Αναφορά στην ζωή και το έργο του Παύλου Φλωρένσκυ

Ο επιστήμονας, ο φιλόσοφος, ο θεολόγος, ο κληρικός, ο Ιερομάρτυρας!

Ο Πάβελ Αλεξάντροβιτς Φλωρένσκυ γεννήθηκε στις 9/22 Ιανουαρίου 1882 στην πόλη Γιεβλάχ του Καυκάσου.
Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο λύκειο του Τμπιλίσι (1893-1899), εν συνεχεία, και αναλόγως των ενδιαφερόντων που είχε αυτήν την εποχή, ο Φλωρένσκυ εισέρχεται στο Τμήμα Μαθηματικών του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας, στο οποίο σπούδασε κοντά στον καθηγητή Νικολάι Μπουγκάγιεφ (1837-1903) και μάλιστα έγινε φίλος με τον γιο του, τον ποιητή και θεωρητικό του ρωσικού συμβολισμού Αντρέι Μπέλι (1880-1934).
Παράλληλα με τα μαθηματικά, παρακολούθησε μαθήματα αρχαίας φιλοσοφίας. Το 1901 ο Φλωρένσκυ δημοσιεύει το πρώτο του άρθρο με τίτλο «Περί δεισιδαιμονίας».
Το 1904 αποφοίτησε από το κρατικό πανεπιστήμιο της Μόσχας. Την ίδια χρονιά δημοσιεύει το εκτενέστατο άρθρο «Περί των συμβόλων του απείρου». Όμως τότε, και υπό το πρίσμα των πνευματικών αναζητήσεών του, πήγε για σπουδές στην περίφημη Εκκλησιαστική Ακαδημία του Σεργκίεφ.

Κατά τη διάρκεια των θεολογικών σπουδών του, ήρθε σε επαφή με τον Γέροντα Ισίδωρο σε μια επίσκεψη στο Εσκαρτάν της Γεθσημανής. Την βιογραφία του Γέροντα Ισιδώρου κατέγραψε ο Φλωρένσκυ στο εκτενέστατο αφήγημά του «Το άλας της γης», το οποίο έχει μεταφραστεί και στα γαλλικά (P. Florensky, Le sel de la terre, trad. Fr. Lhoest, L’ Age d’ Homme, Lausanne 2002).

Προσφάτως μάλιστα το κείμενο αυτό του Φλωρένσκυ συμπεριελήφθη μαζί με άλλα κείμενά του της εποχής αυτής, σε έναν τόμο, σε αγγλική μετάφραση. (P. Florensky, Early Religious Writings: 1903-1909, trasl. B. Jakim, Εerdmans 2017).

Ήδη αυτήν την εποχή Παύλος Φλωρένσκυ αρχίζει να επεξεργάζεται, σε επίπεδο μεταπτυχιακής διατριβής με τίτλο «Περί της πνευματικής αλήθειας» (Βλ. και Π. Φλορένσκι, «Το λογικό και η διαλεκτική», μετ. Δημ. Τριανταφυλλίδης, Στέπα 10, 2018, σσ. 280-290) τα ζητήματα που αργότερα θα συγκροτήσουν την μνημειώδη διδακτορική διατριβή του με τίτλο «Στύλος και εδραίωμα της αληθείας. Δοκίμιο Ορθόδοξης θεοδικίας σε δώδεκα επιστολές», η οποία εξεδόθη σε πλήρη μορφή το 1914 και μεταφράστηκε στα γαλλικά ογδόντα χρόνια αργότερα (P. Florensky, La colonne et le fondement de la verité, trad. C. Andronikof, L’ Age d’ Homme, Lausanne 1994).

Το ογκώδες αυτό έργο, αν και χαρακτηρίστηκε ως «εν εκ των υπερόχων κατορθωμάτων της ρωσσικής θεολογικο-φιλοσοφικής σκέψεως εις τας αρχάς του κ’ αι.» (Γ. Τρόϊτσκυ, «Παύλος Αλεξάντροβιτς Φλορένσκυ» Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια τ. 11, Αθήναι 1967, στ. 1179), δέχθηκε κατά καιρούς αυστηρή και ίσως υπερβολική κριτική εκ μέρους των Ορθοδόξων. Εδώ θα προσθέσω ότι η διατριβή του Φλωρένσκυ παρουσιάζει, μεταξύ άλλων, και ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω της επιχειρουμένης σύνδεσης των μαθηματικών (της θεωρίας των συνόλων) με τα θεολογικά ζητήματα (κυρίως με την πραγματικότητα του Θεού), γεγονός που είλκυσε την προσοχή δύο σπουδαίων Ρώσων μαθηματικών, του Ντμίτρι Εγκόροφ (1869-1931) και του Νικολάι Λούζιν (1883-1950).

Μετά την αποφοίτησή του από την Εκκλησιαστική Ακαδημία, το 1910, ο Φλωρένσκυ παντρεύτηκε την Άννα Μιχάηλοβνα Γιατσίντοβα με την οποία απέκτησαν πέντε παιδιά, ενώ το 1911 χειροτονήθηκε ιερέας.
Στο πλαίσιο των φιλοσοφικών ενδιαφερόντων του ο Φλωρένσκυ δημοσιεύει τρεις πραγματείες που αφορούν τον γερμανικό ιδεαλισμό:
α’. «Οι ανθρωποκοινωνικές ρίζες του ιδεαλισμού» β’. «Οι κοσμολογικές αντινομίες του Κάντ» και γ’. το «Το νόημα του ιδεαλισμού», την προβληματική του οποίου επαίνεσε αργότερα ο σημαντικός Ρώσος φιλόσοφος Αλεξέι Λόσεφ (1893-1988, όταν επεσήμανε ότι «ο Φλωρένσκυ έδωσε στον ιδεαλισμό μία διάσταση, που με το βάθος και τη χάρη της ξεπερνάει οτιδήποτε έχω διαβάσει μέχρι τώρα πάνω στον Πλάτωνα». (Το παράθεμα έχει  ληφθεί από το Π. Φλωρέσνκυ, «Η αντίστροφη προοπτική. Το εικονοστάσι», εισ. μετ. σχόλ. Σ. Γουνελάς, Ίνδικτος, Αθήναι 2002, σ. 326.

Ο π. Παύλος Φλορένσκυ με τον Σεργκέι Μπουλγκάκωφ (1871-1944). Έργο του Μιχαήλ Νεστέροφ.

Μετά την Επανάσταση του Οκτωβρίου του 1917 και αφού οι μπολσεβίκοι έκλεισαν την εκκλησία της Αγίας Τριάδος όπου υπηρετούσε ως ιερέας, μετακόμισε στην Μόσχα για να προσφέρει στον τομέα της ηλεκτροδότησης της αγροτικής Ρωσίας.
Τον Ιούνιο του 1918 ο Φλωρένσκυ παρευρίσκεται μαζί με τον Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948) στην χειροτονία του φίλου του και γνωστού φιλοσόφου Σεργκέι Μπουλγκάκωφ (1871-1944) στην Μόσχα. Ας σημειωθεί εδώ ότι σε αντίθεση με τους αναφερθέντες αλλά και πολλούς άλλους Ρώσους διανοουμένους και καλλιτέχνες, ο Φλωρένσκυ παρέμεινε στην Ρωσία και στις συνθήκες που επέβαλε το νέο καθεστώς και δεν πήρε τον δρόμο της εξορίας.

Το 1919 εκδίδει την «Αντίστροφη προοπτική» (= Οι γραμμές μερισμού της σκέψεως). Στο δοκίμιο αυτό ο Φλωρένσκυ υποστηρίζει ότι «η ύπαρξη ή μη της προοπτικής στην ζωγραφική μιας ιστορικής περιόδου κάθε άλλο παρά μπορεί να θεωρηθεί σαν ένα ζήτημα ικανότητας ή ανικανότητας, είναι κάτι που βρίσκεται βαθύτερα στα καθοριστικά στοιχεία της ριζικής βούλησης, η οποία δίνει ώθηση δημιουργική προς την μία ή την άλλη κατεύθυνση.

Η θέση μας είναι ότι στις ιστορικές περιόδους καλλιτεχνικής δημιουργίας όπου δεν παρατηρείται χρήση της προοπτικής, οι δημιουργοί των εικαστικών τεχνών ‘γνώριζαν’ αλλά δεν ήθελαν να την χρησιμοποιήσουν ή ακριβέστερα ήθελαν να χρησιμοποιούν διαφορετική αρχή αναπαράστασης από την προοπτική, κι αυτό γιατί το πνεύμα της εποχής αντιλαμβανόταν και ένιωθε τον κόσμο με τρόπο ο οποίος εμπεριείχε αυτή την μέθοδο.

Απεναντίας, σε άλλες περιόδους λησμονούν το νόημα και την σημασία της μη προοπτικής αναπαράστασης, χάνουν εσκεμμένα την εποπτεία της, επειδή η βιοαντίληψη της στιγμής είναι τελείως διαφορετική και οδηγεί στην προοπτική εικόνα του κόσμου.
Και οι δύο στάσεις διαθέτουν την εσωτερική τους συνοχή, την δεσμευτική λογική τους, η οποία στην πραγματικότητα είναι πολύ στοιχειώδης και αν αργούν να εκδηλωθούν με όλη τους την δύναμη, τούτο δεν οφείλεται στην περιπλοκότητα αυτής της λογικής, αλλά στην διφορούμενη αβεβαιότητα που παράγουν εντός του πνεύματος της εποχής δύο αλληλοαποκλειόμενοι τρόποι αυτοπροσδιορισμού» (παράγραφος vii).
Οπωσδήποτε η πραγματεία της «Αντίστροφης προοπτικής» δείχνει την ευρυμάθεια του Φλωρένσκυ ο οποίος εδώ φαίνεται να γνωρίζει άριστα όψεις της ιστορίας της τέχνης και της αισθητικής.

Παρά τα διάφορα προβλήματα, η δεκαετία του 1920 είναι για τον Φλωρένσκυ εξαιρετικά παραγωγική. Το 1922 δημοσιεύει «Το εικονοστάσι» στο οποίο επιχειρεί μία ερμηνεία της Εικόνας όχι ως αντικειμένου ή καλλιτεχνήματος αλλά ως συνόρου μεταξύ του ορατού και του αοράτου κόσμου. Ας σημειωθεί εδώ ότι το 2002 τα δοκίμια του Φλωρένσκυ πάνω στην τέχνη είχε παρουσιαστεί σε αγγλική μετάφραση (P. Florensky, Beyond art. Essays on the perception of art, trad. W. Salmond, Reaktion Books, London 2002. Εξ αυτών το δοκίμιο «Το εκκλησιαστικό δρώμενο ως σύνθεση τεχνών» έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά από τα ρωσικά (μετ. Δημ. Τριανταφυλλίδης, Στέπα 1, 2014, σσ. 178-192).

Nα προστεθεί ότι ο Φλωρένσκυ στα χρόνια 1921-1924 διδάσκει στα «Ανώτερα καλλιτεχνικά και τεχνικά εργαστήρια», γνωστά ως Vkhoutemas.

Ωστόσο, εκτός από τα δοκίμια των ετών 1920-1925 πάνω στην τέχνη, ο Φλωρένσκυ, στην ίδια αυτή δεκαετία, ασχολείται κυρίως με ζητήματα των φυσικών επιστημών. Το 1922 ο Φλωρένσκυ θα δημοσιεύσει «Το φανταστικό στην γεωμετρία» με προσεγγίσεις στην θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, το οποίο μάλιστα προσφάτως δημοσιεύθηκε σε γαλλική μετάφραση (P. Florensky, Les imaginaires en géométrie, trad. Fr. Lhoest-P.Vanhove, Editions Zones sensible, Bruxelles 2016), ενώ το 1924 θα εκδώσει την εκτενέστατη μονογραφία «Τα διηλεκτρικά σώματα και οι τεχνικές εφαρμογής τους».

Ο Ιερομάρτυρας Παύλος Φλορένσκυ (κατά τη διάρκεια της σύλληψης και φυλάκισής του).

Από το 1928, το πιθανότερο και νωρίτερα, ο Φλωρένσκυ βρίσκεται ξεκάθαρα πλέον στο στόχαστρο του καθεστώτος. Εξορίζεται στο Νίζνι Νόβγκοροντ, αλλά κατόπιν της μεσολάβησης της Εκατερίνα Πέσκοβα, συζύγου του Μαξίμ Γκόρκυ επιστρέφει στην Μόσχα.

Στις 26 Φεβρουαρίου 1933 συνελήφθη και πάλι, και καταδικάζεται σε δέκα χρόνια στα στρατόπεδα εργασίας με βάση το άρθρο 58 του σοβιετικού Ποινικού Κώδικα. Το 1934 μεταφέρθηκε στα Σολοφκί, όπου, αν και φυλακισμένος, διεξήγαγε έρευνες για την παραγωγή ιωδίου από τα τοπικά φύκια.

Πνευματικός καρπός αυτής της περιόδου είναι η ογκώδης αλληλογραφία του με την γυναίκα του και τα παιδιά του. Προσφάτως η αλληλογραφία του Φλωρένσκυ παρουσιάστηκε σε γαλλική μετάφραση (Paul Florensky, Lettres de Solovski, trad. Fr. Lhoest, L’ Age d’ Homme, Lausanne, 2012). Έχει ενδιαφέρον ότι οσ Φλωρένσκυ, απαντώντας σε σχετικές απορίες των παιδιών του, διατυπώνει απόψεις πάνω σε ζητήματα τόσο της ρωσικής λογοτεχνίας (ενδεικτικώς βλ. σ. 35, σσ. 41-42, σσ. 62-63, σ. 151, σ. 170, σ. 185, σ. 195, σ. 361, σ. 451, σσ. 544-545), όσο και της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας (ενδεικτικώς βλ. σ. 295, σ. 305, σ. 321, σ. 381, σ. 416), ακόμη δε και της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας (σ. 248, σ. 327).

Εξ άλλου, στα γράμματα αυτά ο π. Παύλος ασχολείται και με ζητήματα θεωρητικής φυσικής (λ.χ. σσ. 347-354) χημείας (λ.χ. σ. 57, σ. 67, σ. 119), μαθηματικών (λ.χ. σ. 341, σσ. 471-472, σσ. 630-631), βοτανολογίας (λ.χ. σσ. 508-509, σσ. 554-557) και γεωλογίας (λ.χ. σ. 74, σσ. 558-559), ακόμη και μουσικής (λ.χ. σ. 136, σ. 366, σ. 433).

Τον Ιούνιο του 1937 επιβάλλεται απαγόρευση στον Φλωρένσκυ να αλληλογραφεί με τα οικεία του πρόσωπα.
Ακολούθως μεταφέρεται στο τότε Λένινγκραντ όπου, στις 25 Νοεμβρίου, καταδικάστηκε σε θάνατο. Μετά την καταδίκη, ο Φλωρένσκι οδηγείται με ειδικό τρένο, μαζί με άλλους 508 καταδίκους, στo Τoksovo, μία τοποθεσία κοντά στην Αγία Πετρούπολη, όπου και εκτελέστηκε την νύχτα της 8ης Δεκεμβρίου 1937.

Η πληροφορία ότι ο Φλωρένσκυ ήταν ακόμη ζωντανός το 1943, αν και φημολογείτο μεταξύ των Ρώσων εμιγκρέδων, δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί.

Ο Παύλος Φλωρένσκυ υπήρξε μία ιδιαίτερη μορφή των ρωσικών γραμμάτων. Είναι αξιοσημείωτη η ευρυμάθεια και η πολυμέρεια του Ρώσου επιστήμονα, φιλοσόφου και θεολόγου, ο οποίος παρουσίασε μεγάλης σπουδαιότητας έργο και μάλιστα σε διαφορετικούς τομείς της γνώσεως.

Οπωσδήποτε ο Φλωρένσκυ συνέβαλε στην θεμελίωση της λεγόμενης ρωσικής «θρησκευτικής φιλοσοφίας» του 20ού αι., μαζί με τον Ν. Λόσσκυ (1870-1960), τον Ν. Μπερντιάγιεφ, τον Σ. Μπουλγκάκωφ, τον Σ. Φρανκ (1877-1950), και τον Π. Στρούβε (1870-1944).