Διανοητικά χαρίσματα και αρετές του αγ. Νικοδήμου Αγιορείτη

Αντελαμβάνετο ταχέως και απετύπωνε ευκόλως την νέα γνώση (βλ. ανωτέρω, «Τα πρώτα γράμματα»). «…Ό,τι βιβλίον ανέγνωθε κάθε επιστήμης ή λόγον ήκουεν άξιον μαθήσεως τον εσφράγιζεν εις το κρανίον του, δεν επρόφθανεν η γλώσσα να ειπή όσα ο νους εκατέβαζεν, τα ρητά της θείας Γραφής, των Αγίων τας εξηγήσεις τε και νοήματα, τους θείους Κανόνας των αγίων Αποστόλων, Συνόδων τε και Πατέρων, με τας εκδόσεις της τυπογραφίας και με τας σελίδας, τα δε χειρόγραφα το καθένα που το απάντησε. Έπαιρνε το μάθημα, εστέκετο εις ένα μέρος του σχολείου και το εθεωρούσε κατά μόνας, και μετά τούτο ευθύς έλεγε και την εξήγησιν, και, καθώς μας έλεγεν ατός του, υπεράνω της ώρας δεν εγίνετο ο κόπος του…».[22]

Όπως επίσης αναφέρει ο βιογράφος του μ. Ευθύμιος, δεν εχρειάζετο να ξενυχτήσει για να μελετήσει όπως οι υπόλοιποι συμμαθητές του, του κοινοβίου της Ευαγγελικής σχολής.[23] Θα ανέμενε κάποιος ότι ο Νικόλαος θα προξενούσε το φθόνο των υπολοίπων συμμαθητών του για την επίδοσή του. Τουναντίον ήταν πολύ συμπαθής γιατί οποιαδήποτε βοήθεια του ζητούσαν στα μαθήματα την παρέσχε ευχαρίστως. Έτσι «…Όταν ήρχετο η αράδα του Νικολάου δια να μαγειρεύση,  τας υπηρεσίας του μαγειρίου τας ετελείωναν οι συμμαθηταί του, δια να τον έχουν ευπειθή εις τα ζητήματά τους…».[24]

Οι ικανότητές του, του επέτρεπαν, ενώ ήταν ακόμα μαθητής στην Ευαγγελική σχολή να παραδίδει μαθήματα σε κάποια αρχοντικά.[25] Οι επιδόσεις του στις σπουδές, η οξύνοιά του, καθώς και η μόρφωσή του είχαν ως αποτέλεσμα ο διδάσκαλός του Ιερόθεος, να τον προορίζει για διάδοχό του στην σχολή[26].

Ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει για την μεγάλη μνήμη του Αγίου Νικοδήμου. Γράφει ο βιογράφος του, μοναχός Ονούφριος Ιβηρίτης [27]: «…Εις τοσούτον δε ήλασε μνήμης, ώστε και όλα κεφάλαια απεστομάτιζε της Γραφής, ρητών εδάφια τε και σελίδας και πλείστας μαρτυρίας και γνώμας Πατέρων, ων και τους τόπους των λόγων και τόμων ανεπισφαλώς εκ μνήμης εγίνωσκε…».

Σε ηλικία 32 ετών, το 1781, βρίσκεται στη Σκυροπούλα, υποτακτικός του ιερομονάχου Αρσενίου. Εκεί συγγράφει το «Συμβουλευτικόν Εγχειρίδιον, ήτοι περί φυλακής των πέντε αισθήσεων»[28], κατά πολλούς το καλλίτερο έργο του, μη έχοντας στο προαναφερθέν ξερονήσι την αναγκαία βιβλιογραφία, χρησιμοποιώντας ενίοτε εκτενέστατα χωρία, ακόμα και της θύραθεν παιδείας από μνήμης. «… Έργον πνευματικό χωρίς Βιβλία. Βιβλίον εκ των πνευματικωτάτων, όπερ εγράφη από μνήμης υπό νεωτάτου την ηλικίαν Μοναχού…».[29] Γράφει ο ίδιος ο Άγιος σε συνοδευτική επιστολή του έργου του προς τον Ιερόθεο [30]:

«…Αλλά που νυν παρ’ εμοί βίβλοι; [] Και δη μικράν σχολήν λαβών, από τε της σκάφης και του χειρομύλωνος, κατά την εικόνα των αναμηρυκιζόντων ζώων, πολλούς λογισμούς πρότερον ανελίξας, εις εμαυτόν ως οιόν τε συστραφείς και πανθ’ όσα, όσα δι’ αναγνώσεως έφθη εντυπωθέντα, τω, κατ’ Αριστοτέλη, αγράφω αβακίω της εμής φαντασίας, και κατά Πρόκλον, σηκοίς τον εμού νοός˙ ή μάλλον ειπείν το του θείου Δαβίδ˙ «άπερ εν τη καρδία μου έκρυψα θεία λόγια, όπως αν μη αμάρτω» (Ψαλμ. 118,11) [] Συμβουλευτικώ [] ενεχάραξα ο και αποστέλλω  και μικρόν προσφορίδιον αντί πολλών των εις εμέ γεγενημένων χαρίτων σου…».

Ο Π. Πάσχος, έχει την γνώμη[31] ότι: «…Πολύ σημαντικά είναι και όσα παίρνει από τους κλασικούς ο άγιος Νικόδημος, για να ενισχύσει τις γνώμες του, που είναι πάντα στη γραμμή των αγίων Πατέρων. Και όλ’ αυτά, βέβαια, εκ του προχείρου και από μνήμης, δίχως βιβλιογραφία και βιβλιοθήκες. Γι’ αυτό και οι κάποιες μικροδιαφορές των παραθεμάτων από τις πηγές τους…». Τα σχόλια αφορούν την επιστολή «Νικοδήμου Αγιορείτου, Προς Θωμάν»,[32] που καταχωρείται στο προαναφερθέν βιβλίο.

Ένα μέγα Σάββατο, σταθείς κάτω από τον πολυέλαιο του Ναού του Πρωτάτου, και υπό τον γενικό θαυμασμό των παρεισταμένων, απήγγειλε και τας δεκαπέντε προφητείας του Εσπερινού από στήθους [33].

Χαρακτηριστικό είναι το επιστημονικό ήθος που επιδεικνύει ο Άγιος. Αναφέρει τις πηγές του, καθώς και την οποιαδήποτε συνεισφορά άλλων προσώπων, στα έργα του υποτιμώντας ή αποσιωπώντας την δική του συνεισφορά! Στο έργο του Νέον Μαρτυρολόγιον, αναφέρει ποίος «εστάθη», ο συγγραφεύς για κάθε μάρτυρα, ενώ όπου αυτός αποσιωπάται, όπως αναφέρει στον πρόλογο του βιβλίου ο Π. Β. Πάσχος η γλώσσα και το ύφος μαρτυρούν και βεβαιώνουν ότι είναι ο Άγιος Νικόδημος [34].