Η αρχή της δικαιοσύνης, το τέλος της ζωής και η ανθρώπινη αξία
15 Δεκεμβρίου 2020Η αρχή της δικαιοσύνης προβλέπει ότι όλα τα άτομα ανεξαιρέτως έχουν ισότιμη πρόσβαση στη φροντίδα υγείας. Το δικαίωμα αυτό κατοχυρώνεται από το Άρθρο 3 της Σύμβασης για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη Βιοϊατρική. Η ισότητα αποκλείει κάθε είδους διακριτική μεταχείριση, μαζί με την αξίωση του κάθε ατόμου να μπορεί να λαμβάνει, στην πράξη, τη διαθέσιμη φροντίδα.
Η αρχή αυτή ορίζει πως όλοι οι διαθέσιμοι πόροι πρέπει να κατανέμονται όσο το δυνατόν πιο δίκαια. Σήμερα είναι ευρέως αποδεκτό ότι η ανακουφιστική φροντίδα περιλαμβάνεται στο σύνολο υπηρεσιών της φροντίδας υγείας, κάτι που επιβεβαιώνει και η Σύσταση (2003) 24 της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης για την οργάνωση της ανακουφιστικής φροντίδας. Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, οι κυβερνήσεις των κρατών της Ενωμένης Ευρώπης αναλαμβάνουν την υποχρέωση να εγγυηθούν ισότιμη πρόσβαση σε παρόμοια φροντίδα για οποιονδήποτε το απαιτεί η κατάσταση της υγείας του.
Η Σύσταση τονίζει ακόμη ότι οι «γιατροί δεν έχουν την υποχρέωση να συνεχίζουν την εφαρμογή θεραπειών, οι οποίες έχουν αποδειχτεί ότι είναι μάταιες και ιδιαίτερα επαχθείς για τον ασθενή» και ότι ο ασθενής έχει το δικαίωμα να αρνηθεί την παροχή ή τη συνέχιση μιας τέτοιας θεραπείας. Επομένως ο σκοπός της ανακουφιστικής φροντίδας είναι να παρέχει στους ογκολογικούς ασθενείς τελικού σταδίου την καλύτερη δυνατή ποιότητα ζωής. Στόχος της είναι να ανακουφίσει τους πόνους τους, να θέσει υπό έλεγχο τα υπόλοιπα συμπτώματα και επιπλέον να τους παρέχει την αναγκαία υποστήριξη για να αντιμετωπίζουν τα ψυχολογικά και τα κοινωνικά τους προβλήματα. Επίσης, αν αυτό κριθεί αναγκαίο ή το ζητήσουν οι ίδιοι οι ασθενείς, τους παρέχει και πνευματική στήριξη. Ακόμη, συχνά κρίνεται οφέλιμο να παρέχεται υποστήριξη και στα μέλη της οικογένειας του ογκολογικού ασθενούς, τα οποία, εξαιτίας της περιπέτειας του δικού τους προσώπου, βρίσκονται συχνά κάτω από συνθήκες μεγάλου στρες. Η Σύμβαση για τα Ανθρώπινα δικαιώματα προνοεί και για την οικογένεια του ογκολογικού ασθενούς τελικού σταδίου.
Προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα διλήμματα που προκύπτουν από τα ζητήματα του τέλους ζωής, μια από τις προτεραιότητες είναι χωρίς αμφιβολία η διεύρυνση της πρόσβασης στην ανακουφιστική φροντίδα, ανεξάρτητα από τις υποδομές, στις οποίες αυτή παρέχεται (ειδικευμένες υπηρεσίες ή ειδικές κλίνες σε ιδρύματα, στο σπίτι κλπ). Όποιες χώρες δεν έχουν αναπτύξει ακόμη σε ικανοποιητικό βαθμό τις υπηρεσίες ανακουφιστικής φροντίδας, πρέπει να λάβουν την απαραίτητη μέριμνα, ώστε ο πόνος του κάθε ατόμου να αντιμετωπίζεται ικανοποιητικά χωρίς διακρίσεις και – πέρα και πάνω από την ανακουφιστική φροντίδα – να επιδεικνύεται ο απαιτούμενος σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, ιδίως στο δικαίωμα κάθε ατόμου να επιλέγει ανεπηρέαστα τον τόπο και τις συνθήκες του τέλους της ζωής του. Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια διαφυλάσσεται και στο τέλος της ανθρώπινης ζωής, κάτι που έχει κατοχυρωθεί και από τη Σύμβαση για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, αλλά και από τα Συντάγματα πολλών χωρών, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας. Αμέσως παρακάτω θα μιλήσουμε περισσότερο γι’ αυτό. (Οδηγός, 2014: 15).
Το τέλος της ζωής και η ανθρώπινη αξία
Το Ελληνικό Σύνταγμα (άρθρο. 2 παρ. 1) εξασφαλίζει την προστασία του ατόμου απέναντι σε κινδύνους που δεν καλύπτονται από άλλα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως ακριβώς στις περιπτώσεις της θεραπείας ενός ασθενή, οι οποίες δεν καλύπτονται ad hoc από άλλη συνταγματική διάταξη. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η αξία του ανθρώπου τοποθετείται στον πυρήνα της αυτονομίας και διεκδικεί σεβασμό ακόμη και σε οριακές καταστάσεις, συμπεριλαμβανομένου και του τέλους της ζωής. Έτσι, ο νόμος μεριμνά για την αποφυγή της πιθανότητας κατάχρησης του τέλους της ζωής κάποιου από όσους τον περιτριγυρίζουν (ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, συγγενείς), οι οποίοι θα θελήσουν να την εκμεταλλευθούν επιδιώκοντας κάποιο ίδιον όφελος (π.χ. κληρονομιά). Μεριμνά ακόμη και για την περίπτωση που ο ασθενής είναι ανίκανος να λάβει οποιαδήποτε απόφαση σχετικά με την κατάστασή του και τότε ενδέχεται η προσωπική του απόφαση να υποκατασταθεί από αντικειμενικές, αλλά πάντως ξένες στον ίδιο, σταθμίσεις. (Παπαδοπούλου, 2013: 9). Με δυο λόγια, απαγορεύει ο άνθρωπος να μετατραπεί σε άβουλο και παθητικό αντικείμενο όχι μόνο του κράτους (Χρυσόγονος, 2006: 111), αλλά και ενός άλλου προσώπου, για παράδειγμα του γιατρού, και άρα διασφαλίζει ότι ο ασθενής συνεργάζεται αυτόβουλα μαζί του, χωρίς να τον επηρεάζει κανείς. (Fink, 1992: 199).
Υπό αυτή την οπτική γωνία, την ανθρώπινη αξιοπρέπεια προσβάλλει και οποιαδήποτε ιατρική επέμβαση ή θεραπευτική αγωγή που χορηγείται χωρίς τη θέληση του ασθενούς. Πολύ περισσότερο η ανθρώπινη αξία απαγορεύει στον ιατρό να κρατά με τεχνητά μέσα στη ζωή έναν ασθενή, χωρίς τη ρητή συναίνεση του τελευταίου. Από την άλλη όμως, αν ο ασθενής επιλέξει να παραταθεί η ζωή του, έστω και αν είναι πλέον επώδυνη γι’ αυτόν, τότε η ανθρώπινη αξιοπρέπεια υποχρεώνει τον γιατρό να σεβαστεί την επιθυμία του. Κανείς δεν έχει δικαίωμα να πάρει την πρωτοβουλία για διακοπή της ζωής του ασθενούς με τη δικαιολογία ότι του προκαλεί πόνο, ούτε καν τα μέλη της οικογένειάς του υποκινούμενα από συμπόνοια, παρά μόνο ο ίδιος ο ασθενής.
Καταληκτικά, η αρχή της ανθρώπινης αξίας προστατεύει ιδίως ασθενείς που δεν έχουν πλέον ικανότητα συναίνεσης, όπως ασθενείς που έχουν περιπέσει σε κώμα, από το να βιώσουν εμπειρίες που ήθελαν να αποφύγουν. Ωστόσο, και εδώ η έννοια της αξιοπρέπειας έχει κάποιο νόημα όταν συνυπάρχει με την αυτονομία και όχι αν έρχεται σε αντίθεση με αυτή. Για παράδειγμα, στην περίπτωση που ένας άνθρωπος βρίσκεται σε φυτική κατάσταση, αλλά έχει εκ των προτέρων εκφράσει τη βούλησή του να κρατηθεί με κάθε δυνατό μέσο τεχνητά στη ζωή, δεν επιτρέπεται να αποσυνδεθεί από τα μηχανήματα υποστήριξης σε καμιά περίπτωση, επειδή η ανθρώπινη αξιοπρέπειά του εξακολουθεί να διατηρείται. Εξάλλου μπορεί ο ίδιος να εκφράσει από πριν τις επιθυμίες του σχετικά με την αντιμετώπιση που θα έχει κατά το τέλος της ζωής του, έστω και αν αυτές δεν φαίνονται και πολύ λογικές στο ιατρονοσηλευτικό προσωπικό και στους συγγενείς του. (Παπαδοπούλου, 2013: 11-13).
