Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Ο έξοχος μυθιστοριογράφος, με την οξυδερκή κοινωνική ματιά !

Φαίνεται πως είχε στα γονίδιά του το αίτημα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Έτσι  απευθύνει μέσω του πολυδιάστατου και εύχυμου πνευματικά έργου του, ένα δριμύ κατηγορώ προς την άρχουσα τάξη, η οποία εκμεταλλεύεται αδρά τον αμαθή λαό, ο Κερκυραίος διηγηματογράφος μας Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Σύγχρονος του ευαίσθητου και αισθαντικού ποιητή μας Λορέντζου Μαβίλη, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης θαύμαζε μαζί του τον Σολωμό στην ποιητική του διάσταση και τον Ιάκωβο Πολυλά για την πολιτική του ευπρέπεια. Αποτελεί έναν από τους τελευταίους γόνους της επτανησιακής σχολής, που κρατώντας την καλλιέπεια των λογίων της, μετουσιώνει τον αισθητισμό της σε κοινωνική διαμαρτυρία. Υπήρξε πρότυπο ευαισθησίας, αλλά και ηθικής και πνευματικής αυτονομίας.

Τα μυθιστορήματα του Θεοτόκη, σε μια πρώτη εκτίμηση δείχνουν ηθογραφικά με όλους τους επηρεασμούς που κληροδότησε ο Α. Καρκαβίτσας, ουσιαστικά όμως πρόκειται για βαθύτατα κοινωνικά έργα, που καταγγέλλουν την εκμετάλλευση και την κοινωνική αδικία. Με εξαίρεση τον «Κατάδικο» σε όλα τα έργα του Κερκυραίου δημιουργού, δεσπόζει η κυριαρχία του χρήματος πάνω στις σχέσεις της ζωής και η έννοια της συναλλαγής. Ωστόσο αυτή η κοινωνική θέαση του Θεοτόκη, δεν τον εξωθεί σε μια αντικαλλιτεχνική συμπεριφορά, μέσω της οποίας θα χρησιμοποιούσε «ωμά» τέχνη του, για να καταγγείλει την εξόφθαλμη κοινωνική αδικία της εποχής του. Όπως σημειώνει ο μεγάλος μας κριτικός Α. Σαχίνης «Ο συγγραφέας δεν ανεβαίνει στο βήμα για να προπαγανδίσει ο ίδιος την ανάγκη της μεταβολής στην κοινωνική οργάνωση, μήτε τα πρόσωπά του διδάσκουν άτεχνα το ευαγγέλιο της κοινωνικής αναμόρφωσης με το σοσιαλισμό. Τείνει προς την συνειδητοποίηση αυτής μεταβολής από τον αναγνώστη, κάνοντάς τον να αγανακτήσει, με την απεικόνιση μιας άθλιας ζωής και με την υπόδειξη της αιτίας της. Το συμπέρασμα, μέσω της προβολής της κοινωνικής αδικίας και της άνισης κατανομής πλούτου, ακολουθεί μόνο του».

Ο Θεοτόκης αποτύπωσε με αδρές πινελιές και με υποδειγματική ψυχογραφική ευστοχία την ελληνική επαρχία. Μια επαρχία που δεν είναι ειδυλλιακή, μήτε και απονήρευτη, αλλά βουτηγμένοι μέσα στο τέλμα της άθλιας συναλλαγής και της διαφθοράς. Όπως σημειώνει ο μεγάλος πάλαι ποτέ κριτικός της «Καθημερινής», Αιμίλιος Χουρμούζιος  «Η ανταγωνιστική διάρθρωση της σημερινής κοινωνίας, ακόμη και στο περιορισμένο πλαίσιο του χωριού, δημιουργεί ανθρώπους-κτήνη, χωρίς καμιάν εμπιστοσύνη στην αξία του καλού, εξαγριώνει τα ένστιχτα, κοιμίζει τις καλές προθέσεις, αλλοιώνει κάθε έννοια ανθρωπισμού, φθείρει, την αρετή, εισάγει την υπουλότητα και δουλώνει κάθε σκέψη στην ταπεινή προσπάθεια της ικανοποίησης του ατομικού συμφέροντος».

Ο Θεοτόκης καταγγέλλει στα μυθιστορήματά του την κοινωνική αδικία και την εκμετάλλευση προβάλλοντας με την εκφραστική του ευλυγισία και την ηθική δύναμη της πέννας του, μια μεγάλη αντίστιξη. Από την μια παρουσιάζει στον καμβά της Κερκυραϊκής κοινωνίας, το ξεπερασμένο, αλλά περήφανο τοπικό αρχοντολόι που εξακολουθεί να ζει με την ανάμνηση των παλιών μεγαλείων της χρυσής Βενετιάς, των θυρεών και των φεουδαρχικών παραδόσεων  και από την άλλη παραθέτει όπως κριτικά σχολιάζει ο λαμπρός μας κριτικός Α. Καραντώνης, τον αμόρφωτο, καθυστερημένο, ανεξέλικτο, «σκλάβο της γής φτωχολαό, όμως ζωντανό, φιλότιμο, τίμιο, που διψά για καλύτερη ζωή». Ο Θεοτόκης μέσα από αυτή την κοινωνική προσέγγιση της κερκυραϊκής κοινωνίας, που επιχείρησε μέσω του έργου του, με υπεύθυνη, ευαίσθητη και έντιμη πνευματικά στάση, προάσπισε την πλευρά του λαού, συντασσόμενος εχθρικά προς την ανώτερη κοινωνικά τάξη, που ήταν και η τάξη της καταγωγής του. Δυο είναι τα μεγάλα πνευματικά ρεύματα που διαπλάθουν την πνευματική φυσιογνωμία και με διαφορετική ένταση το καθένα, του Κ. Θεοτόκη.

Το πρώτο είναι ο «νιτσεισμός», που διαμορφώνει  την εθνικιστική του περίοδο, όπως και την πρώτη φάση της ζωής του μεγάλου Ίωνα Δραγούμη. Το δεύτερο είναι η αρτιγέννητη σαν πολιτική πράξη θεωρία του σοσιαλισμού. Ο Θεοτόκης κοινωνικά πρωτοπόρος πάντα στην εποχή του, θα ποντοπορήσει και με τα δύο. Νιτσειστής εμφανίζεται έτσι διήγημά του «Το πάθος» (1899) και σοσιαλιστής στο έργο του «Η τιμή και το Χρήμα» (1912). Ο κερκυραίος συγγραφέας είχε επηρεασθεί έντονα από την  αισθητική τεχνοτροπία και την ποιητική του Νίτσε. Προσέδωσε στους ήρωες του υπεράνθρωπες δυνάμεις , με μια ηρωική αυταπάρνηση, με εκρήξεις απόλυτης βιαιότητας, αλλά και με μια απέραντη αθωότητα. Με την δράση τους και μέσα από την διελκυστίνδα καλού και κακού, έδιναν έναν έντονο δραματικό τόνο στα έργα του, μέχρι ο θάνατός τους, να λειτουργήσει καθαρτήρια και να δώσει λύση. Από τα πιο χαρακτηριστικά έργα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη, που αποτελούν μνημεία της ελληνικής γραμματολογίας είναι «Η ζωή και ο θάνατος του Καραβέλα», «Ο Κατάδικος», «Οι δυο αγάπες», «Πίστομα» κ.α. Ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης είδε το φώς της ζωής στην Κέρκυρα  στις 13 Μαρτίου του 1872 και απεβίωσε από την επάρατη νόσο επίσης στην Κέρκυρα, στις 1 Ιουλίου του 1923. Κατέλειπε παράλληλα με το συγγραφικό του, πλούσιο μεταφραστικό έργο και θεωρείται από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της επτανησιακής σχολής.