Λόρδος Βύρων: Μία τριλογία: Γ. Το Βυρωνικό αποτύπωμα στην ελληνική ψυχή

Όταν στις 19 Απριλίου του 1824 πέθανε ο Μπάιρον,  το ίδιο μεγάλο ερώτημα τέθηκε,  όπως τίθεται για κάθε άνθρωπο,  ιδιαίτερα για εκείνους, που με την παρουσία τους σημαδεύουν τη ροή των ιστορικών γεγονότων: άραγε θα κρατήσει η μνήμη των ανθρώπων κάτι από τη μορφή και το έργο του; Άραγε θα καταφέρει να βρει, η μεγάλη αυτή μορφή του ευρωπαϊκού ρομαντισμού και της ελληνικής επανάστασης θέση στα ανθρώπινα δρώμενα μετά από 50,   100 ή και 200 χρόνια; Οι εξελίξεις,  τουλάχιστον στην πατρίδα μας,  όσον αφορά τον Λόρδο Βύρωνα, απάντησαν καταφατικά. Ο μεγάλος ποιητής και φιλέλληνας νίκησε τη φθορά του χρόνου, με έναρξη το άρθρο της Μεσολογγίτικης εφημερίδας «Ελληνικά Χρονικά», ακριβώς την ημέρα του θανάτου του: 

«Απαρηγόρητα θρηνεί μεταξύ των χαρμοσύνων του Πάσχα ημερών η Ελλάς,  διότι αιφνιδίως στερείται από τας αγκάλας της τον λαμπρόν Λορδον Νόελ Βύρωνα».

Παράλληλα, η προσωρινή διοίκηση της Ελλάδας εξέδωσε διαταγή, στην οποία οριζόταν να πέσουν από το μεγάλο κάνονιοστάσιο του τείχους του Μεσολογγίου 37 κανονιές ανά λεπτό, ενώ υπηρεσίες και εργαστήρια να κλείσουν για τρεις μέρες. Κάτι ανάλογο συνέβη και στις 5 Μαΐου,   ημέρα αναχωρήσεως του λειψάνου του ποιητή για τη γενέτειρα του.

Το πένθος δεν περιορίστηκε στο Μεσολόγγι. Το νέο του θανάτου του μεταδόθηκε αστραπιαία σε όλα τα οχυρά και τις ντάπιες των Ελλήνων,  φτάνοντας μέχρι τα νησιά, μεταξύ των οποίων και στα Ψαρά, όπου με την είδηση του θανάτου του, οι Ψαριανοί κατέκλυσαν τον καθεδρικό ναό του αγίου Νικολάου.

Η μορφή του Λόρδου Βύρωνα εντάχθηκε σε μεγάλη έκταση στο έργο  όλων των μεγάλων ιστορικών της Επαναστάσεως αλλά και μετέπειτα. Ο Σπυρίδων Τρικούπης στην «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» πλέκει το εγκώμιο του Βύρωνα, χαρακτηρίζοντάς τον μεγαλοφυή και αγνό φιλέλληνα, ο οποίος χωρίς καμία αμφιβολία, ενεργοποίησε έντονα τις εξελίξεις.

Ο Παπαρηγόπουλος στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους»,  καταγράφει το γεγονός της ελεύσεως του Βύρωνα ως γεγονός καθοριστικό για την εικόνα του ελληνικού αγώνα σε όλη την Ευρώπη.

Ο Δ Κόκκινος στην «Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως» καταγράφει με λεπτομέρειες τις τελευταίες του στιγμές.

Η μυθιστορηματική βιογραφία του Αντρέ Μωρουά «Λόρδος Βύρων» μεταφράστηκε από τον Τάκη Μπαρλά το 1946 και από τον Β. Α. Παπαδοπούλου το 1955.

Το 1872 συστήθηκε επιτροπή με τη συμμετοχή του ναυάρχου Κωνσταντίνου Κανάρη και του Χαριλάου Τρικούπη,  με σκοπό να ανεγερθεί μνημείο για το λόρδο Βύρωνα στο Μεσολόγγι. Παράλληλα,  σύλλογος από νέους στην Αθήνα με την ονομασία «Ο Βύρων» έλαβε ενεργό μέρος στην κίνηση αυτή με τελικό αποτέλεσμα τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος στις 26 Οκτωβρίου του 1881.

Το 1888, στην επέτειο των 100 χρόνων από τη γέννηση του άγγλου ποιητή, πραγματοποιήθηκαν εορτασμοί στο Λονδίνο, γεγονός που προκάλεσε αντίστοιχους εορτασμούς και στην Αθήνα, ενώ το 1924,   στην πρώτη εκατονταετία από τον θάνατο του Μπάιρον,  στην Αθήνα και στο Μεσολόγγι,  αλλά και σε όλη την Ελλάδα, οι εορτασμοί ήταν πολλοί, λαμπροί και πάνδημοι. Συμμετείχαν σύλλογοι,  ιδρύματα,  σχολεία και βεβαίως σύσσωμη η ελληνική κυβέρνηση, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το 1931, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ως πρωθυπουργός της Ελλάδας,  εξεφώνησε στο Νιούστεντ Άμπει της Αγγλίας βαρυσήμαντο λόγο εξ αφορμής της δωρεάς του πύργου του Μπάιρον στο Νότιγχαμ, προκειμένου να γίνει επιβλητικό μουσείο του άγγλου ποιητή. Τα λόγια του ήταν εμπνευσμένο και συγκινητικά, μεταξύ των οποίων:

«Σήμερα ταπεινότερος, αλλά το ίδιο πιστός, εγώ, προσκυνητής, ανέλαβα αντίστροφο προσκύνημα από τις ελληνικές ακτές προς τις ακτές της Βρετανίας,  για να φέρω στον Βύρωνα,   εδώ στον τόπο του τον πατρογονικό,  τον βαθύ και ειλικρινή φόρο ευγνωμοσύνης και μνήμης  ολόκληρης της χώρας μου».

Στην Αθήνα, ήδη από το 1923,  είχε ιδρυθεί προσφυγικός συνοικισμός με το όνομα Βύρων, ονομασία που περιελήφθη και στην Νέα Μητρόπολη Βύρωνος και Καισαριανής μετά την μεταπολίτευση.

Από τις αρχές του 20ου αιώνα μέχρι και τα τέλη του,  άρθρα,  μονογραφίες,  μελέτες και δημοσιεύσεις για τον λόρδο Βύρωνα υπήρξαν συνεχείς. Ιδιαίτερα κατά τον εορτασμό των 150 χρόνων από τον θάνατο του Μπάιρον, η ελληνική κοινωνία απέδειξε πως διέσωσε από την λήθη τον μεγάλο αυτόν ποιητή. Η Ακαδημία Αθηνών, το Μουσείο Μπενάκη,  η Εθνική Βιβλιοθήκη,  φιλολογικοί και πατριωτικοί σύλλογοι,   το Εθνικό Θέατρο αλλά και όλα τα ιστορικά και φιλολογικά περιοδικά των Αθηνών και της περιφέρειας δημοσίευσαν αφιερώματα.

Μέχρι και τις μέρες μας, η μορφή του Λόρδου Βύρωνα δεν έλειψε από καμία ιστορική προσέγγιση της Ελληνικής Επαναστάσεως, αλλά και από καμία περίοδο εκδόσεως  των σχολικών βιβλίων και των πανεπιστημιακών συγγραμμάτων, των σχετικών με αυτήν. Όπως ήταν επόμενο, καθ΄ όλη την διάρκεια των διακοσίων χρονών από τον θάνατό του, που, όπου να ΄ναι θα συμπληρωθούν, κέντρο της μνήμης του μεγάλου αυτού φιλέλληνα υπήρξε και συνεχίζει να υπάρχει η πόλις του Μεσολογγίου. Στην συνείδηση των Ελλήνων,  Μεσολόγγι και Βύρωνας είναι ταυτισμένα,  κάτι που γίνεται αμέσως αντιληπτό στον επισκέπτη, ιδιαίτερα κατά τις ημέρες του εορτασμού της εξόδου.

Όπως ήταν επόμενο,   η ποιητική ιδιότητα του Βύρωνα δεν μπορούσε παρά να επηρεάσει βαθύτατα την πνευματική ζωή στην Ελλάδα. Ιδιαίτερα η ελληνική ποίηση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ενσωμάτωσε την επίδραση του ποιητικού έργου του, συνδυασμένη πάντοτε με την πατριωτική προσφορά του. Ήταν Απρίλιος του 1924, όταν ο ποιητής Κωστής Παλαμάς, στην αίθουσα του Παρνασσού συμπύκνωσε όλη αυτή την επίδραση του Βύρωνα στην ελληνική ψυχή με τον όρο «Βυρωνολατρεία». Η μορφή του σφράγισε έργα των μεγαλύτερων Ελλήνων ποιητών όπως ο Σολωμός,  Βαλαωρίτης,  ο Αχιλλέας Παράσχος,  ο Προβελέγγιος, ο Μαλακάσης,  ο Δροσίνης,  ο Βλαχογιάννης ο Γρυπάρης,  ο Σκίπης.

Μετά την εκατονταετηρίδα από τον θάνατο του Μπάιρον το 1924,   είναι γεγονός πως η ελληνική ποίηση ακολούθησε τον μοντερνισμό που παρουσιάστηκε την εποχή εκείνη ως κυρίαρχο ρεύμα. Ο μεγάλως όμως Παλαμάς έγινε ο φορέας ενός ιδιότυπου νεοβυρωνισμού, αναγνωρίζοντας στο Βύρωνα μία μοναδική ιδιαιτερότητα, η οποία έγινε αφορμή ώστε ο Βύρωνας να γίνει απολύτως αποδεκτός, τόσο από τους ποιητές της καθαρεύουσας όσο και από τους δημοτικιστές. Μπορεί η εθνική του συνεισφορά να έγινε η αιτία, ώστε να εξιδανικευθεί ως θείος ήρωας στα ποιήματα των ποιητών της παλαιότερης γενιάς, οι ρομαντικές του όμως εξάρσεις με κεντρικό θέμα τους τα μεγάλα ιδανικά και το πάθος, που πολλές φορές υπερβαίνει ολοκληρωτικά τη λογική,  τον έκαναν εξίσου αγαπητό στη νέα γενιά των ελλήνων ποιητών μέχρι και την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου.

Κατά την περίοδο αυτή, οι μελετητές της Ελληνικής ποίησης αναγνωρίζουν στο μεγάλο έργο του Παλαμά,  το καθοριστικό για την εξέλιξη της νεοελληνικής ποίησης «Ο Δωδεκάλογος του Γύφτου», έντονες Βυρωνικές επιδράσεις. Ο αδιάκοπα διψασμένος Παλαμάς, ο ποιητής της απαισιοδοξίας,  της βαρυθυμίας,  της απελπισίας,  ο Παλαμάς της αμαρτίας και της συντριβής, της μοναξιάς και της μελαγχολίας,  αλλά και του πάθους του ερωτικού που ποτέ δεν αναπαύεται,  ο ποιητής της «Ψυχής και της κατάρας»,  βρίσκει τη σωτηρία του φεύγοντας προς την ιστορία και τη φύση και τη ζωή της Ελλάδας,  ακολουθώντας ουσιαστικά την πορεία του Λόρδου Βύρωνα. Αλλά και αυτή καθεαυτή η αναφορά του στον Μπάιρον παραμένει συγκλονιστική:

ΜΠΑΪΡΟΝ

(1824-1924)

Εκατό χρόνια πέρασαν. Δεν πέρασες. Μιλεί

για σε η κλαγγή του χρυσαϊτού κι η αναπνοή των κρίνων.

Στων Πιερίδων τους ναούς και θρόνοι και βωμοί

για σένα και στη μνήμη των Ελλήνων.

 

Όπου έκλεισες τα μάτια σου, στη θύμησή μου ακόμα

ξένων αθρώπων ερχομούς και λατρεμούς κρατώ

στην πέτρα που σ΄ ανάπαψε, στο που πάτησες χώμα

η πέτρα ήταν προσκύνημα, το χώμα φυλαχτό.

…

 Σ΄ εσέ του Αρχίλοχου η χολή και της Σαπφώς η φλόγα,

της βιβλικής σου χώρας ο οίστρος ο σαιξπηρικός,

άμοιαστης Μούσας βύζαξες τρικυμισμένης ρώγα,

στη γη μας ήρθες θεόσταλτος Τυρταίος ρωμαντικός.

 …

 Εκατό χρόνια πέρασαν. Δεν πέρασες . Και ζεις

με των αϊτών το πέταγμα και με των άγριων κρίνων

την ευωδιά, στο λυρισμό, στη σκέψη, στης ψυχής

τα πάθη, και στη δόξα των Ελλήνων.

Η επέτειος  των 150 χρόνων έδωσε νέο έναυσμα στο ενδιαφέρον για τον Βύρωνα,  αυτή τη φορά, όχι ως εμπνευστή ποιητικής δημιουργίας όσο ως πρόσωπο μελέτης για την προσφορά του στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής ποίησης, χωρίς βέβαια να ξεχνιέται ποτέ η φιλελληνική του ιδιότητα.

Ατενίζοντας την ελληνική ιστορία από την έναρξη της Επαναστάσεως μέχρι τις μέρες μας, αποκτούμε κάθε δικαίωμα να αναγνωρίσουμε στο πρόσωπο του Βύρωνα, όχι μονάχα έναν μεγάλο ποιητή,  όχι μονάχα έναν μέγα φιλέλληνα,  αλλά και έναν ιδιότυπο προφήτη. Δεν πρόκειται βεβαίως περί κάποιας μαντικής του ιδιότητος, αλλά περισσότερο για μία διεισδυτική ευφυΐα ανάλυσης της ιστορίας που προέκυψε από τον συνδυασμό της πλατείας του μόρφωσης και του καλλιτεχνικού του ενστίκτου. Ήταν ο Βύρωνας εκείνος ο οποίος είχε εγκαίρως δηλώσει στον Μαυροκορδάτο πως η διχόνοια μεταξύ των Ελλήνων θα έχει ως αποτέλεσμα,   είτε την πλήρη αποτυχία της Επαναστάσεως, είτε την μετατροπή του νεοσύστατου ελληνικού κράτους σε ένα προτεκτοράτο των Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες θα το μεταβάλλουν σε πεδίο συγκρούσεως για τα συμφέροντά τους.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Βύρωνας απαρνήθηκε ποτέ το όραμα μιας ελεύθερης και μεγάλης Ελλάδας. Κατά τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα,   το όραμα αυτό φάνηκε να δικαιώνεται. Η Μικρασιατική καταστροφή όμως ήρθε να δικαιώσει τους πιο μελανούς φόβους του. Η Ελλάδα γνώρισε τη συντριβή ως αποτέλεσμα των εσωτερικών της διενέξεων, οι επιπτώσεις των οποίων συνέχισαν να στιγματίζουν  την κοινωνική και πολιτική ζωή μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα, με αποτέλεσμα να εισέλθει σε έναν εντελώς καινούργιο κόσμο με εξασθενημένες δυνάμεις και βαθιά ρήγματα στον κοινωνικό της ιστό.

Μέχρι σήμερα ο Λόρδος Βύρωνας αποτελεί πρόκληση αλλά και πρόσκληση για να πάρουμε θέση παρατηρητή έξω από το συγκρουσιακό, σχεδόν εμφυλιοπολεμικό περιβάλλον, που συνεχίζει να μας κατατρέχει, και να οραματιστούμε μία Ελλάδα συμπαγή, τόσο σε επίπεδο κοινωνικών δεσμών, όσο και σε επίπεδο ιστορικών προοπτικών.