Ακίνδυνη μέθοδος για υγεία και ομορφιά ή επικίνδυνη τεχνική θρησκευτικής λατρείας;

Το προσωπείο μας θρησκευτικής τεχνικής

Ένα φαινόμενο, που επεκτείνεται συνεχώς στην εποχή μας και προσλαμβάνει μεγάλες διαστάσεις, είναι η διείσδυση της λεγόμενης ανατολικής «πνευματικότητας» στις χριστιανικές ή εκκοσμικευμένες κοινωνίες του δυτικού κόσμου.

Από τη στιγμή που το αποκρυφιστικό κίνημα της Νέας Εποχής υιοθέτησε βασικές αντιλήψεις και τεχνικές του Ινδουισμού και του Βουδισμού, όπως η μετενσάρκωση, το κάρμα, ο διαλογισμός, η γιόγκα κ.α., και τις προωθεί σε κάθε κατεύθυνση, τα στοιχεία αυτά, ακόμη και στην Ελλάδα, τείνουν να γίνουν μέρος της καθημερινότητας, αφού γίνονται αποδεκτά από όλο και περισσότερους συνανθρώπους μας. Το πρόβλημα είναι ότι, συνήθως, δεν μεταφέρονται όπως πραγματικά είναι, δηλαδή ως αντιλήψεις, τεχνικές ή ακόμη και ως πράξεις λατρείας μιάς άλλης θρησκείας ριζικά ασύμβατης με τον Χριστιανισμό, αλλά εμφανίζονται με κάθε είδους προσωπεία, προσαρμοσμένα στα χριστιανικά ή κοσμικά πρότυπα.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα θρησκευτικής τεχνικής, που εμφανίζεται με το προσωπείο ακίνδυνης και ευεργετικής μεθόδου, είναι η γιόγκα, με την οποία θα ασχοληθούμε στο τεύχος αυτό. Πράγματι, η εν λόγω τεχνική προωθείται σήμερα από μέσα ενημερώσεως, εφημερίδες, περιοδικά, ειδικά έντυπα, ομάδες, οργανώσεις και μεμονωμένα πρόσωπα (γκουρού, δασκάλους της Ανατολής), ως ένα είδος γυμναστικής, ως μέθοδος χαλάρωσης και ευεξίας κ.λπ. Γυμναστήρια και κέντρα ομορφιάς την εντάσσουν στα προγράμματά τους, αγνοώντας σε πολλές περιπτώσεις τι πραγματικά είναι. Ειδικότερα, η γιόγκα εμφανίζεται συνήθως, α) ως ένα είδος γυμναστικής, που ωφελεί το σώμα, όπως κάθε άλλη μέθοδος γυμναστικής ή και ακόμη περισσότερο, αλλά ωφελεί εξίσου και το «πνεύμα», β) ως μία μέθοδος εντελώς ακίνδυνη για τον άνθρωπο, αλλά και ευεργετική, τα «θετικά» αποτελέσματα της οποίας κατοχυρώνονται, δήθεν, και επιστημονικώς, και γ) ως μέθοδος, που δεν έχει καμία σχέση με τη θρησκεία, άρα μπορεί να την ασκεί άνετα οποιοσδήποτε, ακόμη και ο συνειδητός Χριστιανός.

Για παράδειγμα, σε μια πρόχειρη αναζήτηση στο διαδίκτυο, διαβάζουμε σε ιστοσελίδες που την προωθούν: «Η γιόγκα δυναμώνει το σώμα, ηρεμεί το νού και είναι κατάλληλη για όλους, ακόμη και για εκείνους που δεν έχουν γυμναστεί ποτέ». «Θεωρείται … ο πιο αποτελεσματικός τρόπος για να αποβάλλεις το στρές της καθημερινότητας και να νιώσεις ηρεμία και γαλήνη, κάτι που δεν παίρνεις από ένα πρόγραμμα άρσης βαρών». «Η γιόγκα είναι μια αρχαία επιστήμη και φιλοσοφία, που πλέον αναγνωρίζεται και από τη σύγχρονη δυτική ιατρική». «Επικεντρώνεται στην σωματική υγεία και νοητική ευεξία». «Δεν έχουμε καμία σχέση με τη Θρησκεία, τον Αποκρυφισμό ή μαύρη μαγεία και άλλα». Αλλού απαριθμούνται τα «ευεργετικά» της αποτελέσματα και, λίγο – πολύ, προβάλλεται ως λύση όλων των προβλημάτων: «Η γιόγκα σε κάνει πιο παραγωγικό … αυξάνει την ενέργειά σου … ενισχύει το μεταβολισμό σου … σε χαλαρώνει και σε βοηθά να κοιμηθείς καλύτερα … ενισχύει τις αρθρώσεις σου … δυναμώνει τη σπονδυλική σου στήλη … σώζει τα πόδια σου … ενισχύει το ανοσοποιητικό σου σύστημα … «ανοίγει» την καρδιά σου … μειώνει τη φλεγμονή … χαρίζει καλή κυκλοφορία … ενισχύει τη λίμπιντο … βελτιώνει το συντονισμό, το χρόνο αντίδρασης, τη μνήμη, ακόμα και τον δείκτη νοημοσύνης … καίει πολλές θερμίδες»! Πριν δούμε κατά πόσο ισχύουν παρόμοιοι ισχυρισμοί, ας δούμε τι ακριβώς είναι η γιόγκα.

Τί είναι η γιόγκα

Ο όρος «γιόγκα» στο ινδικό λεξιλόγιο προέρχεται από την σανσκριτική ρίζα jug και σημαίνει «ζεύξη», «ένωση», «σύνδεση» με την υπέρτατη υπερβατική πραγματικότητα. Σημαίνει, επίσης, την «ατραπό» ή την «οδό» γι’ αυτή την ένωση, δηλαδή τις τεχνικές, με τις οποίες επιτυγχάνεται. Είναι φανερό, ότι η ένωση εδώ νοείται αποκλειστικά εντός των περί Θεού αντιλήψεων του Ινδουισμού. Κατά την αρχαία αυτή θρησκεία, ο Θεός δεν είναι Πρόσωπο, όπως στη χριστιανική Παράδοση, αλλά μια απρόσωπη Ενέργεια, που διαχέεται στο σύμπαν. Μεταξύ Θεού, ανθρώπου και κόσμου δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά, γιατί όλα τα πράγματα έχουν ένα θείο πυρήνα, μια θεική ουσία. Το ίδιο ισχύει και για τον άνθρωπο. Οι «θεοί» του Ινδουισμού είναι όντα, που απλώς βρίσκονται πιο κοντά στην υπέρτατη και απρόσωπη θεότητα. Σκοπός του ανθρώπου, αλλά και κάθε όντος, είναι να επιστρέψει στη θεότητα, να ενωθεί με αυτήν, να διαλυθεί μέσα σ’ αυτήν, ώστε να καταργηθεί η «δυαδικότητα» Θεού και ανθρώπου, να γίνει ο άνθρωπος ένα με τον Θεό. Κατά συνέπειαν, η «ένωση» αυτή αντιστοιχεί με ο,τι ονομάζουμε «σωτηρία» ή «θέωση» στην Ορθόδοξη Εκκλησία, η δε γιόγκα αντιστοιχεί ακριβώς με τη διαδικασία, με την οδό προς τη θέωση. Δηλαδή, η γιόγκα δεν είναι μια απλή θρησκευτική τεχνική, αλλά κάτι που βρίσκεται στον πυρήνα της θρησκείας του Ινδουισμού.

Όπως είναι γνωστό, ο Ινδουισμός διακρίνεται σε εκατοντάδες σχολές ή αιρέσεις με μεγάλες διαφορές, αλλά και με εχθρότητες μεταξύ τους. Όλες, ωστόσο, αποδέχονται ως ιερό κείμενο τη Μπαγκαβάτ Γκιτά («Θείο Τραγούδι»). Αυτή είναι το «ευαγγέλιο» κάθε μορφής Ινδουισμού, αυτή μελετούν οι Ινδουιστές κάθε μέρα και αυτή ψάλλουν στη λατρεία του Κρίσνα. Κατά τη Μπαγκαβάτ Γκιτά, η γιόγκα δεν είναι ανθρώπινο εύρημα ή δημιούργημα, όπως π.χ. η επιστήμη, αλλά «θεία» αποκάλυψη, δώρο, που ο «Κύριος της γιόγκα», ο «θεός» Κρίσνα προσφέρει στον κόσμο: «Στον κόσμο αυτόν από παλιά ένας διπλός δρόμος φανερώθηκε από μένα, ω αναμάρτητε. Του Γνιάνα γιόγκα για τους ανθρώπους της συλλογής και του Κάμμα γιόγκα για τους ανθρώπους της δράσης» (3,33 κ.α.). Η γιόγκα είναι η μορφή λατρείας, με την οποία ο «θεός» θέλει να λατρεύεται: «Οι μεγάλες ψυχές … Εμένα λατρεύουν … πάντα δοξάζοντάς με και αγωνιζόμενοι με αποφασιστικότητα προσκυνώντάς με, με λατρεύουν με αφοσίωση πάντα σε γιόγκα» (9, 13-14).

Κατά τον διακεκριμένο Θρησκειολόγο και Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών Αρχιεπίσκοπο Αλβανίας Αναστάσιο, ο τελικός σκοπός της γιόγκα, δηλ. ο «φωτισμός» ή η «ένωση», επιτυγχάνεται σε διάφορα στάδια τεχνικών, τα κυριώτερα των οποίων είναι:

«α) Η αυτοσυγκράτηση (yama): συμ­μόρφωση προς ορισμένες επιταγές, όπως είναι αποφυγή γενετησίων σχέσε­ων, κλοπής, φιλαργυρίας.

β) Η αυτοκαλλιέργεια (niyama): επιδίωξη αταραξίας, καθαριότητος, συ­νέπειας στην άσκηση κ.τ.λ.

Ύστερα από αυτά τα δύο στάδια ο ασκούμενος μυείται και παίρνει από τον δάσκαλό του (γκουρού), ένα νέο όνομα και μια τελετουργική φράση (μάντρα), την όποια οφείλει να επαναλαμβάνει επίμονα, για να επιταχυνθεί η πορεία του προς τη λύτρωση.

γ) Ο έλεγχος του σώματος (asana): με ειδικές στάσεις του σώματος επιδιώκεται η επιβολή πάνω στις ζωτικές ενέρ­γειες του ανθρώπινου οργανισμού.

δ) Η ρύθμιση της αναπνοής (Pranayma): με την εφαρμογή των ασκήσεων αυτών ο αναπνευστικός ρυθμός επιβραδύνεται, το σώμα και ο νούς ηρεμούν και ολόκληρη η νοητική δύναμη του ανθρώπου προετοιμάζεται για τα τελικά στάδια της γιόγκα.

ε) Η συγκράτηση των αισθήσεων (pratyahar): με την παρατεταμένη ενατένιση ενός αντικείμενου, ο «γιόγκι» (δηλαδή ο ασκούμενος στη γιόγκα), επιδιώκει να επιβληθεί πάνω στις αισθήσεις του.

στ) Η συγκέντρωση της προσοχής (dharana): η καθήλωση αυτή του νού αποβλέπει στη δημιουργία ενός μονωτι­κού φραγμού από τα γύρω φαινόμενα και τις εσωτερικές φαντασίες. Για να το πετύχει η ινδουιστική παράδοση έχει διαμορφώσει διάφορες τεχνικές, στις οποίες δεσπόζουν η επανάληψη της ινδουιστικής ιερής συλλαβής «Ωμ», σιωπηλά ή με μακρόσυρτο ψαλμικό ρυθ­μο, η ενατένιση ιδιότυπων σχημάτων κ.α. Τα επόμενα δύο τελευταία στάδια οδηγούν στον τελικό σκοπό της γιόγκα, που είναι:

ζ) Ο στοχασμός, η ενατένιση και η θε­ωρία (dhyana).

η) Ο φωτισμός, η απελευθέρωση (samadhi) … ο γιόγκι καταλήγει σε μια κατάσταση υπερβάσεως και αυτής ακό­μη της συνειδητότητος. Δεν αντιλαμβάνεται ούτε χρώμα, ούτε οσμή, ούτε ήχο, ούτε αφή, ούτε τον εαυτό του, ούτε κανέναν άλλο. Το πνεύμά του «ελευθερώ­νεται» σύμφωνα με την έκφραση των μυημένων από τη μνήμη και τη λήθη. Αυτό θεωρείται επίγνωση, φωτισμός» (Όψεις Ινδουισμού – Βουδισμού, Αθήνα 1985, σ. 83-85).

Βέβαια, υπάρχουν διάφορες μορφές γιόγκα. Οι πιο γνωστές είναι η Χάθα γιόγκα και η Ράτζα γιόγκα. Στην ποικιλία των μορφών στεγάζονται εντελώς διαφορετικές αντιλήψεις και πρακτικές, από τον άκρατο «ασκητισμό», ως τον πιο απίθανο οργιαστικό ερωτισμό (Τάντρα και Κουνταλίνι γιόγκα). Σε κάθε περίπτωση απαραίτητη είναι η ύπαρξη του κατάλληλου οδηγού, του φωτισμένου δασκάλου, του γκουρού. Οι μαθητές του οφείλουν απόλυτη αφοσίωση και απόλυτη υποταγή. Αυτός μόνο γνωρίζει την οδό προς τη λύτρωση. Βέβαια, μεταξύ των μαθητών υπάρχουν τάξεις και διαβαθμίσεις. Για παράδειγμα, στην κίνηση του γνωστού γκουρού Σατυανάντα στην κατώτερη βαθμίδα βρίσκονται οι «Κάρμα Σανυάσιν», που ζούν για να εκπληρώσουν το κάρμα τους και να προχωρήσουν στο ανώτερο μονοπάτι της «Σαννυάσα». Ο «Σαντάκα Σαννυάσιν» μπαίνει στην άμεση υποταγή του γκουρού, ακόμη κι αν αυτός εμφανίζεται σαν τύραννος. Ο «Σαννυάσιν μαθητής» βαδίζει τον δρόμο της «ανώτερης κατανόησης του νού» και βρίσκεται στην απόλυτη υποταγή του γκουρού. Στην ανώτερη βαθμίδα βρίσκεται ο «ταντρικός μαθητής», που εκτελεί τυφλά τις εντολές του γκουρού (Αντ. Αλεβιζοπούλου, Αποκρυφισμός, Γκουρουισμός, «Νέα Εποχή», Αθήναι 1993, σ. 173). Κατά τον γκουρού Σατυανάντα, «η Κουνταλίνι γιόγκα είναι η θρησκεία του αύριο. Αν φοβάστε να ξυπνήσετε την Κουνταλίνι σας, θα το προσπαθήσει η επόμενη γενιά, και αν αποτύχει τότε θα προσπαθήσει η επομένη. Σε ένα εκατομμύριο χρόνια όλοι οι άνθρωποι θα είναι κύριοι της Κουνταλίνι»! (ο.π., σ. 175).

Από τα παραπάνω προκύπτει σαφώς, ότι δεν ισχύουν οι ισχυρισμοί ότι η γιόγκα είναι κάτι άσχετο με τη θρησκεία. Αντίθετα, προκύπτει ότι είναι μια θρησκευτική τεχνική, μια πράξη λατρείας του Ινδουισμού και των παραφυάδων του. Μήπως, όμως, μπορούν να διαχωριστούν τα θρησκευτικά από τα «ευεργετικά» στοιχεία και να ασκείται η γιόγκα μόνο για τα «ευεργετικά» της αποτελέσματα; Κάτι τέτοιο θα ισοδυναμούσε με το να κάνει ένας πιστός του Ισλάμ κάθε πρωΐ και για αρκετή ώρα μετάνοιες μπροστά σε μια μεγάλη εικόνα της Παναγίας, λέγοντας την ευχή «Υπεραγία Θεοτόκε σώσον ημάς» και κάνοντας το σημείο του Σταυρού, και να ισχυρίζεται ταυτόχρονα ότι αυτά τα κάνει για την πρωινή του γυμναστική, ότι κάνει το σημείο του Σταυρού για να γυμνάζονται τα δάκτυλά του και ότι παρά ταύτα παραμένει πιστός μουσουλμάνος! Ας δούμε, όμως, αν η γιόγκα έχει όντως ευεργετικά αποτελέσματα.

Πόσο ακίνδυνη είναι η γιόγκα

Όπως ήδη αναφέραμε, όσοι μεταφέρουν τη γιόγκα στη Δύση, την προβάλλουν ως μέθοδο ευεργετική για το σώμα και το «πνεύμα», ισχυριζόμενοι ότι τα θετικά της αποτελέσματα κατοχυρώνονται δήθεν και επιστημονικώς. Όμως, αυτά αποτελούν γενικές και αόριστες διακηρύξεις των οπαδών της. Δεν αποδεικνύονται, δεν προκύπτουν από έγκυρες έρευνες και στατιστικές και σε καμία σοβαρή πανεπιστημιακή σχολή δεν διδάσκεται επιστημονικώς η γιόγκα, παρά τις προσπάθειες να διεισδύσει σε όλους τους χώρους. Το ότι ένας γυμναστής, κατόχος πανεπιστημιακού πτυχίου, ή ένας φυσιοθεραπευτής, την εντάσσει στο πρόγραμμά του δεν αποτελεί, προφανώς, επιστημονική κατοχύρωση της γιόγκα, όπως το ότι ένας γιατρός ασκεί παράλληλα την Ομοιοπαθητική δεν αποτελεί απόδειξη ότι η Ομοιοπαθητική είναι επιστήμη.

Το σημαντικότερο είναι, ότι οι ισχυρισμοί πως η γιόγκα είναι μια καλή γυμναστική ή μια αποτελεσματική μέθοδος «για υγεία και ομορφιά», απορρίπτονται από τους ίδιους τους αυθεντικούς δασκάλους της, τους Ινδούς γκουρού. Έτσι, ο γκουρού Σατυανάντα απευθύνει την εξής έκκληση: «Θερμά σας παρακαλώ όλους τους ομιλητές και όλους αυτούς οι οποίοι την εξασκούν να μην υποβιβάζουν την γιόγκα κάτω του αληθινού σκοπού της. Εάν θέλεις να κάνεις γιόγκα μόνον για την ομορφιά σου, υπάρχουν γι’ αυτό το σκοπό τα κέντρα ομορφιάς. Παρακαλώ πήγαινε σ’ αυτά και μην έρχεσαι στα κέντρα της γιόγκα. Εάν θέλεις επίσης να φορμάρεις το σώμα σου, υπάρχουν τα κέντρα φυσιοθεραπευτικής αγωγής καθώς και άλλα παρόμοια μέρη για να πας. Πήγαινε λοιπόν εκεί. Γιατί στα κέντρα της γιόγκα θα πρέπει μόνον ο σκοπός της ανάπτυξης της συνειδητότητός σου να σε φέρνει» (Αντ. Αλεβιζοπούλου, ο.π., σ. 169-170).

Ο π. Αντώνιος Αλεβιζόπουλος αναφέρει το χαρακτηριστικό περιστατικό του F.W. Haack, ο οποίος επισκέφθηκε τον ναό της γιόγκα στο Γκόρακ Νατ και ρώτησε τον εκεί «ηγούμενο»: «Σουαμίζι τι λες για την άποψη πως η γιόγκα είναι ευεργετική για τη σωματική υγεία;». Ο γκουρού γέλασε με την καρδιά του και απάντησε: «Νεαρέ φίλε, είναι χαρακτηριστικό για τους ανθρώπους της Δύσης να αναζητούν παντού κάποιο κέρδος». Τότε πήρε σοβαρό ύφος, έβαλε το χέρι του στον ώμο του Haack και πρόσθεσε: «Νεαρέ φίλε, η γιόγκα είναι η τέχνη του να πεθάνει κανείς, όχι του να ζήσει»! (ο.π., σ. 176).

Κάποιες μορφές γιόγκα οδηγούν σε πολύ επικίνδυνους χώρους για τη σωματική υγεία, ακόμη και σε απειλή για την ίδια τη ζωή. Ο γκουρού Σατυανάντα δεν φαίνεται να συμμερίζεται καθόλου την άποψη ότι η γιόγκα είναι μια ακίνδυνη μέθοδος, που μόνο καλό μπορεί να προσφέρει. «Μπορεί να συμβεί ένα ατύχημα», επισημαίνει. «Αλλά τα πάντα είναι ρίσκο. Η ζωή είναι ένα μεγάλο ρίσκο, και ο άνθρωπος οφείλει να είναι ένας ριψικίνδυνος πολεμιστής». «Από την άλλη πλευρά μπορεί να τρελαθείς και να περάσεις τα υπόλοιπα χρόνια σου σε ένα ψυχιατρείο. Δυστυχώς αυτό έχει συμβεί σε μερικούς ανθρώπους που ακολουθούν πρακτικές γιόγκα χωρίς καθοδήγηση». Προς αποφυγήν τέτοιων κινδύνων συνιστά ακραίες ταντρικές τεχνικές, όπως το να πίνει κάποιος τα ούρα του! (ο.π., σ. 173-174).

Ο έσχατος σκοπός της γιόγκα συνιστά ο ίδιος σοβαρό κίνδυνο για κάθε σκεπτόμενο άνθρωπο. Όντως, στα τελικά στάδια ο γιόγκι «δεν αντιλαμβάνεται ούτε χρώμα, ούτε οσμή, ούτε ήχο, ούτε αφή, ούτε τον εαυτό του, ούτε κανέναν άλλο». Προφανώς, η κατάσταση αυτή ισοδυναμεί με τη μετατροπή του ανθρώπου σε φυτό! Ο «Μραχμανίστα Γκουρού», κατά τον Σατυανάντα, «είναι το αποκορύφωμα όλων των βαθμίδων της πνευματικής εξέλιξης». «Δεν έχει επίγνωση για ζητήματα που αφορούν το σώμα … ζει σε απόλυτη σιωπή, εξωτερική και εσωτερική. Συχνά δεν έχει επίγνωση των μαθητών που τον περιτριγυρίζουν. Κατά καιρούς μπορεί να προφέρει λέξεις που είναι ασυνάρτητες». Οι ευρισκόμενοι σ’ αυτό το επίπεδο «μπορεί να χάσουν εντελώς την επίγνωση του σώματος και να πάψουν να τρώνε, παρ’ όλο που τους προσφέρουν τροφές. Μετά από αυτό, δεν μπορούν να ζήσουν για περισσότερο από δέκα ή δώδεκα μέρες και σύντομα εγκαταλείπουν αυτή τη θνητή μορφή» (ο.π., σ. 175). Να γιατί η γιόγκα δεν προσφέρει υγεία και ευεξία, αλλά οδηγεί στην εξουδετέρωση του σώματος, όπως και ολόκληρης της προσωπικότητος του ανθρώπου! Να γιατί «η γιόγκα είναι η τέχνη του να πεθάνει κανείς, όχι του να ζήσει»!

Η γιόγκα στο φως της Ορθοδοξίας

Η Εκκλησία μας σέβεται απόλυτα το δικαίωμα κάθε ανθρώπου να προσχωρήσει στον Ινδουισμό και σε κάθε άλλη θρησκεία. Δεν ανέχεται, όμως, το γεγονός να οδηγείται κάποιος εκεί χωρίς να το θέλει, χωρίς να το έχει επιλέξει και χωρίς να είχε την πρόθεση να το κάνει. Αυτό ακριβώς συμβαίνει με τη γιόγκα. Η άσκησή της οδηγεί στη σταδιακή απομάκρυνση από την Ορθόδοξη πίστη και στη σταδιακή εξοικείωση με τις αρχές του Ινδουισμού μέχρι την πλήρη ένταξη στις τάξεις του. Πολλοί ακολούθησαν τη γιόγκα, επειδή τους προσφέρθηκε ως τέχνη ζωής. Κατέληξαν, όμως, να γίνουν Ινδουιστές και να ζούν σε κοινόβια («ασράμ») γνωστών γκουρού στην Ινδία ή σε άλλα μέρη του κόσμου.

Ειδικότερα, με την άσκηση της γιόγκα εξασθενεί η Ορθόδοξη αντίληψη ότι ο Θεός είναι Πρόσωπο (ακριβέστερα, ότι είναι τρία Πρόσωπα), με το Οποίο ο άνθρωπος μπορεί να σχετίζεται και να διαλέγεται ως έτερος. Εξασθενεί η αίσθηση της τεράστιας διαφοράς μεταξύ του ακτίστου Θεού και του κτιστού κόσμου και ανθρώπου, μπροστά στην ολιστική και πανθεΐζουσα αντίληψη των ανατολικών θρησκειών ότι «όλα είναι ένα», όλα έχουν θεική ουσία, όλα είναι επί μέρους μορφές και εκδηλώσεις μιάς απρόσωπης θεότητας.

Το ίδιο το πρόσωπο του Ιησού Χριστού, το κέντρο της πίστεώς μας, σταδιακά σχετικοποιείται. Ο Χριστός παύει πλέον να θεωρείται ως μόνος Άγιος, μόνος Κύριος, μόνος Σωτήρ και Λυτρωτής του κόσμου. Το πολύ θεωρείται ένας φωτισμένος δάσκαλος, ένας γκουρού, όπως πολλοί άλλοι, ή μια κατάσταση στην οποία ο καθένας μπορεί να φθάσει ή ακόμη και να την ξεπεράσει!

Η σωτηρία, τέλος, δεν προέρχεται από τον Χριστό, ούτε προσφέρεται έξωθεν, κατά το θρησκευτικό υπόβαθρο της γιόγκα, αλλά έρχεται από μας τους ίδιους, πηγάζει από μέσα μας, αρκεί να εφαρμόσουμε κάποιες τεχνικές. Αυτές δεν έχουν σκοπό να θεραπεύσουν την ενοικούσα στο σώμα αμαρτία, όπως η Ορθόδοξη άσκηση, αλλά να εξουδετερώσουν το ίδιο το σώμα. Σωτηρία δεν είναι η διάσωση του ανθρώπινου προσώπου, όπως στους Αγίους της Εκκλησίας, που διατηρούν όλα τα προσωπικά τους γνωρίσματα, ψυχικά και σωματικά, αλλά η εξαφάνιση και η διάλυσή του μέσα στην απρόσωπη θεότητα. Το Ευαγγέλιο του Χριστού αντιστρέφεται πλήρως! Συμπερασματικά, για τον Χριστιανό η γιόγκα είναι η μέθοδος για να χάσει ο,τι πολυτιμότερο έχει: την πίστη του στον Χριστό.