Τί σε καλέσωμεν Προφῆτα; Ἄγγελον, ὅτι ὡς ἀσώματος διῆξας. Η εικονογράφηση του τιμίου Προδρόμου με φτερά αγγέλου
29 Αυγούστου 2022Απόστολος, ομολογητής, μάρτυρας, προφήτης, όσιος, δίκαιος και άγγελος υπήρξε ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Ο Κύριος θέλει να δίνεται στους ανθρώπους, και ο Ιωάννης ανέλαβε να ετοιμάσει τη συνάντηση του Κυρίου με τον άνθρωπο. Αυτή η ετοιμασία υπήρξε το κατ’ εξοχήν έργο του Προδρόμου. Το έργο του αυτό θέλησε να αποτυπώσει ο αγιογράφος εμφανίζοντας το Άγιο με φτερά αγγέλου, καθώς υπήρξε προάγγελος του Μεσσία, καθώς και πατέρας του αγγελικού (μοναχικού) σχήματος.
Εκ προοιμίου σχετικά με τα φτερά των αγγέλων αναφέρουμε σταχυολογώντας από την πατερική γραμματεία ενδεικτικά τον συμβολισμό που δίνει ο άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης στο Περί εκκλησιαστικής και ουράνιας ιεραρχίας έργο του. Αναφέρει λοιπόν ο ιερός πατήρ πως, το φτερό φανερώνει την προθυμία προς τα άνω, την ουράνια φύση και το άνοιγμα του δρόμου προς τα επάνω και την απομάκρυνση από κάθε γήινο ποθητό εξ αιτίας της τάσης προς τα πάνω. Η ελαφρότητα πάλι των φτερών δείχνει την ολοσχερή έλλειψη σχέσης με τα γήινα και ότι ολότελα καθαροί και χωρίς βάρος ανεβαίνουν προς το υψηλό.
Η εικονογράφηση λοιπόν του αγίου Ιωάννου του Προδρόμου με φτερά εμφανίζεται σποραδικά στην ορθόδοξη εικονογράφηση από τα τέλη του 13 αι. την ύστερη βυζαντινή περίοδο (παλαιολόγεια εποχή) και επικρατεί κατά την μεταβυζαντινή εποχή και ιδιαίτερα από τον 17ο αι. Η Εκκλησία τόσο στην πατερική γραμματεία όσο και στην υμνογραφία της τον αναφέρει ως ομώνυμο των αγγέλων και ἄγγελο ἐν σαρκί, παράδοση την οποία αποτύπωσε με τον χρωστήρα του και αγιογράφος εμφανίζοντας τον με το διακριτικό γνώρισμα των αγγέλων, τις φτερούγες.
Ο άγιος Ιωάννης ο πρόδρομος χαρακτηρίζεται από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως άγγελος καθώς εκείνος κόμισε την αγγελία της ένσαρκης επιδημίας του Χριστού στη γη. Έζησε ως άυλος και ασώματος, όπως οι άγγελοι, καθώς η βιοτή του ήταν ιδιαίτερα ασκητική μακριά από κάθε κοσμική και ανθρώπινη μέριμνα. Επίσης οι θειοτάτοι Πατέρες στο πρόσωπο του Ιωάννου είδαν το πρότυπο της μοναχικής βιοτής, η οποία χαρακτηρίζεται από αυτούς ως αγγελική πολιτεία, προκρίνοντας τον επομένως ως τον πατέρα του μοναχικού γνωστού και ως αγγελικού σχήματος.
Ο ίδιος ο Κύριος (Μτθ. 11,10, Λκ 7,22 και Μκ 1,2-3) μιλώντας για τον Ιωάννη τον ταυτίζει με τον άγγελο της προφητείας του Μαλαχία ( ἰδού ἐγώ ἐξαποστέλλω τόν ἄγγελόν μου καί ἐπιβλέψεται ὁδόν πρό προσώπου μου, 3,1). Ο Ζυγαβηνός ερμηνεύοντας τον λόγο του Κυρίου αναφέρει πως ο Χριστός ονόμασε άγγελο τον Ιωάννη καθώς αυτός προανήγγειλε ως άγγελος τα περί του Χριστού. Επομένως είναι άγγελος γιατί αγγέλλει στους ανθρώπους την έλευση και τη παρουσία του Χριστού, ο οποίος είναι ο αναμενόμενος Μεσσίας και για αυτό ετοιμάζει τον κόσμο να τον δεχθούν δια του κηρύγματος του.
Βεβαία το αγγέλειν γνωρίζουμε από την βιβλική όσο και πατερική γραμματεία είναι λειτούργημα των ασωμάτων αγγελικών δυνάμεων, οι οποίοι πολλές φορές όπως βλέπουμε και στα αγιολογικά κείμενα, αλλά και αυτή ακόμα την Αγία Γραφή, εμφανίζονται υπό την μορφή ανθρώπου. Επομένως τέθηκε το ερώτημα αν ο Πρόδρομος ήταν όντως ένας άνθρωπος που κόμισε μια αγγελία ή μήπως ήταν άγγελος ενσαρκωμένος, με ανθρώπινη δηλαδή μορφή. Ο Ωριγένης ερμηνεύοντας το Ιω 1,6 οδηγείται στη άποψη ότι ο Ιωάννης είναι ένας ενσαρκωμένος άγγελος, όμως η άποψη του αυτή, όσο και αν βρήκε οπαδούς, κρίθηκε από τη πλειοψηφία των Πατέρων ως εσφαλμένη. Ξεκάθαρη απάντηση δίνει ο άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας, γύρω από την οποία κινήθηκε σταθερά η πατερική γραμματεία. Σημειώνει λοιπόν ο ιερός Πατήρ, ἀποσφάλλονται δέ τῆς ἀληθείας οἱ τῆδε δοξάζοντες, οὐ νοοῦντες ὅτι τό ‘ἄγγελος’ ὄνομα λειτουργίας μᾶλλον ἐστιν, ἤπερ οὐσίας σημαντικόν…. Οὐκοῦν ἄγγελος ὁ μακάριος Βαπτιστής Ἰωάννης διά τῆς τοῦ Δεσπότου κατωνόμασται φωνῆς, οὐκ αὐτός κατά φύσιν ἄγγελος ὤν ἀλλ’ ὡς εἰς τό ἀγγέλειν ἀπεσταλμένος. Άγγελος λοιπόν κατά τη λειτουργία (αγγελιοφόρος) και όχι κατά τη φύση ο Ιωάννης ο Βαπτιστής.
Σημειώσαμε επίσης ότι Ιωάννης ο Πρόδρομος χαρακτηρίζεται από τους θεοφόρους Πατέρες ως άγγελος χάρις τον βίο του. Ο Θεοφύλακτος Βουλγαρίας αναφέρει ότι εκλήθη άγγελος για την αγγελική του ζωή, η οποία ήταν σχεδόν άυλη και διότι ανήγγειλε και κήρυξε τον Χριστό. Πράγματι ο Ιωάννης έζησε περά και μακριά από κάθε βιοτική μέριμνα και βιολογική ανάγκη υπηρετώντας τον Θεό. Χαρακτηριστικά αναφέρει ο ιερός Χρυσόστομος ότι έζησε σαν τον άνθρωπο όπως βγήκε από τα χέρια του Θεού, πριν την πτώση, που ήταν αληθινά «ἄγγελος ἄλλος», όπως σημειώνει και ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός.
Ο μοναχικός βίος χαρακτηρίσθηκε πολύ νωρίς από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως βίος αγγελικός και το μοναχικό σχήμα έγινε γνωστό ως το αγγελικό σχήμα. Μέσα από τα νηστεία, την αγρυπνία, την ακτημοσύνη και την παρθενία οι μοναχοί ζουν ἀσωμάτως ἐν σώματι, με μόνο μέλημα τους την διακονία και την ύμνηση του Θεού, ως οι άγγελοι, πάντοτε ἐν ἐγρηγόρσει. Αυτού του σχήματος ο τίμιος Ιωάννης θεωρήθηκε πρώτος, πατέρας της αγγελικής πολιτείας και πρότυπο κάθε μοναχού και μοναχής. Υπήρξε ερημοπολίτης, νηστευτής, παρθένος, ντυμένος λιτά υπήρξε το πρότυπο του μοναχισμού, και ήδη από τον 4ο αιώνα μέχρι και της ημέρες μας η πατερική και εκκλησιαστική γραμματεία έχει να επιδείξει πλήθος σχετικών αναφορών, στις οποίες διαχρονικά μέσα στο πέρασμα του χρόνου φαίνεται πως το πρόσωπου του τιμίου Προδρόμου αποτελεί πρότυπο για τον μοναχό.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η μαρτυρία σχετικά με τη σχέση του Προδρόμου με τον μοναχισμό και την φτερωτή του εικονογράφηση, την οποία καταγράφει ο Ιωάννης Λίνδος, εκκλησιαστικός συγγραφέα τους 18ου αι., στο έργο του οποίου Ἀποστολική Σαγήνη, όπου περιέχεται μία Ὁμιλία πανηγυρική εἰς τό Γενέσιον τοῦ Τιμίου Προδρόμου. Σε αυτήν του την ομιλία προβαίνει μεταξύ άλλων και σε μια αναζήτηση της μυστικής εννοίας των γραμμάτων του ονόματος «Ιωάννης». Με αφορμή το πρώτο γράμμα του ονόματος το «Ι», το οποίο είναι και ο αριθμός 10 στην ελληνική αρίθμηση, αναφέρει την παράδοση κατά την οποία το εκπεσόν τάγμα των αγγέλων με πρώτο τον Εωσφόρο, θα αναπληρωθεί από μοναχούς, οι οποίοι και θα αποτελέσουν το 10ο αγγελικό τάγμα, για αυτό και το μοναχικό σχήμα λέγεται και αγγελικό. Αρχηγός του αγγελικού τάγματος των μοναχών, το οποίο κατά τη παράδοση θέλει να αντικαταστήσει το εκπεσόν τάγμα του Εωσφόρου είναι ο τίμιος Πρόδρομος.
Αυτός είναι, λέει ο άγιος Ανδρέας Κρήτη, ο μεγάλος Ιωάννης… Αυτός που στο πρόσωπο του έχει δικαίωμα να καυχιέται η εγκράτεια. Αυτός που έζησε σαν άσαρκος την επίγεια ζωή του. Αυτόν τον Πρόδρομο της Χάριτος παρακαλεί ο άγιος Σωφρόνιος Ιεροσολύμων να φρουρεί και να κατευθύνει τον υπόλοιπο χρόνο της ζωής μας και να μας οδηγεί στην εφαρμογή των εντολών του Αγίου Πνεύματος.
