Ο μικρόκοσμος των εντόμων

7 Σεπτεμβρίου 2020

Τα έντομα, τα υπόλοιπα είδη του ζωικού βασιλείου και τα φυτά αποτελούν την βιόσφαιρα πάνω στην γή. Τα έντομα όμως από απόψεως αριθμού ειδών, αποτελούν τα 2/3 του ζωικού βασιλείου. Το υπόλοιπο 1/3 αποτελούν τα είδη όλων των άλλων ζώων, από τα κατώτερα, όπως είναι τα Αραχνίδια, τα Οστρακόδερμα, τα Μαλάκια, τα Πρωτόζωα, οι Σκώληκες μέχρι τα πιο εξελιγμένα: τα θηλαστικά.


Τά είδη των εντόμων σύμφωνα με ορισμένους εντομολόγους ανέρχονται σε 900.000 έως 1.000.000. Κατ’ άλλους ξεπερνούν το 1.000.000. Τα θηλαστικά ανέρχονται σε 15.000 είδη, ενώ τα πτηνά σε 25.000 και τα ερπετά σε 5.000 είδη. Τα πιο πολυπληθή είδη μετά τα έντομα είναι τα Μαλάκια με 80.000 είδη. Αυτά αναφέρονται ως ενδεικτικά νούμερα για να κατανοήσουμε την σημασία των εντόμων στην ζωή μας. Πράγματι τα έντομα είναι μέσα στην ζωή του ανθρώπου και τον επηρεάζουν παντοιοτρόπως. Είτε τον ενοχλούν με την παρουσία τους, είτε τον ωφελούν με διάφορους τρόπους.

Τα έντομα έχουν εμφανισθεί στην γή προ πολλών εκατομμυρίων ετών. Τα πρώτα έντομα υπολογίζεται ότι εμφανίσθηκαν προ 350 εκατομμυρίων ετών. Αντιλαμβάνεται κανείς πόσο καλά έχουν εξελιχθεί και προσαρμοσθεί στα διάφορα περιβάλλοντα όπου ζούν και αναπτύσσονται. Η λειτουργία του οργανισμού τους είναι καταπληκτική καθώς και η αναπαραγωγική ικανότητά τους. Τα περισσότερα γνωστά και κοινά είδη εντόμων ωοτοκούν περισσότερα από 100 ωά (κάθε θήλυ άτομο), αλλά δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο να ωοτοκεί ένα θήλυ άτομο 200 ή και περισσότερα ωά κατά την διάρκεια της ζωής του.

Ως προς την ικανότητα προσαρμογής προς το περιβάλλον όπου ζούν είναι σε όλους γνωστό το φαινόμενο των ακρίδων, που έχουν το χρώμα του εδάφους όπου συνήθως διαβιούν ή ακόμη την στάση που παίρνουν και το χρώμα που έχουν διάφορες κάμπιες, οι οποίες τρέφονται από φύλλα ή καρπούς διαφόρων δέντρων, έτσι ώστε να μην αναγνωρίζονται εύκολα από διάφορους εχθρούς τους, όπως εντομοφάγα πτηνά και άλλα ζώα.

Μεταμορφώσεις των εντόμων

Όταν μιλάμε για έντομα δεν αναφερόμαστε μόνο σ’ αυτά που βλέπουμε να πετάνε (μύγες, κουνούπια, πεταλούδες κ.λπ.), αλλά και στις ατελείς μορφές τους όπως είναι οι κάμπιες, τα σκουλήκια κ.λπ. Πολλοί ίσως δεν γνωρίζουν ότι τα έντομα έχουν διάφορες μορφές στην διάρκεια της ζωής τους. Από το ωό (αυγό) θα εκκολαφθεί η μικρή «προνύμφη», που είναι η ατελής μορφή και είναι αυτή που κάνει τις ζημιές στα φυτά ή στους καρπούς και στα άλλα γεωργικά προϊόντα. Είναι η κάμπια στα Λεπιδόπτερα, το σκουλήκι στον δάκο της ελιάς ή στην οικιακή μύγα. Μετά από την μορφή αυτή το έντομο εισέρχεται σε περίοδο ακινησίας και μεταμορφώνεται σε τέλειο έντομο. Η περίοδος της ακίνητης μορφής λέγεται «νύμφη», που στον μεταξοσκώληκα το ονομάζουμε «κουκούλι». Από την μορφή αυτή της «νύμφης» θα βγεί το τέλειο έντομο. Στα Λεπιδόπτερα η πεταλούδα, στα Δίπτερα η μύγα κ.λπ. Η τέλεια αυτή μορφή έχει στα περισσότερα είδη πτέρυγες και έτσι τα έντομα αυτά πετούν. Πολλά από αυτά έχουν ωραίους χρωματισμούς στα φτερά τους. Σε ορισμένα είδη και η τέλεια μορφή μπορεί να είναι επιζήμια για τις καλλιέργειες. Όλη αυτή η διαδικασία που αναφέραμε ονομάζεται μεταμόρφωση των εντόμων.

Ως προς τα ανατομικά χαρακτηριστικά στα έντομα διακρίνουμε τρία μέρη του σώματός τους: την κεφαλή, τον θώρακα και την κοιλία. Στο κεφάλι βρίσκεται το «στόμα» με διάφορα εξωτερικά στοματικά μόρια (μασητικά, μυζητικά, λείχοντα-μυζητικά κ.λπ.), οι οφθαλμοί, οι οποίοι συνήθως είναι δύο ειδών, οι σύνθετοι και οι απλοί, και οι κεραίες, οι οποίες έχουν διάφορα σχήματα και μορφή ανάλογα με το είδος του εντόμου. Στις κεραίες βρίσκονται οργανίδια με τα οποία το έντομο οσφραίνεται τις διάφορες οσμές (όργανα οσφρήσεως). Δεν έχουν αντίστοιχο όργανο όπως εμείς έχουμε την μύτη με την οποία αφ’ ενός οσφραινόμαστε τις οσμές και αφ’ ετέρου αναπνέουμε τον αέρα. Τα έντομα έχουν τελείως διαφορετικό αναπνευστικό σύστημα. Αυτά έχουν κλειστό σύστημα, με «τραχείες» που διοχετεύουν οξυγόνο σε όλο το σώμα. Το οξυγόνο εισέρχεται από τον ατμοσφαιρικό αέρα από μικρές τρύπες, οι οποίες ονομάζονται «στίγματα» και βρίσκονται σε σειρά στις δύο πλευρές της κοιλίας του εντόμου. Σε μερικά είδη εντόμων υπάρχουν σε μικρό αριθμό και στα πλάγια του θώρακα. Ο θώρακας του εντόμου έχει τρία ζεύγη ποδών, δηλαδή κάθε έντομο έχει συνολικά έξι πόδια, καθώς και ένα ή δύο ζεύγη πτερύγων, δηλαδή δύο ή τέσσερις πτέρυγες. Τα περισσότερα είδη έχουν τέσσερις πτέρυγες (π.χ. οι πεταλούδες, οι κάνθαροι κ.ά.), ενώ δύο πτέρυγες έχουν τα Δίπτερα (μύγες). Στην κοιλία εκτός από τα άλλα εσωτερικά όργανα (αναπνευστικό, κυκλοφορικό, νευρικό, πεπτικό) βρίσκεται το απεκκριτικό σύστημα και ένα καλά οργανωμένο αναπαραγωγικό σύστημα. Όπως ήδη αναφέραμε, με την πάροδο τόσων εκατομμυρίων ετών, τα έντομα έχουν εξελιχθεί σε πολύ καλά οργανωμένα όντα.

Μετά τα όσα αναφέραμε πιο πάνω, δώσαμε μία γενική εικόνα για το τί είναι έντομο. Και μόνο με αυτά τα λίγα, βλέπει κανείς με πόση σοφία ο Δημιουργός προίκισε τα μικρά αυτά όντα με μία καταπληκτική σωματική οργάνωση, για να επιτελούν σωστά τον ρόλο τους μέσα στην όλη δημιουργία. Είναι πολύ σημαντική η σημασία των εντόμων στην διατήρηση της βιολογικής ισορροπίας στην φύση. Τα έντομα τα βρίσκει κανείς παντού, στον αέρα, στο έδαφος, στα νερά, έξω στην εξοχή, στα δάση, αλλά και μέσα στα σπίτια μας. Αλλα είναι ωφέλιμα για τον άνθρωπο και άλλα βλαβερά. Για τα έντομα έχουν γραφεί πάρα πολλά από τους αρχαίους ακόμη χρόνους. Ο Αριστοτέλης στο βιβλίο του «Περί τα ζώα ιστορίαι» αναφέρεται στα έντομα και είναι αυτός που πρώτος ονόμασε έντομα τα μικρά αυτά ζωάκια. Στην συνέχεια θα αναφερθούμε στις πιο σημαντικές περιπτώσεις ωφελίμων και επιβλαβών για τον άνθρωπο εντόμων, για να δείξουμε πόσο στενή είναι η σχέση τους με τον άνθρωπο.

Ωφέλιμα έντομα

Υπάρχει στην φύση ένας μεγάλος αριθμός ειδών ωφελίμων εντόμων, τα οποία συμβάλλουν στην διατήρηση της βιολογικής ισορροπίας, με το να μειώνουν τους πληθυσμούς άλλων ειδών εντόμων, που είναι επιβλαβή για τον άνθρωπο, για τις καλλιέργειες, για τα δάση, για τα ζώα εκτροφής και γενικά για τα υπάρχοντά του. Είναι τα εντομοφάγα έντομα, οι σύμμαχοι του ανθρώπου στον αγώνα που κάνει εναντίον των εντομολογικών εχθρών του. Εδώ και πολλά χρόνια οι ειδικοί έχουν επισημάνει την ωφελιμότητα πολλών ειδών εντόμων και έχουν μελετήσει τις δυνατότητες χρησιμοποιήσεώς τους για καταπολέμηση βλαπτικών στις καλλιέργειες εντόμων (βιολογική καταπολέμηση).

Στην ωφελιμότητα των εντόμων δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε τον ρόλο που παίζουν στην γονιμοποίηση των ανθέων στα καρποφόρα δένδρα με την μεταφορά της γύρεως από μία ποικιλία σε άλλη (σταυρογονιμοποίηση). Στο θέμα αυτό μεγάλη σπουδαιότητα έχει η συμβολή των μελισσών.

Στα ωφέλιμα για τον άνθρωπο έντομα θα κατατάξουμε και τα δύο παραγωγικά γι’ αυτόν έντομα: την μέλισσα και τον μεταξοσκώληκα. Αυτά ανήκουν σε δύο διαφορετικές τάξεις: η μέλισσα στα Υμενόπτερα και ο μεταξοσκώληκας στα Λεπιδόπτερα.

Η μέλισσα, ως γνωστόν, φημίζεται για την θαυμαστή κοινοβιακή οργάνωση που έχει αναπτύξει και για το περίφημο προϊόν που παράγει, το μέλι. Εκτός από το μέλι, που έχει μεγάλη θρεπτική αξία για τον άνθρωπο, παίρνουμε σε μικρότερες ποσότητες και άλλα προϊόντα, όπως τον βασιλικό πολτό, την πρόπολη και το κερί.

Ο μεταξοσκώληκας, το άλλο παραγωγικό έντομο, ήταν γνωστός ως παραγωγός μετάξης στην Κίνα από το 2640 π.Χ. Οι Κινέζοι κράτησαν το μυστικό αυτό, δηλαδή την μέθοδο εκτροφής του εντόμου αυτού καθώς και την όλη διαδικασία παραλαβής του μεταξιού από τα κουκούλια και την μετέπειτα επεξεργασία του, για την ύφανση μεταξωτών υφασμάτων για 2000 περίπου χρόνια. Όταν το μυστικό άρχισε να βγαίνει σιγά σιγά έξω από την Κίνα, διαδόθηκε στην αρχή στις γειτονικές με την Κίνα χώρες. Το εμπόριο της μετάξης τότε πήρε μεγάλες διαστάσεις. Το μετάξι εισαγόταν στην αρχαία Ελλάδα και στην Ρώμη, όπου τα πρώτα μετά Χριστόν χρόνια, ανταλλασσόταν με ίσο βάρος χρυσού.

Επί Ιουστινιανού είχε ιδρυθεί στην Κωνσταντινούπολη αυτοκρατορικό μονοπώλιο για την ύφανση και το εμπόριο του μεταξιού. Είναι γνωστό σε όλους ότι μεταφέρθηκαν κρυφά στην Κωνσταντινούπολη από την Κίνα, από δύο μοναχούς, ωά (αυγά) του μεταξοσκώληκα και έτσι άρχισε η εκτροφή του, για πρώτη φορά στην Ευρώπη, περί το 550 μ.Χ.

Ως γνωστόν, ο μεταξοσκώληκας τρέφεται με φύλλα μουριάς. Για να δώσουμε μια ιδέα πόση ποσότητα φύλλων μουριάς χρειάζονται για την παραγωγή ενός κιλού μεταξιού, αναφέρουμε τα εξής: για να παραχθούν 4500 κουκούλια, που θα προέλθουν από 4500 μεταξοσκούληκα (κάμπιες) απαιτούνται 200 κιλά φύλλων μουριάς για να παραχθεί ένα κιλό μετάξι. Σήμερα, όπως γνωρίζουμε, έχει μειωθεί πολύ η παραγωγή μεταξιού παγκοσμίως, λόγω της εμφανίσεως, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, των συνθετικών ινών.

Βλαπτικά έντομα υγειονομικής σημασίας

Κομμένη στα δύο ελιά όπου φαίνονται οι ζημιές από το σκουλήκι του δάκου.

Ο δάκος της ελιάς. Η μικρή αυτή μύγα είναι ο σοβαρότερος εχθρός του ελαιοκάρπου.

Πολλά είδη εντόμων είναι βλαπτικά για τον άνθρωπο. Όχι μόνο για τον άνθρωπο, αλλά και για τις καλλιέργειές του, τα ζώα εκτροφής, τα αποθηκευμένα γεωργικά προϊόντα και για τα δάση. Οι βλαπτικές δηλαδή ενέργειες των εντόμων είναι είτε άμεσες για τον άνθρωπο είτε έμμεσες.

Οι σοβαρότερες και καταστροφικότερες ενέργειες των εντόμων για τον άνθρωπο είναι η μεταφορά και μετάδοση ασθενειών, οι οποίες σε πολλές περιπτώσεις οδηγούν τον άνθρωπο στον θάνατο. Μπορεί κανείς να αναφέρει εδώ πολλές περιπτώσεις φοβερών ασθενειών για τις οποίες είναι υπεύθυνα ορισμένα είδη εντόμων που είναι φορείς των ασθενειών αυτών. Ως παράδειγμα μπορούμε να αναφέρουμε την ελονοσία, η οποία μέχρι τα τέλη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου μάστιζε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Η ασθένεια οφείλεται σε ένα πρωτόζωο του γένους Plasmodium και φορέας της ασθένειας είναι τα κουνούπια του γένους Anopheles. Αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, εφαρμόστηκε στην Ελλάδα ο «ανθελονοσιακός αγώνας» με ψεκασμούς από αέρος και από εδάφους, μέχρις εξοντώσεως των κουνουπιών που ήταν φορείς του μικροβίου αυτού. Έτσι εξαλείφθηκε από την χώρα μας η ελονοσία, η οποία προπολεμικώς ήταν η αιτία να χάνουν την ζωή τους 5000 άνθρωποι κάθε χρόνο. Όμως σήμερα στις χώρες της Αφρικής, της Ασίας και της Ν. Αμερικής 270 εκατομμύρια άνθρωποι είναι προσβεβλημένοι από το μικρόβιο της ελονοσίας σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO). Κουνούπια πάλι είναι φορείς του κίτρινου πυρετού, μιάς θανατηφόρου ασθένειας που οφείλεται σε ιό. Ίσως πολλοί δεν θα γνωρίζουν ότι κατά την διάνοιξη της διώρυγας του Παναμά 16000 εργάτες πέθαναν από τον κίτρινο πυρετό και οι εργασίες σταμάτησαν μέχρις ότου καταπολεμηθούν τα κουνούπια, τα οποία ήταν φορείς της ασθένειας.

Θα μπορούσε κανείς να αναφέρει και άλλες περιπτώσεις σοβαρών ασθενειών του ανθρώπου για τις οποίες ευθύνονται τα έντομα, τα οποία είναι φορείς των ασθενειών αυτών όπως π.χ. η Λεϊσμανίαση (καλά Αζάρ), η οποία μεταδίδεται με τις σκνίπες (φλεβοτόμους), η Φιλαρίαση, η οποία μεταδίδεται με κουνούπια του γένους Cnlex sp και οφείλεται στην μόλυνση από ένα μικροσκοπικό τριχοειδές σκουλήκι, το οποίο προσβάλλει το λεμφικό σύστημα του ανθρώπου και προκαλεί δραματικές διογκώσεις των ιστών, γνωστές ως ελεφαντιάσεις. Από φιλαρίαση υποφέρουν πάνω από 100 εκατομμύρια άνθρωποι του λεγόμενου «τρίτου κόσμου». Ακόμη πολλοί από εμάς θα έχουμε ακούσει για την «ασθένεια του ύπνου», που οφείλεται σε ένα πρωτόζωο το Trypanosoma brucei, γι’ αυτό και η ασθένεια αυτή ονομάζεται «τρυπανοσωμίαση» και μεταδίδεται με ένα δίπτερο έντομο, την μύγα Τσετσέ (Glossina). Εκτός από τα κουνούπια, τις σκνίπες και τις μύγες και άλλα έντομα είναι φορείς ασθενειών για τον άνθρωπο. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους ψύλλους, οι οποίοι είναι φορείς του βακτηρίου Pasteurella pestis, το οποίο είναι το αίτιο της πνευμονικής και βουβωνικής πανώλης στον άνθρωπο. Δεν θα προχωρήσουμε στην αναφορά και άλλων παρομοίων περιπτώσεων ασθενειών του ανθρώπου για τις οποίες τα έντομα παίζουν πρωτεύοντα ρόλο, για να πάμε σε ένα άλλο κεφάλαιο που θα αφορά στα επιβλαβή στην γεωργία έντομα.

Έντομα γεωργικού ενδιαφέροντος και φυτοπροστατευτικά μέτρα

Μια μεγάλη ποικιλία ειδών εντόμων προσβάλλει τις καλλιέργειες προκαλώντας ζημιές στην παραγωγή, που σε ορισμένες περιπτώσεις μπορούν να φθάσουν σε υψηλά επίπεδα ή ακόμη και να προκαλέσουν πλήρη καταστροφή της παραόγωγής. Ζημιές προκαλούνται όχι μόνο στο χωράφι αλλά και στο συγκομισμένο προϊόν στις αποθήκες. Τα φυτοφάγα έντομα μπορεί να προσβάλουν το ριζικό σύστημα των φυτών, το στέλεχος ή τον κορμό των δένδρων, τους κλάδους, τα φύλλα, τα άνθη και βέβαια τους καρπούς. Έτσι τα έντομα έχουν κατά κάποιο τρόπο τοποθετηθεί μέσα στην ζωή του αγρότη και τον προβληματίζουν συνεχώς στην αναζήτηση λύσεων για την αντιμετώπισή τους. Ο αγώνας κατά των εντόμων στις αγροτικές περιοχές είναι συνεχής και έντονος. Υπολογίζεται ότι το 30% της παραγωγής χάνεται εξαιτίας των προσβολών από τα επιβλαβή έντομα, παρόλες τις προόδους που έχουν γίνει στον τομέα φυτοπροστασίας. Με τις νέες εξελίξεις που έχουν γίνει στο θέμα της φυτοπροστασίας σήμερα οι αγρότες έχουν πολλά αποτελεσματικά μέσα στο «οπλοστάσιό» τους. Αρκεί να γνωρίζουν αυτοί ποιά από αυτά τα μέσα είναι τα πιο αποτελεσματικά για την συγκεκριμένη περίπτωση καθώς και το πότε και πώς θα χρησιμοποιηθούν, ώστε να υπάρξει το καλύτερο επιθυμητό αποτέλεσμα.

Όταν αναφέρουμε μέσα φυτοπροστατευτικά δεν εννοούμε μόνο τα φυτοφάρμακα. Οι σημερινές τάσεις στην φυτοπροστασία σήμερα είναι να καταρτίζεται ειδικό πρόγραμμα για κάθε περίπτωση μετά από επιτόπια μελέτη του προβλήματος και στο πρόγραμμα αυτό να προτείνεται ο συνδυασμός καλλιεργητικών μέσων μαζί με εφαρμογή βιολογικών, βιοτεχνολογικών και χημικών μεθόδων. Αυτό αποτελεί την «ολοκληρωμένη αντιμετώπιση» των εντομολογικών εχθρών μιάς καλλιέργειας. Οι μέθοδοι και τα μέσα που θα χρησιμοποιηθούν θα έχουν ως σκοπό όχι μόνο την αποτελεσματική αντιμετώπιση του προβλήματος στην δεδομένη καλλιέργεια αλλά και την προστασία του αγρότη, του καταναλωτή, των προϊόντων του και του περιβάλλοντος γενικότερα από τοξικά κυρίως υπολείμματα φυτοφαρμάκων. Με λίγα λόγια δηλαδή προστασία της καλλιέργειας, προστασία του ανθρώπου και προστασία του περιβάλλοντος. Στον συνδυασμό των διαφόρων μεθόδων που αναφέραμε πιο πάνω είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν χημικά εντομοκτόνα χαόμηλής τοξικότητας για τον άνθρωπο, τα ζώα εν γένει και το περιβάλλον ή ακόμα και ακίνδυνα τελείως, έχοντας εξειδικευμένη δράση για τον συγκεκριμένο εντομολογικό εχθρό της καλλιέργειας. Τέτοια εντομοκτόνα είναι νέας γενιάς και κυκλοφορούν στο εμπόριο και είναι αυτά που θα πρέπει να χρησιμοποιούν σήμερα οι αγρότες μας, έστω και αν δεν εφαρμόσουν πρόγραμμα «ολοκληρωμένης αντιμετωπίσεως» των εχθρών των καλλιεργειών, στο οποίο πρωτεύοντα ρόλο παίζουν τα βιολογικά μέσα. Για την αντιμετώπιση οποιουδήποτε προβλήματος που θα προκύψει σε μία δεδομένη καλλιέργεια, οι αγρότες θα πρέπει να συμβουλεύονται τους ειδικούς γεωπόνους και από κοινού να συζητούν το θέμα και να καταλήγουν στην σωστή λύση του προβλήματος. Πολλοί από τους αγρότες μας αποφασίζουν μόνοι τους πώς θα αντιμετωπίσουν κάποια προσβολή από έντομα στην καλλιέργειά τους και ενεργούν άσκοπους και άκαιρους ψεκασμούς με εντομοκτόνα που αυτοί επιλέγουν και τα οποία στις περισσότερες περιπτώσεις είναι πολύ τοξικά για τον άνθρωπο και το περιβάλλον.

Οι αγρότες μας θα πρέπει να ενεργούν με υπευθυνότητα και να αναζητούν λύσεις στα προβλήματά τους με την βοήθεια των γεωτεχνικών, ώστε να μην διακινδυνεύουν αφ’ ενός την ίδια την ζωή τους ψεκάζοντας την καλλιέργεια με πολυδύναμα τοξικά εντομοκτόνα και αφ’ ετέρου την υγεία των καταναλωτών των προϊόντων τους. Στο θέμα αυτό μεγάλη σημασία έχει η πνευματική καλλιέργεια των ανθρώπων της υπαίθρου, η οποία μπορεί να επιτευχθεί με την συμβολή της εκπαίδευσης και της Εκκλησίας.

Παρατήρηση: το παρόν άρθρο δημοσιεύθηκε στο τεύχος Νο 16 του περιοδικού ΠΕΜΠΤΟΥΣΙΑ (Δεκέμβριος – Μάρτιος 2005)