Η ταινία του Franco Zeffirelli «Jesus of Nazareth» (Τίτλος ελληνικής διανομής «Ο Ιησούς από την Ναζαρέτ»)
21 Μαΐου 2020Η τρίτη κατά σειρά ταινία της εργασίας μας, είναι η πλέον διάσημη ταινία, τουλάχιστον στις νεότερες γενιές, αναφορικά με την ζωή του Χριστού. Πρόκειται για το film «Jesus of Nazareth» ή επί το ελληνικότερο «Ο Ιησούς από την Ναζαρέτ». Πρόκειται για μια ταινία η οποία δημιουργήθηκε αρχικά ως βρετανικο-ιταλική τηλεοπτική μίνι σειρά το 1977, σε σκηνοθεσία του Franco Zeffirelli (1923-2019) και σενάριο του Anthony Burgess. Η ταινία είχε την μορφή πέντε επεισοδίων για την ιταλική τηλεόραση και δύο για τις ΗΠΑ[1]. Ήταν μια συμπαραγωγή των ITC Entertainment και RAI.Η συνολική διάρκεια ήταν 371 λεπτά και τα γυρίσματα έγιναν σε Μαρόκο και Τυνησία.
Στον κεντρικό ρόλο δεσπόζει η συγκλονιστική ερμηνεία του Robert Powell, ωστόσο και το υπόλοιπο cast της ταινίας αποτελούνταν από σημαντικά ονόματα της διεθνούς σκηνής, από τους οποίους ενδεικτικά αναφέρουμε: Christopher Plummer στο ρόλο του Ηρώδη Αντύπα, Γιώργος Βογιατζής ως Ιωσήφ, Michael York ως Ιωάννης Βαπτιστής, Laurence Olivier ως Νικόδημος, JamesFarentino ως Πέτρος, John Duttine ως Ιωάννης ευαγγελιστής, Anthony Quinn στο ρόλο του Καϊάφα, Ian McShan ως Ιούδας, Olivia Hussey ως Θεοτόκος, Anne Bancroft ως Μαρία Μαγδαληνή, Sidney Poitier ως Σίμων Κυρηναίος και Rod Steiger ως Πόντιος Πιλάτος.
Χαρακτηριστικό στιγμιότυπο από την αυτοβιογραφία του Franco Jeffirelli είναι το γεγονός της επιμονής του Lew Grade της ATV, ώστε ο μεγάλος σκηνοθέτης να αναλάβει ένα κινηματογραφικό έργο σχετικά με τη ζωή του Χριστού. Αξιοπρόσεκτο είναι και το επιχείρημά του ότι ο Ιησούς ήταν ένας Εβραίος που σε μια εποχή ηθικής διαφθοράς έκανε λόγο για την παράδοση των θρησκευτικών αξιών. Το μεγάλο εγχείρημα των έξι ωρών συνιστούσε για τον χρηματοδότη του Μωυσή μια καταπληκτική ευκαιρία να αποδοθεί η ιστορία, δίχως την θεατρικότητα, τα συνήθη στοιχεία και το υπερθέαμα που χαρακτηρίζει τις υπερπαραγωγές του Χόλυγουντ[2].
Ο R. Powel, ως Χριστός από την σκηνή του εμπαιγμού στην τηλεοπτική μίνι σειρά και ταινία «Jesus of Nazareth» του F. Zeffirelli του 1977.
Βασικό μέλημα του Ιταλού σκηνοθέτη, ήταν να χρησιμοποιήσει τα ιερά κείμενα της Καινής Διαθήκης, δίχως να καταφύγει στο θρύλο ή στο μυστικισμό. Αντίθετα, επιθυμούσε να προσφύγει στον ρεαλισμό, ώστε να αναδείξει την ανθρώπινη υπόσταση του Χριστού. Επίσης, επιθυμία του Lew Grade ήταν να είναι αποδεκτή η ταινία από όλα τα θρησκεύματα[3]. Μάλιστα, ο ίδιος ο σκηνοθέτης δηλώνει ότι γι’ αυτόν ο Ιησούς έπρεπε στο έργο να αποδοθεί, ως Εβραίος προφήτης που ανήκει στο συγκεκριμένο ιστορικό, πολιτισμικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του. Οι Λόγοι Του θα έπρεπε να είναι η συνέχεια και η εκπλήρωση αιώνων της εβραϊκής διδασκαλίας και να παρουσιαστεί ,ως ιστορικό πρόσωπο[4].
Αρχικά, η αφήγηση εκκινεί μετά τη Βαϊοφόρο, όπου ο Ιησούς αποτρέπει τα τραπέζια των εμπόρων, ενώ έχει ενσωματωθεί στη σκηνή και ένας αυθαίρετος διάλογος με κάποιον Ζέραχ, ο οποίος είναι στην ταινία γραμματέας στο Συνέδριο. Ο Χριστός λέει «Γκρεμίστε το Ναό και σε τρεις ημέρες θα τον ανεγείρω». Για να λάβει την απάντηση «Χρειάστηκαν αιώνες για να κτιστεί ο Ναός». Ακολουθείται ο Ιωάννης εδώ, παρότι ο τέταρτος ευαγγελιστής αναφέρει την σκηνή με τους εμπόρους του ναού, μόλις στο δεύτερο κεφάλαιό του[5]. Η ταινία συνεχίζει αντλώντας από τον Ματθαίο με αποσπάσματα από την Παραβολή της Μελλούσης Κρίσεως, λίγο πριν από το Μυστικό Δείπνο: «Δεύτε προς εμέ οι ευλογημένοι του Πατρός»[6]. Ακολουθεί μια από τις πολλές αυθαίρετες σκηνές τις οποίες ο σκηνοθέτης έχει εντάξει στο έργο, εν προκειμένω υπάρχει συνάντηση του Βαραββά ως ζηλωτή με τον Χριστό. Η αφήγηση συνεχίζει με το ερώτημα προς το Χριστό για την εξουσία Του και την Παραβολή των δύο υιών αναφορικά με το ποιος έπραξε το θέλημα του πατρός τους. Στον Ματθαίο η περικοπή αυτή είναι νωρίτερα χρονικά[7]. Ο Zeffirelli ενέταξε επίσης την Περικοπή της Μοιχαλίδας, η οποία σήμερα βρίσκεται στο κατά Ιωάννη). Η συγκεκριμένη περικοπή παρότι είναι γνωστή ήδη στην αρχέγονη Εκκλησία, πιθανόν προέρχεται από την πηγή των λογίων και αναμφίβολα προστέθηκε μεταγενέστερα στον Ιωάννη. Σήμερα βρίσκεται στο Ιω 7:53-8:11, σε άλλους κώδικες βρίσκεται στο τέλος και σε μερικά μετά το 21:38[8]. Γενικώς σε πολλά σημεία και η χρονική σειρά των γεγονότων παρατίθεται αυθαίρετα. Το ίδιο συμβαίνει και μετά την Περικοπή της Μοιχαλίδας, όπου έχουμε την Ίαση του δούλου του Εκατόνταρχου, ένα γεγονός που πρώιμα αναφέρεται στους Συνοπτικούς[9]. Έπεται ο Μέγας Έλεγχος προς τους Γραμματείς και Φαρισαίους, ένα γεγονός που όντως λαμβάνει χώρα τις ημέρες προ του τελευταίου Πάσχα και αναφέρεται σε όλους τους Συνοπτικούς, όμως στο επιλεγέν απόσπασμα, δεν μπορεί να έχει ληφθεί από τον Μάρκο και πιθανότατα έχει επιλεχθεί από τον Ματθαίο[10].
Η αφήγηση συνεχίζει με μια λάθος χρονικά ένταξη στην περίοδο του Πάθους, αυτή της Συνάντησης με τον Νικόδημο[11].Υπάρχει, επίσης, ένας αυθαίρετος διάλογος στο Σανχεντρίν με το Νικόδημο, ως συνοδικό φυσικά όπως και ένας αυθαίρετος διάλογος του Ιούδα. Γρήγορα πάντως οδηγούμαστε στα γεγονότα του Μυστικού Δείπνου, ο οποίος τελείται με τους συνδαιτημόνες ανακεκλιμένους. Πρόκειται για μια εικόνα γνωστή από τα ελληνικά και ελληνιστικά συμπόσια τα οποία βέβαια επηρέασαν και κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. Πιθανόν εδώ απηχείται ο Μάρκος[12]. Πρώτο γεγονός στη σειρά του Μυστικού Δείπνου, τίθεται η αναγγελία αποχώρησης του Ιησού και η τριπλή προδοσία του Πέτρου. Σε σχέση με τις άλλες ταινίες τις οποίες μελετήσαμε, εδώ υπάρχει η αποκάλυψη του Ιησού προς τον Πέτρο, ότι προσευχήθηκε γι’ αυτόν για να μην απωλέσει την ψυχή του, την οποία ζήτησε ο Σατανάς να θερίσει[13].
Ο Μυστικός Δείπνος συνεχίζει με την αναγγελία προδοσίας Ιούδα. Ο Ιωάννης ρωτά αν είναι αυτός που θα προδώσει[14]. Και εδώ ο άρτος του Δείπνου είναι άζυμος. Ο Ιησούς απευθύνεται στον Ιούδα, λέγοντας του «Αυτό το οποίο είναι να κάνεις, πράξε το γρήγορα»[15].Αφού ο Κύριος απηύθυνε μια ευλογία, ακολουθούν στην ταινία οι Συστατικοί Λόγοι, με μια εισαγωγή η οποία είναι κινηματογραφικό εύρημα: «Αυτό δεν είναι το Πάσχα των Πατέρων, αλλά το πέρασμα από τα δεσμά του θανάτου στην ελευθερία της ζωής. Αυτός είναι ο άρτος της ζωής. Όποιος φάει θα έχει ζωήν αιώνιον. Στη συνέχεια ο Χριστός λέει δεύτερο «τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἀνάμνησίν μου, πρώτο τοῦτ’ ἐστι τὸ σῶμα μου. Τοῦτο ἐστι τὸ αἷμά μου τὸ ὑπὲρ ὑμῶν ἐκχυνόμενον»[16]. «Δεν θα πιώ από τώρα από το γέννημα της αμπέλου, έως της ημέρας εκείνης όπου θα το πίνω στη Βασιλεία του Πατρός μου»[17]. «Καινούργια εντολή σας δίνω, να αγαπάτε αλλήλους, δεν υπάρχει μεγαλύτερη εντολή από αυτήν. Από την μεταξύ σας αγάπη θα γνωρίσουν ότι είστε Μαθητές Μου»[18]. Γενικά ο σκηνοθέτης στους συστατικούς λόγους χρησιμοποιεί χωρία από διαφορετικές ευαγγελικές περικοπές ως προς τον Μυστικό Δείπνο. Ακολουθεί η αρχιερατική προσευχή με την οποία κατακλείεται, ουσιαστικά ο Μυστικός Δείπνος[19].
Ακολουθεί η Αγωνία της Γεσθημανή και η Ραθυμία των Αποστόλων. Η σκηνή περνά απευθείας από το Μυστικό Δείπνο στη Γεσθημανή. Κατά την Προδοσία του Ιούδα, υπάρχει ένα πλάνο όπου ο Ιούδας συνεννοείται, προφανώς παραπέμποντας στο «Αυτός που θα φιλήσω είναι ο Ιησούς»[20]. Όταν τελείται η προδοσία, ο Χριστός λέει στον Ιούδα «Προδίδεις τον Κύριό Σου με ένα φιλί;»[21]. Υπάρχει, επίσης, ένας αυθαίρετος διάλογος ενός μαθητή του Χριστού με τον Ιούδα. Δεν περιγράφεται, επίσης, η μάχαιρα του Πέτρου και υπάρχει ως εμβόλιμη μια αυθαίρετη συνάντηση του Ζεραχ με τον Ιούδα, στον οποίο ο πρώτος παραδίδει τα τριάντα αργύρια.
Το Συνέδριο παρουσιάζεται να συνέρχεται βράδυ. Ο Ιησούς οδηγείται ενώπιον του Καϊάφα. Βλέπουμε έναν αυθαίρετο συνεδριακό διάλογο, αλλά και την ερώτηση του Καϊάφα προς τον Χριστό, για το αν είναι ο Μεσσίας, ο Υιός του Θεού. Ο Χριστός απαντά «Είμαι. Και θα δείτε τον Υιό του Ανθρώπου, καθήμενον εκ δεξιών του Πατρός». Αυτό λαμβάνεται από τον Μάρκο και το ίδιο σημείο είχε επιλεχθεί και σε άλλες ταινίες σχετικές, όπως στην «Ωραιότερη ιστορία του Κόσμου»[22]. Ο Αρχιερεύς αμέσως μετά, όπως μαρτυρεί ο Μάρκος, διέρρηξε τα ιμάτιά Του[23].Η τριπλή άρνηση του Πέτρου οπτικοποιείται σε μια σκηνή. Στην συνέχεια έχουμε την απελπισία Ιούδα και το κρέμασμα από το δέντρο, με τα τριάντα αργύρια, αυθαίρετα σκορπισμένα κάτω από το σημείο του κρεμάσματος.
Απαντά ένας αυθαίρετος διάλογος Βαραββά με φυλακισμένους. Ο Πιλάτος δείχνει αδιαφορία για τα περί βλασφημίας, αλλά εστιάζει στο γεγονός ότι οι άνθρωποι υποδέχτηκαν τον Ιησού, κατά τη Βαϊοφόρο, ως Βασιλέα των Ιουδαίων, άρα μπορεί να θεμελιωθεί κατηγορία για αντιποίηση αρχής και άρα για πράξη ενάντια στον Καίσαρα[24].Ο Πιλάτος δεν πείθεται για την ειλικρίνεια των Ιουδαίων. Είναι εμφανής η αντιπάθεια που κυριαρχεί μεταξύ αυτού και των εκπροσώπων του Συνεδρίου. Δέχεται, ωστόσο, να δει το Χριστό. Τον ρωτά, αν είναι ο Βασιλεύς των Ιουδαίων και Εκείνος του απαντά ότι, αν η Βασιλεία Μου ήταν από αυτό τον κόσμο, οι υπήκοοί μου θα έσπευδαν για να με υπερασπιστούν. Τον ρωτά και πάλι: «Είσαι βασιλιάς» και απαντά άμεσα και σαφή: «ἐγὼ εἰς τοῦτο γεγέννημαι καὶ εἰς τοῦτο ἐλήλυθα εἰς τὸν κόσμον, ἵνα μαρτυρήσω». Και ο Πιλάτος ανταπαντά «τί ἐστιν ἀλήθεια;». Κάτι το οποίο σημαίνει πως εδώ ο Zeffirelli ακολουθεί τον Ιωάννη[25].
Ακολουθεί αυθαίρετος διάλογος των Ζεράχ και Πιλάτου, για το ποιος είναι ο πραγματικός λόγος που θέλουν να τον καταδικάσουν οι Ιουδαίοι. Δεν λαμβάνει ουσιαστική απάντηση. Ακολουθεί η φραγγέλωση και ο εμπαιγμός.
Στις επόμενες ερωτήσεις του Πιλάτου ο Χριστός δεν απαντά, πλην λέει μόνο, πως «οὐκ εἶχες ἐξουσίαν οὐδεμίαν κατ᾿ ἐμοῦ, εἰ μὴ ἦν σοι δεδομένον ἄνωθεν»[26].
Η κινηματογραφική αφήγηση γρήγορα μεταβαίνει από την μια βιβλική αφήγηση στην άλλη. Ο Χριστός παρουσιάζεται ως ελκόμενος μόνο με την εγκάρσια κεραία του Σταυρού και είναι εμφανώς εξουθενωμένος. Υπάρχει και στην ταινία αυτή ενταγμένη η δυτική παράδοση του πέπλου της Βερόνικας. [27]. Ο Χριστός οδηγείται στο Γολγοθά, δίχως καθόλου να υποστηριχθεί από το Σίμωνα τον Κυρηναίο. Πάνω στον Σταυρό υπάρχει ο βιβλικός διάλογος μεταξύ των ληστών. Ο μεν ληστής αναφέρεται με θράσος προς τον Χριστό και επιτιμάται από τον έτερο των ληστών, ο οποίος και απευθύνει ικεσία προς τον Θεάνθρωπο. Έτσι λαμβάνει την σωτηριώδη αποκάλυψη πως την ίδια μέρα θα βρίσκεται μαζί με τον Σωτήρα στον Παράδεισο[28].
Στο Σταυρό του Κυρίου υπάρχει στην κορυφή σε τριπλή γλώσσα το αίτιο της σταυρικής καταδίκης, το οποίο ως αντιποίηση αρχής προς τον Καίσαρα, μπορούσε να δικαιολογήσει, ρωμαϊκά, την σταυρική καταδίκη[29], αλλά και να συνδέσει τον Χριστό με κατάρα σύμφωνα με την Torah[30]. Κάτω από το Σταυρό, βρίσκονται η Θεοτόκος, ο Ιωάννης και η Μαρία η Μαγδαληνή, δηλαδή ακολουθείται ο Ιωάννης, αν και παραλείπεται η Μαρία η του Κλωπά[31]. Για τις τελευταίες στιγμές του άχραντου Πάθους, ο Zeffirelli επέλεξε την παράδοση και προστασία της Θεοτόκου στον ευαγγελιστή Ιωάννη[32], το «Ηλί, Ηλί λαμά Σαβαχθανί»[33], το «Εις χείρας Σου παρατίθημι το Πνεύμα Μου»[34] και το «Τετέλεσται[35]. Παρά το τέλος, δεν εικονίζεται έντονα η έκλειψη ηλίου. Υπάρχει μια εικόνα συννεφιασμένου ουρανού, η οποία, πάντως, συνοδεύεται από έντονη βροχή. Μετά τον θάνατο του Κυρίου, διατυπώνεται αίτημα των Ιουδαίων, ώστε να φρουρείται ο Τάφος από τους Ρωμαίους. Οι φρουροί στον Τάφο του Χριστού δεν είναι αδρανείς. Κουστωδία οδηγεί τις Μυροφόρες εκεί. Δυο Άγγελοι με ανθρώπινη μορφή περιποιούνται τον κήπο και τους λένε ότι ο Χριστός δεν είναι εκεί[36]. Στο μνημείο βρίσκονται μόνο τα οθόνια[37].
Γενικότερα θα πρέπει να συνυπολογίσουμε πως ο ίδιος ο Zeffirelli είχε δώσει ως μια θεώρηση της ταινίας την άμβλυνση της ιστορικής ευθύνης των Εβραίων και ειδικά των σύγχρονων Εβραίων για την Σταύρωση του Χριστού. Σε αυτό έπαιξε τον ρόλο της και η Β΄ Βατικανή Σύνοδος του 1962-1965 και ειδικά η εγκύκλιος «Nostra Aetate» (= Η δική μας εποχή). Σε αυτήν γίνεται αναφορά στον Βουδισμό και το Ισλάμ, αλλά ειδικότερα το 4ο άρθρο της, αφορά στον Ιουδαϊσμό. Εκεί ρητά επικρίνονταν ο αντισημιτισμός, ενώ δεν γινόταν αποδεκτό το εβραϊκό γένος ως καταραμένο, απηχώντας, βέβαια, το Μτ 27:25[38]. Με βάση αυτήν την εγκύκλιο, παραχωρήθηκαν άλλες προϋποθέσεις ως προς την είσοδο ενός Εβραίου στον Ρωμαιοκαθολικισμό[39]. Φυσικά αυτό μπορεί να εξηγήσει το γιατί η σκηνή όπου ο όχλος που θέλει να καταδικασθεί ο Χριστός και δέχεται να πέσει η κατάρα σε αυτούς και τους απογόνους τους, εξαλείφεται από πολλές ταινίες μετά το 1965 και αναμφίβολα και στον Zeffirelli[40]. Αυτή η θεμελιώδης θεώρηση του σκηνοθέτη, ίσως δικαιολογεί εν μέρει, πως δέχθηκε να είναι παραγωγός της ταινίας, ένας Βρετανο-Εβραίος, ο sir Lew Grade.
Ιδιαίτερα, στην αυτοβιογραφία του ο F. Jeffirelli τονίζει τη συγκίνησή του το 1965, όταν ο Πάπας Παύλος ο έκτος είχε κηρύξει διά της Nostra Aetate (η δική μας εποχή, όπως προαναφέραμε), την απόρριψη της ευθύνης των Εβραίων για το θάνατο του Χριστού. Η έκκληση αυτή αφορούσε την ανοχή και την αδελφική ενότητα προς τη φυλή των Εβραίων. Τέλος, ο σκηνοθέτης θεωρεί ότι η ανάληψη αυτού του έργου ήταν μια από τις σημαντικότερες αποφάσεις της ζωής του[41].
Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ
