Η ύπαρξη του κακού κατά τους Στωικούς φιλοσόφους
20 Ιανουαρίου 2021ii. Το κακό
Η στωική αιτιοκρατία καλείται να ερμηνεύσει στα πλαίσια της αγαθής θείας πρόνοιας ορισμένα ανεξήγητα φαινόμενα. Ένα καίριο πρόβλημα που δοκιμάζει το κύρος της κοσμοαντίληψης τους είναι η ύπαρξη του κοσμικού κακού. Οι στωικοί περιορίζουν το κακό στην δράση της ηθικής φαυλότητας του ανθρώπου. Η ηθική φαυλότητα είναι το μόνο πραγματικό κακό το οποίο δέχονται, αλλά όχι ομότροπα.
Ο Κλεάνθης θεωρεί την ηθική φαυλότητα σαν το μοναδικό παράγοντα τον οποίο δεν ελέγχει η θεία πρόνοια, η οποία κατ’ αυτό το τρόπο απαλλάσσεται από την ευθύνη του κακού. Ο Χρύσιππος δεν συμφωνεί απόλυτα δέχεται μεν και αυτός την φαυλότητα της ηθικής σαν το μοναδικό όντως κακό αλλά μόνο για τον πράττονται, τον κακοποιό και όχι για τον υφιστάμενο, το θύμα. ( Sharples,2002:101- 102). Ο περιορισμός του κακού στην ηθική αδυναμία δεν εξηγεί την εμφάνιση ασθενειών ή καταστροφικών φαινομένων (σεισμών πυρκαγιών, κ.λ.π.) τα οποία δεν είναι αποτελέσματα ανθρώπινων δράσεων. Ο Χρύσιππος θεωρούσε μεν τις ανεξέλεγκτες από τον άνθρωπο φυσικές καταστροφές κακό επέμενε δε ότι δεν δημιουργούσαν πρόβλημα στη πρόνοια της φύσης (θεία πρόνοια). Η ύπαρξη του κακού οφείλεται στη λειτουργία του καθολικού λόγου του οποίου αποτελεί μέρος. Επομένως δεν είναι βλαβερό για το σύνολο της φύσης, επειδή είναι αλληλένδετο με το καλό το οποίο θα ήταν ανύπαρκτο χωρίς το κακό. Από αυτό τον ισχυρισμό εξάγεται το παράδοξο συμπέρασμα ότι τα κακά στον άνθρωπο δεν οφείλονται στον αντίστοιχο σχεδιασμό της φύσης αλλά είναι φυσική συνέπεια των καλών καταστάσεων οι οποίες του συμβαίνουν.
Η θεωρία περί κακού του Χρύσιππου και η στενή σχέση του καλού με το κακό θα μπορούσε να συνοψιστεί με το περίφημο ρητό «ουδέν κακόν αμιγές καλού». (Long, 2012: 269-270). Η θεωρία της αυτόματης εμφάνισης του κακού μέσω των αντιθέτου του δεν λύνει την απορία γιατί στον κόσμο της θείας πρόνοιας και της θείας τάξης οι περισσότεροί άνθρωποι είναι φαύλοι, όπως δέχονται οι Στωικοί.( Sharples,2002:101- 102). Ούτε εξηγεί την ύπαρξη διπλών αντιθετικών ερμηνειών σε κάθε αιτιοκρατικό πρόβλημα. (Long, 270) . Δεν εξηγεί, δηλαδή, γιατί πολλές φορές επιθυμητά και θετικά αποτελέσματα συνοδεύονται από αρνητικές παραμέτρους. Π. χ. το ανθρώπινο κρανίο είναι λεπτό για να αναπτυχθεί η ευφυία του, αλλά παράλληλα λόγω αυτής της λειτουργικής κατασκευής του είναι εύθραυστο. Ούτε ερμηνεύει το γεγονός ότι εμφανή κακά έχουν συχνά θετικά μη εμφανή αποτελέσματα . Π.χ. στην Ελένη του Ευριπίδη οι θεοί επινόησαν τον Τρωικό πόλεμο για να ελέγξουν τον υπερπληθυσμό. Το σύμπαν, λένε οι Στωικοί, έχει δημιουργηθεί και λειτουργεί κατ’ αυτό το τρόπο για να υπηρετεί τον θεό και τον άνθρωπο. Το γουρούνι π.χ. έχει ψυχή για να είναι ζωντανό, ώστε να διατηρεί φρέσκο το κρέας του μέχρι να θανατωθεί για να φαγωθεί. ( Sharples,2002:101- 102). Τελικά η ανθρώπινη αντίληψη του κακού σαν καταστροφικής συνέπειας είναι επιμέρους, επιφανειακή και ψευδής , διότι οφείλεται στην ελλιπή γνώση του στο σύνολο της φύσης. Αν ο άνθρωπος κατείχε την απόλυτη γνώση θα αναγνώριζε ότι και τα κακώς κείμενα είναι ενεργητικά διότι είναι ενέργειες την αγαθής φύσης για να ωφελήσει και να συνέχει τα μέρη της. Χαρακτηριστικά ο Pope συνόψισε τα ανωτέρω ως εξής: «Κάθε παραφωνία είναι αρμονία που δεν μπορούμε να συλλάβουμε, κάθε επιμέρους κακό είναι καθολικό αγαθό»(Long, 2012: 271)
Το κακό το οποίο ορίζεται σαν σφάλμα το οποίο πλήττει την θεία δικαιοσύνη, για τον Χρύσιππο είναι αναγκαίο. Διότι βοηθάει τον άνθρωπο να αντιληφθεί τις έννοιες των μονάδων του κόσμου μέσα από τα αντίθετα τους. Μέσω του κακού, π.χ. γίνεται αντιληπτή η έννοια της αρετής και εκτιμάται η αξίας της, επίσης μέσα από την ατέλεια σχηματίζεται η έννοια της τελειότητας και προβάλλεται η μεγαλοπρέπεια της. (Γεωργούλης, 2008: 389 ). Η αρετή προσεγγίζεται μέσω της κακίας, διότι ο Θεός παράλληλα με τη θέσπιση αυτών των αρχών χάρισε στον άνθρωπο την ικανότητα του ενεργητικού ηθικού παράγοντα. Κάνοντας τον κατ’ αυτό τον τρόπο ενσυνείδητο μέτοχο στη λογική λειτουργία του σύμπαντος. ( Long,2012: 2891 )
Οι ορθόδοξοι Στωικοί υποστηρικτές της ηθικής φαυλότητας, οι οποίοι πιστεύουν, ταυτόχρονα, ότι τα πάντα κυβερνώνται από τη θεία πρόνοια, δυσκολεύονται να ερμηνεύσουν όχι μόνο το πως αλλά και το γιατί στην οργάνωση του κόσμου έχει θέση και το κακό. Επιπλέον ζητείται να δειχθεί η διαδικασία μέσω της οποίας όλοι σχεδόν οι άνθρωποι γίνονται κακοί, με εξαίρεση τον Στωικό σοφό. Ο Χρύσιππος ρίχνει της ευθύνη στην πειθώ των εντυπώσεων, και στη μετοχή των περισσοτέρων ανθρώπων στις κοινές πεποιθήσεις. Από τον νεοπλατωνικό Χαλκίδιο πληροφορούμαστε ότι κύρια δόξα των Στωικών σε αυτό το θέμα είναι ότι το πρόβλημα έχει την αρχή του στην διαπαιδαγώγηση των παιδιών από τις τροφούς τους. Αυτές εισάγουν στην ψυχή των παιδιών τη λανθασμένη εντύπωση περί αγαθού (καλό) και κακού. Τα διδάσκουν, δηλαδή, ότι η άνεση είναι αγαθό και η δυσκολία κακό. Φυσικά ρίχνοντας της ευθύνη της παρέκκλισης σε εξωγενείς παράγοντες και όχι εξετάζοντας την εσωτερική διάρθρωση του ίδιου του συστήματος, δεν λύνεται το πρόβλημα, απλά μετατίθεται είτε στο παρελθόν ή στο απώτερο μέλλον. Ο Ποσειδώνιος αποδίδει την ύπαρξη του κακού σε ένα ευδιάκριτο και παράλογο στοιχείο το οποίο εμφωλεύει στην ψυχή του ανθρώπου. Υπό το βάρος αυτής της ερμηνείας ο ίδιος ορίζει σαν σκοπό του ανθρώπου την ζωή μέσα στην αλήθεια και στην τάξη του σύμπαντος, συμβάλλοντας και ο ίδιος κατά το δυνατόν σε αυτά, αγνοώντας τις επιταγές του παράλογου μέρους της ψυχής. Η αποδοχή, επίσης, της ύπαρξης της ανθρώπινης ευθύνης προσθέτει μια επιπλέον ερμηνευτική δυσλειτουργία, η οποία προκύπτει από τον εξής λογικό συνειρμό ο οποίος που αναπτύχθηκε από τους αντιστωικούς. Αν η αρετή ή η κακία ανήκουν αποκλειστικά στην προσωπική μας ευθύνη, θέση την οποία υποστηρίζουν οι Στωικοί, και αν η αρετή είναι το μοναδικό αγαθό, τότε συνεπάγεται ότι η αρετή είναι το μόνο πράγμα που αδυνατούν να μας προσφέρουν οι προνοητικοί κατά τα άλλα θεοί. ( Sharples,2002: 103-104)
