρατήσει τελικά. Κατά το 19ο αιώνα, η ιατρική τελικά θριάμβευσε, το ιατρικό επάγγελμα και το νοσοκομείο ανέλαβαν την αποκλειστική διαχείριση του θέματος του θανάτου και η ευθανασία πήρε οριστικά την έννοια της λυτρωτικής θανάτωσης. Οι απόψεις και οι προτάσεις του Βούλγαρη έχουν περάσει πλέον στη λήθη, όμως ακόμη κι έτσι η Διατριβή περί ευθανασίας εξακολουθεί να παραμένει πολύτιμη στη μελέτη της διαμόρφωσης της έννοιας του καλού θανάτου στη σύγχρονη ευρωπαϊκή σκέψη. (Βούλγαρης, 2005: 67).
Η Διατριβή του Βούλγαρη όμως δεν συνέβαλε μόνο στην ανασκόπηση της εξέλιξης των εννοιών της καλής ζωής και του καλού θανάτου. Επιπλέον, μας υπενθυμίζει αλήθειες που στην εποχή μας πλέον παραμελούνται, ωστόσο η ισχύ τους παραμένει: Ο θάνατος είναι κοινή μοίρα για όλους τους ανθρώπους και όσο είναι καθήκον μας να διατηρούμε τη ζωή και να μη την τερματίζουμε από μόνοι μας, άλλο τόσο είναι υβριστική η άμεση φιλοζωία. Ο θάνατος, ο δικός μας και των δικών μας ανθρώπων, είναι δική μας υπόθεση και είναι απαραίτητο να προετοιμαστούμε για να τον υποδεχτούμε κάποια στιγμή. Σύμφωνα με τις απόψεις του Βούλγαρη, κατά την προετοιμασία μας αυτή δεν πρέπει να προετοιμαζόμαστε στο δίλημμα της παρηγορητικής φροντίδας ή της ευόδωσης του θανάτου, αλλά να συμπαραστεκόμαστε στη διαδικασία της μετάβασης. Ο θάνατος από κάθε άποψη είναι μια δυσάρεστη κατάσταση, αλλά αντί να τον αρνούμαστε με αλαζονεία και να τον εξορκίζουμε με απιστία, ο Βούλγαρης προτείνει να συμφιλιωθούμε μαζί του. (Βούλγαρης, 2005: 67).
