Η Ενανθρώπιση του Θεού-Λόγου: θεολογικές επισημάνσεις και εικονογραφικοί συμβολισμοί

Σύ εἶ, θεομῆτορ, ἡ τροφός τῆς ζωῆς ἡμῶν.

Σύ εἶ, Θεοκυῆτορ, ἡ τόν ἀχώρητον ἐν γαστρί χωρήσασα.

Σύ εἶ, θεογεννήτρια, τῆς σωτηρίας ἡμῶν τό κεφάλαιον.

Ο άνθρωπος από τη φύση του πλάστηκε “κατ’ εικόνα” και “καθ΄ομοίωσιν” του Θεού, «καί εἶπεν ὁ Θεός· ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν καί καθ᾿ ὁμοίωσιν» (Γένεση 1:26). Με την παραβίαση, ωστόσο, της θεϊκής εντολής από τον άνθρωπο διαταράχτηκε η επικοινωνιακή σχέση του με τον Θεό, και για το λόγο αυτό, με την ενανθρώπιση του Υιού Του θέλησε να αποκαταστήσει την αμαρτωλή του ανθρώπου και να τον κάνει μέτοχο της εν Χριστώ ζωής.

Η έλευση του Μεσσία στον κόσμο είχε προφητευτεί στην Παλαιά Διαθήκη. Σχετικά με αυτό, το μοναδικό γεγονός της Ενανθρώπισης, είναι προειρημένο από τους προφήτες και λαμβάνει χώρα σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, προκειμένου να εκπληρωθεί το ρηθέν: «Ἰδού ἡ Παρθένος ἐν γαστρί ἕξει καί τέξεται υἱόν, καί καλέσει τό ὄνομα αὐτοῦ Ἐμμανουήλ» (Ἡσαϊας 7: 14). Περαιτέρω,οι προφήτες προεικόνισαν την Παναγία σε τύπους συμβολικούς. Μετά τον Ησαϊα, ο προφήτης Ιεζεκιήλ προαναγγέλει με αλληγορικό τρόπο τη μελλοντική εκ παρθένου σάρκωση και γέννηση του Εμμανουήλ, ως “Πύλη κεκλεισμένη”.

Το ρόλο, ωστόσο, που θα διαδραμάτιζε η Παρθένος Μαρία στην Ενανθρώπιση του Υιού του Θεού, προδιατυπώθηκε και με άλλους τρόπους στην Παλαιά Διαθήκη, ως “Φλεγόμενη και μη κατακαιομένη βάτος”, ως “Σκηνή του μαρτυρίου”, ως “ Κιβωτός της Διαθήκης”, ως “Ράβδος του Ααρών”, ως “Στάμνα με το ουράνιο μάννα”, ως “Κλίμακα του Ιακώβ”, ως “Πόκος ένδροσος”, ως “Λαβίδα μυστική”, ως “Όρος Αλατόμητον”.

Οι προτυπώσεις της Θεοτόκου απεικονίζονται στην παράσταση της “Παναγίας Ρίζας Ιεσσαί”. Σε αυτήν η Παναγία Βρεφοκρατούσα ιστορείται από κοινού με τους βασιλείς των Εβραίων, από τον Δαβίδ έως τον Χριστό, οι οποίοι κρατούν ανοικτά ειλητάρια, με αποσπάσματα από την Παλαιά Διαθήκη. Τοποθετείται από τον αγιογράφο πάνω σε ένα δέντρο, το οποίο φύεται από τη μορφή του προπάτορα Ιεσσαί. Πρόκειται για την εικαστική αποτύπωση του καθοριστικού ρόλου της Παναγίας στην υλοποίηση του σχεδίου της Θείας Οικονομίας για τη σωτηρία της ανθρωπότητας.

Έπειτα, στην εικονογραφική σκηνή της γέννησης η Παναγία καταλαμβάνει κεντρική θέση, θέλοντας ο ζωγράφος , κατά τον ίδιο τρόπο, να προβάλλει τον πολύ σημαντικό ρόλο της στο μυστήριο της Θείας Ενανθρώπησης. Η φάτνη διακρίνεται μέσα σε μια σκοτεινή σπηλιά, σύμβολο του πνευματικού σκότους της ειδωλολατρίας, το οποίο βίωναν οι άνθρωποι την εποχή της σάρκωσης του Θεού-Λόγου, αλλά και προεικόνιση του σταυρικού θανάτου και του ενταφιασμού του Χριστού.

Αριστερά του κεντρικού θέματος ιστορείται ο χορός των αγγέλων. Οι σεβίζοντες άγγελοι είναι κατάπληκτοι μπροστά στο υπερφυσικό γεγονός της ενσάρκωσης, δοξολογούν τον Θεό και  ευαγγελίζονται την επί γης ειρήνη, «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καί ἐπί γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» (Λουκ. 2: 14). Πρόκειται για την ουσιαστική ειρήνη, την ειρήνη και την καταλλαγή του ανθρώπου με τα πάθη του, και όχι την κοσμική ειρήνη που σχετίζεται με τις αποφάσεις βασιλιάδων και παντός είδους αρχόντων. Δεξιά του θέματος, κατ΄αντιστοιχία, ο ζωγράφος ιστορεί τον ευαγγελισμό των ποιμένων, την αναγγελία της καλής και ελπιδοφόρας είδησης της έλευσης του Μεσσία στον κόσμο για τη σωτηρία των ανθρώπων.

Οι ποιμένες πληροφορούνται την έλευση του Μεσσία από έναν άγγελο, ο οποίος τους διαμηνύει το υπερφυσικό γεγονός, το χαρμόσυνο μήνυμα, “ὅτι ἐτέχθη ὑμῖν σήμερον σωτήρ ὅς ἐστιν Χριστός Κύριος ἐν πόλει Δαυιϊδ” (Κατά Λουκά 2:11). Μάλιστα, ο άγγελος τους προσκομίζει απόδειξη τη φάτνη, “καί τοῦτο ὑμῖν τό σημεῖον· εὑρήσετε βρέφος ἐσπαργανωμένον, κείμενον ἐν φάτνῃ” (Κατά Λουκά 2:12).

Σε χαμηλότερη ζώνη εικονίζεται η πορεία των έφιππων μάγων από την ανατολή προς την Ιερουσαλήμ, καθοδηγούμενοι από τον φωτεινό αστέρα, σύμφωνα με το σχετικό ευαγγελικό χωρίο, “εἴδομεν γάρ αὐτοῦ τόν ἀστέρα ἐν τῇ ἀνατολῇ καί ἤλθομεν προσκυνῆσαι αὐτῷ” (Κατά Ματθαίον (2: 2). Προσέρχονται στο βρέφος προκειμένου να του προσφέρουν πολύτιμα δώρα, χρυσό, λίβανο και σμύρνα, “καί πεσόντες προσεκύνησαν αὐτῷ, καί ἀνοίξαντες τούς θησαυρούς αὐτῶν προσήνεγκαν αὐτῷ δῶρα, χρυσόν καί λίβανον καί σμύρναν·” (Κατά Ματθαίον (2: 11).

Οι μάγοι απεικονίζονται από τους ζωγράφους σε διαφορετικές ηλικιακές φάσεις, και με τον τρόπο αυτό δηλώνεται η οικουμενική διάσταση του χριστιανικού μηνύματος και η καθολικότητα του ευαγγελίου. Η φωτεινή δέσμη του αστεριού που ακολουθούν οι μάγοι υποδηλώνει το ορθόδοξο δόγμα της Αγίας Εκκλησίας μας, για τη σχέση των δύο φύσεων του Σωτήρος-Χριστού, την ανθρώπινη και την θεία, οι οποίες ενώνονται στο πρόσωπό Του, ασυγχύτως, ατρέπτως, αχωρίστως και αδιαιρέτως.

Στο κάτω μέρος της εικόνας διακρίνεται ο Ιωσήφ, ο οποίος  συνομιλεί με το γεροντική μορφή ενός ποιμένα και απεικονίζεται σκεπτικός για τα διαδραματιζόμενα γεγονότα, καθώς είναι ανήμπορος να κατανοήσει το υπερφυσικό μυστήριο. Θυμίζει το σύγχρονο άνθρωπο, που παγιδευμένος στον εκλογικευμένο τρόπο ζωής της εποχής μας, αδυνατεί να ερμηνεύσει και να ανάγει την ύπαρξή του στον Θεό. Ο ποιμένας αντιπροσωπεύει τη δύναμη του κακού, καθώς προσπαθεί να του καλλιεργήσει αμφιβολίες σχετικά με την υπερφυσική γέννηση του βρέφους-Χριστού και την αγνότητα της μητέρας-Μαρίας.

Οι δύο αυτές μορφές επομένως, του Ιωσήφ και του ποιμένα, αντιπροσωπεύουν τις αντίπαλες δυνάμεις που κυριαρχούν στον κόσμο, το καλό και το κακό. Από τη μια πλευρά το καλό, το σωτήριο μήνυμα που έφερε η γέννηση του θεανθρώπου, στην οποία σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε και ο Ιωσήφ, και από την άλλη η δύναμη του κακού, ο τιτάνιος αγώνας που καταβάλλει καθημερινά ο αντίδικος, για να μας απομακρύνει από το σκοπό της ζωής,  που είναι η λύτρωση από την αμαρτία. Επίσης, στο κάτω μέρος δυο γυναίκες ετοιμάζουν το λουτρό του θείου βρέφους, γεγονός που αποδεικνύει ότι ο Χριστός ήρθε στον κόσμο ως άνθρωπος, και έπρεπε να ικανοποιήσει  τις υλικές του ανάγκες.

Ταυτόχρονα, το τοπίο της γέννησης, παρόλο που είναι ορεινό και βραχώδες, και παραπέμπει στην ταραγμένη εποχή που επικρατούσε κατά την έλευση του Μεσσία, εντούτοις αποπνέει μια ευφρόσυνη διάθεση και είναι “λουσμένη” στο φως. Αυτό εξηγείται, καθώς το χαρμόσυνο γεγονός της γέννησης του Χριστού μετέφερε το μήνυμα της ειρήνευσης όλου του κόσμου, αλλά και έδωσε νέο όραμα και προοπτική στον άνθρωπο, όπως αποτυπώθηκε από τη γραφίδα του ποιητή Ανδρέα Ιεροσολυμίτη, “Εὐφραίνεσθε Δίκαιοι, οὐρανοί ἀγαλλιᾶσθε, σκιρτήσατε τά ὄρη, Χριστοῦ γεννηθέντος”, σε τροπάριο των Αίνων της ακολουθίας του Όρθρου των Χριστουγέννων.

Τον πιο σημαντικό ρόλο στην έλευση του Μεσσία στον κόσμο διαδραμάτισε το πρόσωπο της Μαρίας. Πρόδρομος της ένσαρκης αυτής παρουσίας αποτελεί ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, ο οποίος έπαιξε επίσης σημαίνοντα ρόλο στη ζωή του Χριστού. Αποκορύφωμα της σχέσης αυτής αποτελεί η βάπτισή του Χριστού από τον Ιωάννη. Σχετικά με αυτό, ο ευαγγελιστής Ματθαίος αναφέρει, ότι “Τῷ καιρῷ εκείνω, παραγίνεται ὁ Ἰησοῦς ἀπό τῆς Γαλιλαίας ἐπί τόν Ἰορδάνην πρός τόν Ἰωάννην τοῦ βαπτισθῆναι ὑπ᾿ αὐτοῦ” (Ματθαίος 3:13). Όταν έλαβε χώρα το σημαντικό αυτό γεγονός, διενεργείται η παρέμβαση του ουρανού, “καί ἰδού ἀνεῴχθησαν αὐτῷ οἱ οὐρανοί, καί εἶδε τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ καταβαῖνον ὡσεί περιστεράν καί ἐρχόμενον ἐπ᾿ αὐτόν·”(Ματθαίος 3:16), σύμφωνα με το σχετικό ευαγγελικό χωρίο, και η μυστηριακή επισφράγιση της υιότητας του απεσταλμένου Μεσσία από τον Πατέρα, “οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ εὐδόκησα” (Ματθαίος 3:17).

Στη σχετική παράσταση της βάπτισης, στον κεντρικό άξονα του θέματος δεσπόζει η μορφή του Χριστού, μέσα στον ποταμό Ιορδάνη. Εκατέρωθεν της μορφής του υπάρχουν ορεινοί όγκοι, στους οποίους διακρίνονται, αριστερά ο Ιωάννης ο Πρόδρομος, και δεξιά ομάδα τεσσάρων σεβιζόντων αγγέλων. Στο πάνω τμήμα του θέματος, από τμήμα του ουράνιου χώρου προβάλλει το χέρι του Θεού και κατέρχεται το Άγιο Πνεύμα ως περιστέρι, το οποίο αποτελεί σύμβολο της πραγματικής άνωθεν ειρήνης που διενεργείται στο πρόσωπο του Ιησού.  Στο κάτω μέρος αντίστοιχα εικονογραφείται η προσωποποίηση του ποταμού Ιορδάνη. Η βάπτιση του Χριστού στα νερά του Ιορδάνη σηματοδότησε τη δική μας πνευματική αναγέννηση και την επαναφορά μας στον παράδεισο.

 Σήμερα που η ανθρωπότητα ταλανίζεται από πλείστα και δυσεπίλυτα προβλήματα, όπως και την εποχή της έλευσης του Μεσσία που κυριαρχούσε το πνευματικό σκοτάδι, θα πρέπει να εστιάσουμε στο ουσιαστικό νόημα του ιστορικού γεγονότος των Χριστουγέννων, που σχετίζεται με την άπειρη αγάπη και ευσπλαχνία του Θεού για τον άνθρωπο, και τη διάθεση αποκατάστασής του στην πρότερη παραδείσια κατάσταση. Αυτό σημαίνει, ότι θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τη σχέση μας με το πρόσωπο του Χριστού- Εμμανουήλ, ο οποίος είναι συμπαραστάτης και αγωνίζεται μαζί μας, προκειμένου να μας οδηγήσει στην χαρά την πνευματική, με την υπομονή και το θάρρος που ενσταλάζει στις ψυχές μας.