Θεοσοφία: άρνηση του Θεού της Βίβλου και σύγχυση – ταύτιση μεταξύ Θεού και κόσμου

Όταν ο άνθρωπος λέγει ότι ο Θεός ενεργεί με ένα συγκεκριμένο τρόπο (π.χ. δημιουργεί, σκέφτεται, κλπ.) ή διατυπώνει θεωνυμίες, χρησιμοποιώντας πολλές φορές ανθρωπομορφικές εκφράσεις για τον Θεό ή ανθρώπινα χαρακτηριστικά[1] προσπαθεί να συλλάβει και να διατυπώσει την αλήθεια, ποικιλοτρόπως και κατά συνέπεια, συμβατικά[2]. Αν και  δεν  υπάρχει λέξη και έννοια που να  μπορεί να περιγράψει σωστά και να προσδιορίζει µε ακρίβεια την Ουσία του Θεού, όμως ο Θεός  επιτρέπει στον άνθρωπο να συλλάβει διάφορους περιγραφικούς όρους και ονοµασίες, µε βάση την πραγµατικότητα των αποκεκαλυµµένων ενεργειών Του, µέσω α) της Αγίας Γραφής[3], και β) αυτών που μπορεί ο άνθρωπος να κατανοήσει µε τη λογική του, µε βάση την εμπειρία της Θείας Οικονομίας[4].

Οι θεωνυμίες αντιπροσωπεύουν το δικαίωµα του ανθρώπου να περιγράψει το Δηµιουργό του, µε βάση τη µερική αυτοαποκάλυψή Του[5], αναγνωρίζοντας το Θεό ως αίτιο όλων των όντων και των ιδιοτήτων που τα χαρακτηρίζουν, όπως λέγει ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός[6]. Όπως ο απλός άνθρωπος αισθανόμενος τη θερμαντική και φωτιστική ενέργεια του ήλιου κατανοεί ότι αυτό το ουράνιο σώμα είναι θερμό και είναι φωτεινό χωρίς όμως να μπορεί να γνωρίσει την ουσία του, κατά τον ίδιο τρόπο βλέποντας  ο άνθρωπος το δημιουργικό  έργο, την  αγαθότητα, τη σοφία, τη δύναμη, τη δικαιοσύνη και τις λοιπές Ενέργειες του Θεού που εκδηλώνονται στην Οικονομία, αποκαλεί το Θεό αντίστοιχα δημιουργό, αγαθό, σοφό, παντοδύναμο, δίκαιο κλπ. Αυτές οι θεωνυμίες πηγάζουν από την αποκάλυψή  και την αιτιώδη σχέση του Θεού με τον κόσμο[7], χαρακτηρίζουν την κατ’ ενέργειαν σχέση του Θεού με τον κόσμο και δεν είναι  δηλωτικές της Ουσίας Του[8]. Οποιεσδήποτε λέξεις και φράσεις που χρησιμοποιούμε για το Θεό είναι ατελείς προσπάθειες να περιγράψουμε τον απερίγραπτο Θεό[9].

Η άλλη οδός είναι η αποφατική οδός η οποία αναγνωρίζει ότι παρόλες τις ανθρώπινες περιγραφές ο Θεός παραμένει ακατανόητος, ανέκφραστος και απερινόητος. «Σὺ γὰρ εἶ Θεὸς ἀνέκφραστος, ἀπερινόητος, ἀόρατος, ἀκατάληπτος…», αναφέρουμε κατά την τέλεση της Θείας Λειτουργίας. Μολονότι, ο Θεός επιτρέπει στον εαυτό Του να γίνει γνωστός και να περιγραφεί, ως ένα βαθµό, µε τη χρήση της ανθρώπινης γλώσσας, βρίσκεται όμως πέρα και πάνω από κάθε ανθρώπινο προσδιορισμό και ιδιότητα[10], πέρα από τις ανθρώπινες έννοιες και λέξεις  όντας ακατάληπτος[11],  πέρα από κάθε ανθρώπινη και κτιστή περιγραφή[12], όντας απερίγραπτος. Καμιά από τις θεωνυμίες  δεν είναι σε θέση να περιγράψει ή να εκφράσει τη Θεία Ουσία, ώστε να μπορούμε να έχουμε κάποια, έστω και υποτυπώδη, γνώση γι’ Αυτήν[13]. Γι’ αυτό κανείς δεν μπορεί να συλλάβει τι είναι κατ’ ουσίαν ο Θεός, καταλήγει ο άγιος Διονύσιος ο Αρεοπαγίτης[14].

Οι δύο παραπάνω οδοί είναι απαραίτητες και αλληλοσυμπληρούμενες διότι όπως λέγει ο επίσκοπος Κάλλιστος Γουέαρ:  «Αν και ο Θεός είναι ακατανόητος, και πέρα από τα δικά μας σχήματα και τρόπους σκέψης, ταυτόχρονα είναι εξαιρετικά κοντά μας, γεμίζοντας όλα τα πράγματα, “ο τα πάντα πληρών”, όπως αναφέρει μία προσευχή της Εκκλησίας μας, όντας παντού γύρω μας και μέσα μας. Είναι παρών ο Θεός,όχι απλώς σαν μία ανώνυμη δύναμη, αλλά μ’ έναν τρόπο προσωπικό. Ανάμεσα στον άνθρωπο και τον υπέρτατο Θεό, υπάρχει μία σχέση αγάπης παρόμοια μ’ εκείνη που υπάρχει ανάμεσα στον καθένα μας και στους άλλους, που μας είναι πολύ αγαπητοί[15]».

Τις παραπάνω λεπτές διακρίσεις της Ορθόδοξης Θεολογίας δεν μπορεί να κατανοήσει η θεοσοφική εταιρεία η οποία από τη μια αρνείται τον Θεό της Βίβλου και από την άλλη οδηγείται σε μια σύγχυση και ταύτιση μεταξύ Θεού και κόσμου^[16] καταλήγοντας  αναπόφευκτα στον πανθεϊσμό. Ενώ για την Ορθόδοξη Θεολογία υπάρχει ριζική και οντολογική διάκριση μεταξύ κτιστού και Ακτίστου,  ετερότητα Θεού και κτίσης[17], καθώς ο Θεός δημιουργεί έναν κόσμο ετερούσιο προς Αυτόν, μονάχα με τη βούλησή Του[18], δια της άκτιστης ενέργειάς Του[19], για τους οπαδούς της θεοσοφικής εταιρείας  δεν μπορεί να γίνει λόγος για  δημιουργία του κόσμου αλλά μόνο για εκδίπλωση του από την   πανταχού παρούσα, αιώνια,  αµετάβλητη και απρόσωπη Θεϊκή Αρχή. Αυτή η απόλυτη Θεία Αρχή αποτελεί και τον πυρήνα του εκδηλωµένουΣύµπαντος που  φανερώνεται με μια δυαδικότητα, ως Πνεύµα και Ύλη^[20]. «Αυτό καθαυτό το σύμπαν ξεδιπλώνεται  από την ίδια του την ουσία, δεν κατασκευάζεται», αναφέρει η Μπλαβάτσκυ^[21].

Η εκδίπλωση αυτή  λαμβάνει χώρα διαμέσω της «εξελίξεως»^[22] και της «ενελίξεως»^[23]. Κατά την πρώτη φάση, τη φάση της «εξελίξεως» το Σύμπαν εκπέμπεται προς τα έξω, απορρέει από τη Θεότητα. Κατά τη διαδικασία της απόρροιας του Σύμπαντος  από τη Θεότητα δημιουργούνται επτά διαστρωματώσεις^[24], ως ομόκεντροι κύκλοι^[25]. Κατά το στάδιο της «ενελίξεως» το Σύμπαν επιστρέφει προς τη Θεότητα, είναι μια επάνοδος του κόσμου προς την αρχική του πηγή, επανενσωμάτωση και επάνοδο των πολλών στο Ένα, όπως ακριβώς τα κύματα εκπορεύονται από τον ωκεανό και επιστρέφουν πάλι σε αυτόν^[26]. Όλη αυτή η διαδικασία είναι κυκλική καθώς επαναλαμβάνεται ανά μεγάλα χρονικά διαστήματα^[27] όπως πρεσβεύουν και οι ανατολικές θρησκείες, ο Ινδουισμός και Βουδισμός^[28] και  οι οποίες αρνούνται την ευθύγραμμη πορεία του χρόνου και του κόσμου σε αντίθεση με την  ιουδαιοχριστιανική παράδοση.

Η παραπάνω θεώρηση της σχέσης Θεού και κόσμου της θεοσοφικής εταιρείας επαναλαμβάνει από τη μια την  αντίληψη της Καμπαλά που κάνει λόγο για το «Ένα», τη θεϊκή  δηλαδή Μονάδα από την οποία  ξετυλίγεται η συμπαντική πραγματικότητα^[29]∙ και από την άλλη την ινδουιστική αντίληψη, όπως εκφράζεται στα κείμενα των  Ουπανισάδων,  ότι η Θεότητα ταυτίζεται με την απρόσωπη αρχή του Μπράχμαν η οποία αποτελεί την ύψιστη και άρρητη Αρχή του παντός^[30], το υπερκόσμιο και  θεϊκό στοιχείο εντός όλων των όντων και του ανθρώπου^[31], αυτό που θα ονομάζαμε ψυχή, αν και έχει ευρύτερη σημασία[32]. Σε αυτήν  την ινδουιστική και καμπαλιστική αντίληψη περί της Θεότητας ως απρόσωπης και υπερβατικής αρχής, ως ρίζα και αιτία των πάντων, η θεοσοφική εταιρεία προσθέτει και  την έννοια του Θεού Λόγου που την δανείζεται από τη χριστιανική Θεολογία με διαφορετική βέβαια έννοια. Για τη θεοσοφική εταιρεία  ο Θεός Λόγος δεν είναι το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος που δημιουργεί τον κόσμο «εκ του μη όντος» αλλά   μια απρόσωπη θεϊκή δύναμη, συνισταμένη δύναμη  των πνευµατικών και ευφυών δυνάµεων του Σύµπαντος όπως λέγουν^[33],  μια  μορφοποιητική δύναμη η οποία «ώσπερ κίνησις στροβίλου ασυλλήπτου ταχύτητος ανασκάπτει οπάς εν τω χώρω, εν τη ρίζη ταύτη της ύλης», αναφέρει η Μπεζάντ^[34].  Ο Λόγος αποτελεί την  πρώτη εκδίπλωση  της απόλυτης Θεϊκής Αρχής και  είναι η βασική κινητήριος δύναμη σε όλη αυτή τη διαδικασία της εξέλιξης, της εκδίπλωσης  δηλαδή του κόσμου από τη Θεία Ουσία. Σύμφωνα με την Μπεζάντ από την απόλυτη Θεϊκή Αρχή εκπορεύεται ο εκδηλούμενος Θεός Λόγος ο οποίος από Μονάδα αναπτύσσεται σε Δυάδα και μετά σε Τριάδα, από την οποία εκπορεύονται όλα τα όντα[35], συγχέοντας την ινδουιστική διδασκαλία περί της τρίμορφης Θεότητος(Βράχμα, Βίσνου, Σίβα)[36] με τη χριστιανική διδασκαλία περί της αγίας Τριάδος[37].

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ

 

Παραπομπές:

[1]Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί θείων ονομάτων, 6, 8, PG 3, 596A-597AB

[2] Σ. Γ. Παπαδόπουλου, Θεολογία και Γλώσσα. Εμπειρική θεολογία – Συμβατική γλώσσα,εκδ. Τέρτιος, Κατερίνη 1988, σελ. 165.

[3]Ο άγιος Ισίδωρος ο  Πηλουσιώτης υπογραμμίζει ότι τα ονόματα που χρησιμοποιούνται για τα Πρόσωπα του Τριαδικού Θεού νομοθετήθηκαν πνευματικά από τους θεόπνευστους άνδρες της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης. Βλ. Ἐπιστ. ΙΙΙ, ΤΛΕ΄ – Ἰσχυριῶνι Πρεσβυτέρῳ, PG 78, 993AB.

[4] Γ. Μαρτζέλου, Κατάφαση και Απόφαση κατά την Ορθόδοξη Πατερική Παράδοση, Θεσσαλονίκη 2003, σελ. 2-3.

[5] M. Tishel, Γνώση και Αγνωσία του Θεού κατά τη Διδασκαλία  του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, Θεσσαλονίκη 2012,  σελ.123

[6]Βλ. Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως 1, 12, PG 94, 848 Α.

[7]Βλ. αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί μυστικής Θεολογίας, Προς Τιμόθεον, 1, 2, PG 3, 1000 B^. 1033C. Μαξίμου Ομολογητού, Μυσταγωγία, Προοίμιο, PG 91, 664 Β.

[8]Βλ. αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Περί ἁγίας τε καίομοουσίου Τριάδος, Ε΄, PG 75, 952BC.

[9]Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως, 1,11 PG 94,841 ΑΒ: «Ἐπεὶδὲπλεῖστα περὶ Θεοῦ σωματικώτερον ἐν τῇ θείᾳ Γραφῇ συμβολικῶς εἰρημένα εὑρίσκομεν, εἰδέναι χρή, ὡς ἀνθρώπους ὄντας ἡμᾶς καὶ τὸ παχὺ τοῦτο σαρκίον περικειμένους τὰς θείας καὶὑψηλὰς καὶ ἀΰλους τῆς θεότητος ἐνεργείας νοεῖν ἢ λέγειν ἀδύνατον, εἰμὴ εἰκόσι καὶ τύποις καὶ συμβόλοις τοῖς καθ᾿ ἡμᾶς χρησαίμεθα. Ὅσα τοίνυν περὶ Θεοῦ σωματικώτερον εἴρηται, συμβολικῶς ἐστι λελεγμένα, ἔχει δέ τινα ὑψηλοτέραν διάνοιαν· ἁπλοῦνγὰρτὸθεῖονκαὶἀσχημάτιστον».

[10]Αγίου Διονυσίου  Αρεοπαγίτου, Περί μυστικής Θεολογίας, Προς Τιμόθεον, 5, PG 3, 1045 D – 1048 A.

[11] «Εἴδησιςἄρα τῆς θείας οὐσίας, ἡ αἴσθησις αὐτοῦτῆς ἀκαταληψίας», υπογραμμίζει ο Μ. Βασίλειος.Επιστολή 234, 2, PG 32, 869 C. Βλ. Γ. Δ. Μαρτζέλου, Ορθόδοξο δόγμα και θεολογικός προβληματισμός. Μελετήματα δογματικής θεολογίας Α΄, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 83εξ. Αγίου Μαξίμου Ομολογητού, Περί διαφόρων αποριών των αγίων Διονυσίου και Γρηγορίου, Προς Θωμάν τον ηγιασμένον, PG 91, 1288AB:«Ἐκ τῶν κατά τήν οὐσίαν, τουτέστι ἐκ τῆς οὐσίας αὐτῆς, ὁ Θεός οὐδέποτέ τι ὑπάρχων γινώσκεται. Ἀμήχανος γάρ καί παντελῶς ἄβατος πάσῃ τῇ κτίσει, ὁρατῇ τε καί ἀοράτῳ κατά τόἴ σον, ἡ περί τοῦ τί καθέστηκεν ἔννοια, ἀλλ᾿ ἐκ τῶν περί τήν οὐσίαν μόνον ὅτι ἔστι, καί ταῦτα καλῶς τε καί εὐσεβῶς θεωρουμένων, τοῖς ὁρῶσιν ὁ Θεός ἐαυτόν ὑπενδίδωσι. Πάντα δέ τά περί τήν οὐσίαν οὐ τό τί ἐστιν, ἀλλά τί οὐκ ἔστιν ὑπο δηλοῖ, οἷον τό ἀγένητον, τό ἄναρχον, τό ἄπειρον, τό ἀσώματον, καί ὅσα τοιαῦτα περί τήν οὐσίαν εἰσί, καί τό τιμή εἶναι, οὐχ ὅτι δέ τό τι εἶναι αὐτήν παριστῶσιν· ἀλλά καί οἱ τῆς προνοίας καί τῆς κρίσεως λόγοι, καθ᾿οὕς τό πᾶν σοφῶς διεξάγεται, μεθ᾿ ὧν καί ἡ ἐναρμόνιος τῆς φύσεως θεωρία περί Θεοῦ εἶναι λέγεται, τόν δημιουργόν ἑαυτῆς ὅτι ἔστι μόνον ἀναλόγως δεικνύουσα. Ἐναντίως οὖν ταῖς καταφάσεσι κειμένων τῶν ἀποφάσεων, ἐναλλάξ ἀλλήλαις περί Θεόν φιλικῶς συμπλέκονται καί ἀλλήλων ἀντιπαραλαμβάνονται· οἷον αἱ μέν ἀποφάσεις τό μή τι εἶναι, ἀλλά τιμή εἶναι σημαίνουσαι τό Θεῖον, περί τό τί εἶναι τό τοῦτο μή ὄν, ἑνοῦνται ταῖς καταφάσεσιν, αἱ δέκατα φάσεις τό μόνον ὅτι ἔστι, τίποτε δέ τοῦτό ἐστι μή δηλοῦσαι, περί τό τιμή εἶναι τό τοῦτο ὄν ἑνοῦνται ταῖς ἀποφάσεσι, πρός μέν ἀλλήλας δεικνύουσαι τήν ἐξ ἀντιθέσεως ἐναντιότητα, περί δέ τόν Θεόν τῷ εἰς ἀλλήλα τῶν ἄκρων κατά περίπτωσιν τρόπῳ τήν οἰκειότητα».

[12] Ν., Ξιώνης, Ουσία και ενέργειες του Θεού κατά τον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης, Αθήνα 1999,σελ. 258.

[13] Βλ. αγίου Γρηγορίου Νύσσης, Κατά Ευνομίου λόγος 3, PG 45, 601 B.

[14]Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί θείων ονομάτων, PG 4,224CD. D. Pupăză, Η θεολογία του καλού και του αγαθού στον άγιο Διονύσιο Αρεοπαγίτη ο.π.,σελ.48.

[15] Κ. Γουέαρ(επισκ. Διοκλείας), Ο Ορθόδοξος δρόμος, Αθήνα 1987, σελ. 16.

[16]Ε.Μπλαβάτσκυ, Μυστική Δοξασία, τ. ΙΙ,σελ. 487: «Είναι η Πανταχού Παρούσα Πραγµατικότητα. Απρόσωπη, διότι περιλαµβάνει τα πάντα… Λανθάνει σε κάθε άτοµο στο Σύµπαν και είναι το ίδιο το Σύµπαν».

[17]Μ. Βασιλείου, Κατά Ευνομίου 3,2 PG 29,660Α: «Δύο γάρ λεγομένων πραγμάτων, θεότητος τε καί κτίσεως, καί δεσποτείας καί δουλείας, καί  ἁγιαστικῆς δυνάμεως καίἁγιαζομένης». Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Ἔκδοσις ἀκριβήςτῆς ὁρθοδόξου πίστεως, PG. 94, 113B : «ἔστιοὖνἡμέν θεία φύσις ἀγένητοςἤτοιἄκτιστος, πάντα δε τά μετά τήνθείαν φύσιν γενητάἤτοι κτιστά»,Επιφανίου Κύπρου, Αγκυρωτός, 8PG 43, 32Α. Βλ.  Ν.Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, τ.Β΄, ο.π.,σελ.46.Ιωάννου Ρωμανίδη Πρωτοπρεσβυτέρου, Το προπατορικόν αμάρτημα, ο.π.,σελ.78.

[18]Γ. Μαρτζέλου, Ουσία και Ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον, ο.π.,σελ.14.Ιωάννου Ρωμανίδη Πρωτοπρεσβυτέρου, Το προπατορικόν αμάρτημα, ο.π., σελ.39,48.

[19]Ν.Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, τ. Β΄, ο.π.,σελ.151

[20]Α.Παπαδοµιχελάκη,   Μια Σύνοψη του έργου της Ε. Π. Μπλαβάτσκυ, ο.π.,σελ.14.

[21]Ε.Μπλαβάτσκυ, Το κλειδί της θεοσοφίας, ο.π.,σελ.59.

[22]Ε.Μπλαβάτσκυ, Το κλειδί της θεοσοφίας, ο.π.,σελ.57:«Για να δημιουργήσει ο Πλάστης, πρέπει να αρχίσει να ενεργεί, πράγμα αδύνατο για το Απόλυτο, οπότε έπρεπε η άπειρη αρχή να φανεί ότι έγινε η αιτία της εξέλιξης (όχι της δημιουργίας)».

[23] Βλ. Π. Τρεμπέλα, Θεοσοφία, ο.π.,σελ.30.

[24]Ε.Μπλαβάτσκυ, Μυστική Δοξασία,τ. Ι,158:«Καθετί στο µεταφυσικό όπως και στο φυσικό Σύµπαν είναι επταδικό».  Το Σύµπαν εξελίσσεται  πάνω σε επτά επίπεδα και µε επτά τρόπους σε όλους τους κόσµους. Και αυτή η επταπλή διαφοροποίηση κάνει όλους τους κόσµους του Σύµπαντος και τα όντα που βρίσκονται σε αυτούς, να έχουν µιαεπταδική σύσταση. Σύµφωνα µε τον νόµο της επταπλήςνοηµοσύνης στη φύση και στον άνθρωπο, η Ύλη και το Πνεύµα καθώς και όλα τα εκδηλωµένααντικείµενα και όντα υπόκεινται σε µιαεπταπλή διαφοροποίηση. Οι διαιρέσεις του επταπλούΣύµπαντος µπορούν να ορισθούν ως: το Απόλυτο, το Πνεύµα, ο Νους, η Ύλη, η Βούληση, το Ακάσα ή Αιθέρας και η Ζωή. Α. Παπαδομιχελάκη, Μια Σύνοψη του έργου της Ε. Π. Μπλαβάτσκυ, ο.π.,σελ.15.

[25]Βλ.An. Besant, Η Αρχαία Σοφία, Αθήνα 1925, σελ.62. Περισσότερα για τις παραπάνω αντιλήψεις όπως διατυπώνονται από την θεοσοφική εταιρεία βλ. Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Θεοσοφία. Σύνοψη  του αρχαίου αποκρυφισμού και έκφραση του σύγχρονου. ο.π.,σελ.10.

[26]Ε.Μπλαβάτσκυ, Το κλειδί της θεοσοφίας, ο.π.,σελ.57:«Εμείς πιστεύουμε σε μία Παγκόσμια Θεία Αρχή, ρίζα του παντός, από την οποία προέρχονται όλα  και στην οποία όλα θα επιστρέψουν στο τέλος του μεγάλου κύκλου της Ύπαρξης».

[27]Ε.Μπλαβάτσκυ, Το κλειδί της θεοσοφίας, ο.π.,σελ. 72.

[28]Γρ. Ζιάκα, Ιστορία των θρησκευμάτων,ο.π.,σελ.  269,275 και 307.

[29]Ε.Μπλαβάτσκυ, Το κλειδί της θεοσοφίας, ο.π.,σελ. 58-59:«Διαβάστε το υπέροχο Καμπαλιστικό έπος του  Σόλομον Μπεν ΓεχιούνταΓκαμπιρόλ (SolomonBenJehudahGabirol), στο Κεθέρ-Μαλκούτ (Kether-Malchut) και θα καταλάβετε: “Είσαι το Ένα, η ρίζα όλων των αριθμών, αλλά, όχι σαν στοιχείο αρίθμησης, γιατί το ένα δεν ξέρει πολλαπλασιασμό ούτε αλλαγή ούτε μορφή. Είσαι το Ένα και στο μυστήριο της μονάδας σου χάνονται και οι πιο σοφοί από τους ανθρώπους, γιατί δεν την ξέρουν. Είσαι το Ένα, η μονάδα Σου ποτέ δεν μικραίνει, ποτέ  δεν αυξάνεται, ποτέ δεν αλλάζει. Είσαι το Ένα και καμμιά μου σκέψη δεν μπορεί να σου βάλει όριο, να σε προσδιορίσει. Υπάρχεις, όμως όχι σαν ένα ον που υπάρχει, γιατί η κατανόηση και η ενόραση των θνητών δεν μπορεί να φτάσει στην ύπαρξη Σου κι ούτε μπορεί να καθορίσει για σένα το πού, το πώς, το γιατί”».

[30]Ε.Μπλαβάτσκυ, Μυστική Δοξασία, τ. Ι, σελ.272-278.

[31]Γρ. Ζιάκα, Ιστορία των θρησκευμάτων. ο.π.,σελ. 245 εξ. και 248εξ.

[32] Σύμφωνα με τον Ινδουισμό το Άτμαν δεν είναι μόνο η ψυχή. Δηλώνει επίσης   την τροφή, τη ζωή, την πνοή, τον νου, την γνώση και το πνεύμα. Στον εσώτατο πυρήνα του είναι το άρρητο θείο. Βλ.Γρ. Ζιάκα, Ιστορία των θρησκευμάτων. ο.π.,σελ.250.

[33]Α.Παπαδοµιχελάκη,   Μια Σύνοψη του έργου της Ε. Π. Μπλαβάτσκυ, ο.π., σελ.16.

[34]Βλ.AnnieBesant, Η Αρχαία Σοφία, ο.π.,σελ.62. Αναλυτικότερα βλ. Π.Τρεμπέλα, Θεοσοφία, ο.π.,  σελ.32.

[35]Π.Τρεμπέλα, Θεοσοφία, ο.π.,σελ. 28.

[36]Βλ.Γρ. Ζιάκα, Ιστορία των θρησκευμάτων,ο.π.,σελ.207-225.

[37]Αναφέρει η Μπεζάντ ότι η  τριπλή όψη του «μοναδικού Θεού» στον Ινδουισμό που στην αρχή εκδηλώνεται ως  δημιουργός διάνοιας (Βράχμα), κατόπιν ως «συντηρητής» (Βισνού) και τέλος ως «Μακαριότης» (Ananda), ταυτίζεται με τον Πατέρα, Υιό και Άγιο Πνεύμα του Χριστιανισμού. Βλ., Η Απόκρυφη Ζωή του Ανθρώπου,  Αθήναι 1978, σελ. 13-14.