Ηλίας Βενέζης, ο λεπταίσθητος ανατόμος της Μικρασίας !

Μέσα από τις στάχτες της Μικρασιατικής καταστροφής, την δύνη και το χαλασμό για τα άγια χώματα της Ιωνίας, τον πόνο και την άφατη θλίψη για τον πολιτισμό που εγκατέλειψαν οι έλληνες στα παράλια της Μικρασίας, αναδύεται η άχραντη μορφή του μεγάλου μας συγγραφέα και χαρακτηριστικού εκπροσώπου της γενιά του ‘30 Ηλία Βενέζη. Του λαμπρού τέκνου της Αιολίδας, που με την πολυπλαγκτη πένα του έκανε τραγούδι τον πόνο και την συντριβή του μικρασιατικού ελληνισμού και με την ηθική ευαισθησία του, στιγμάτισε ανεξίτηλα την κατάρα του πολέμου. Μαζί με τον δίδυμό του λογοτεχνικά Στρατή Μυριβήλη, λαμπρό τέκνο και αυτό των παραλίων, ο Ηλίας Βενέζης αποτέλεσε έναν απο τους πιο αντιπολεμικούς συγγραφείς μας.

Τα κείμενά του διάστιχτα από ηθική ευγένεια, ανεξικακία και καλοσύνη, κηρύσσουν την συναδέλφωση των λαών και την ειρηνική και δημιουργική συνύπαρξη μεταξύ τους. Και αναδίνουν αυτό το άχραντο άρωμα ανθρωπιάς  γύρω από την τραγωδία του μικρασιατικού ελληνισμού, όχι  μόνο για εμάς τους ηττημένους, μα και για το λαό των Τούρκων, με τον οποία γόνιμα συμπορευτήκαμε κοινωνικά και πολιτιστικά για αιώνες στην Ιωνία. Ο Βενέζης περιγράφει με παραστατική ενάργεια τα γεγονότα και τις καταστάσεις στο δραματικό για τον ελληνισμό, έπος της Μικρασίας. Και μας αποδείχνει με την γραφίδα του, πόσο υποβιβάζεται και χρεοκοπεί η ανθρώπινη αξιοπρέπεια, όταν σύρεται στο βόρβορο του μίσους και της φυλετικής εξόντωσης. Με αυτή την έννοια του έργο του μεγάλου μας δημιουργού συνιστά ένα δριμύ κατηγορώ εναντίον του απεχθούς πολέμου και των αχαλίνωτων θηριωδιών του.Πάραυτα με τεράστια αποθέματα ανθρωπιάς και καλοσύνης ο Ηλίας Βενέζης, απευθύνεται με ηθική συγκατάβαση και προς τον λαό των Τούρκων, ο οποίος δεν φταίει, αλλά γίνεται άθυρμα των ιμπεριαλιστικών σχεδίων της πολιτικής ηγεσίας του.

Τρία είναι τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Βενέζη με το θέμα τους αντλημένο γύρω από τα πάθε και τα κλέη του μικρασιατικού ελληνισμού. «Το νούμερο 31328» που με κεντρικό πρόσωπο τον ίδιο, που πραγματεύεται την οδυνηρή δοκιμασία της αιχμαλωσίας στην παιδική ηλικία, η «Αιολική Γή» που αναφέρεται στην θάμβος και την ομορφιά των παιδικών του αναμνήσεων από την ευλογημένη γή της Αιολίδας και η  «Γαλήνη», που αναφέρεται στον ξεριζωμό των Μικρασιατών και την προσπάθεια προσαρμογής τους στη «νέα» πατρίδα. Για τον συγγραφέα όπως αποτυπώνει τον κριτικό στοχασμό στα έργα του, κινητήριος δύναμη της ιστορίας δεν είναι οικονομικές συγκρούσεις και τα  έκγονά τους συμφέροντα, αλλά η σκληρή και αδυσώπητη ανθρώπινη μοίρα. Και τα υποκείμενά της οι άνθρωποι, μην μπορώντας να την αντιπαλέψουν, αποφασίζουν να της υποταχθούν με αξιοπρέπεια και εγκαρτέρηση. Συνταιριάζει έτσι με αριστοτεχνικό τρόπο και βαθύβληστη λυρικότητα, τα ανελέητα χτυπήματά της, με την ηρωική προσπάθεια των ανθρώπων, να ανανεώσουν τους δεσμούς τους με τη ζωή. Η λογοτεχνική ματιά του Βενέζη είναι άρρηκτα συνυφασμένη δεμένη με την Ιωνία. Κατά τον μεγάλο μας κριτικό λογοτεχνίας και συγγραφέα Ανδρέα Καραντώνη, ο Βενέζης «αισθάνεται και διανοείται τη φύση όχι σαν ερωτόχαρος οραματιστής, που ξεφαντώνει με τα δελφίνια του Αιγαίου, μα σαν ανατολίτης που έκλεισε μέσα του όλη την έρημο».

Παρατηρώντας διεξοδικότερα το έργο του μικρασιάτη δημιουργού, στο «Νούμερο 31328» ο συγγραφέας δεν μας συγκινεί μόνο με τις αδρές γραμμές του για την τραγικότητα της ανθρώπινης μοίρας, αλλά και με την καλοσύνη του και το ανεξίκακο συναδέλφωμα των ανθρώπων στην κακοπάθεια και την δυστυχία, οι οποίες τραυματίζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Στη «Γαλήνη» ο Βενέζης περιγράφει με επικό τρόπο τον ξεριζωμό των κατοίκων της Αναβύσσου και την αβάσταχτη πίκρα που εμποτίζει τα κατοπινά βήματά τους. Με την ηθική δύναμη όμως που εγκλείει η πολυδύναμη γραφίδα του, διαχωρίζει τους πονεμένους κατοίκους του ξεριζωμού, σ΄ αυτούς που με ρεαλισμό προσαρμόζονται στη νέα κατάσταση και προσπαθούν από το μηδέν να γονιμοποιήσουν την τραγική τους μοίρα και σ΄ αυτούς που προσδεμένοι σε μια χιμαιρική ονειροπόληση, δέχονται παθητικά και με εγκαρτέρηση τα αλλεπάλληλα χτυπήματά της.

Με την «Γαλήνη» που αναμφίβολα δεσπόζει ως το πιο αξεδιάλυτα δεμένο με την αισθητική τεχνοτροπία του συγγραφέα έργο, ο Βενέζης θέτει τρείς  βασικά στόχους : Να μπολιάσει το προσωπικό του μυθιστορηματικό ύφος, με τα άλλα υπάρχοντα της σύγχρονης λογοτεχνίας μας. Να συνταιριάξει το μυθιστόρημά του με γεγονότα της πρόσφατης ιστορίας μας, δανειζόμενος δημιουργικά στο πεδίο της ψυχολογίας, την αγροτική μορφή της προσφυγικής αποκατάστασης στη γη της μητέρας Ελλάδας και μέσα από αυτή να ανασυνθέσει μια πανεποπτική εικόνα της αδιάκοπης προσπάθειας των ανθρώπων, να ανανεώσουν την σχέση τους με τη ζωή, κάτω από τα ανηλεή χτυπήματα της μοίρας. Και τέλος μέσα από τον συμβολισμό της μυθιστορηματικής εξέλιξης των ιστοριών του, να αποδείξει την εδραία πεποίθησή του, ότι το τραγικό πεπρωμένο του ανθρώπου είναι ο θάνατος και πως το μόνο που του απομένει είναι η αντίσταση, μέσω της χιμαιρικής ελπίδας, της λυρικής ονειροπόλησης, του πάθους για δημιουργία και της ηθικής εγκαρτέρησης, απέναντι στα ατέλευτα χτυπήματα.

Εν τέλει ο Ηλίας Βενέζης, κατόρθωσε να αποτυπώσει με απαράμιλλο τρόπο στα έργα του, όπως σχηματικά από τον Καραντώνη αποκλήθηκε μια «ατμόσφαιρα χαμογελαστής απαισιοδοξίας» και αστείρευτης ανθρωπιάς. Ο Ηλία Βενέζης (το πραγματικό του όνομα ήταν Ηλίας Μέλλος) γεννήθηκε στο Αϊβαλί το 1904 και πέθανε στην Αθήνα το 1973. Ήταν μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (από το 1957) και έγινε ο πρώτος Έλληνας συγγραφέας που τα έργα του μεταφράστηκαν στο εξωτερικό, κάνοντας γνωστή διεθνώς την ελληνική λογοτεχνία. Με την απελευθέρωσή του από τα «Τάγματα εργασίας» των Τούρκων ήλθε το 1923 στη Μυτιλήνη και  από το 1932 ήλθε μόνιμα στην Αθήνα, όπου και εργάζονταν σαν στέλεχος της Τραπέζης της Ελλάδος. Διετέλεσε Διευθύνων Σύμβουλος του Εθνικού μας Θεάτρου και αντιπρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Εθνικής Λυρικής Σκηνής. Συνέβαλε ενεργά με πολυποίκιλο τρόπο στην πνευματική και καλλιτεχνική ζωής της μεταπολεμικής Ελλάδας και αποτύπωσε αδρά το λογοτεχνικό του σήμα στην αποκαλούμενη – σπουδαία και υπερπαραγωγική για τα ελληνικά γράμματα – γενιά του ΄30.