Ο Δημήτριος Γαλάνης, ερευνητής, χοράρχης, ερμηνευτής και Δάσκαλος της ελληνικής ψαλτικής τέχνης, προσφέρει στο φιλόμουσο κοινό της μουσικής μας πατριδογνωσίας, το τετράτομο θεωρητικό του έργο με τίτλο: «Μαθήματα Βυζαντινής Μουσικής», καρπός ερευνών στη χειρόγραφη και προφορική παράδοση της μουσικής μας κληρονομιάς. Διακονεί με τον τρόπο αυτό τις παρακαταθήκες που παρέλαβε από τους Δασκάλους του, διασώζοντας και διαδίδοντας το περιεχόμενο αυτών και στους ερευνητές που ακολουθούν.
Ο κόπος, η αγάπη και οι αγωνίες του για τη διάσωση της τέχνης αυτής αποτυπωμένες στις σελίδες των τεσσάρων βιβλίων-τόμων, (Α΄ τόμος, αριθμός σελιδών 108, έκδοση 2009, Β΄ τόμος, αριθμός σελιδών 366, έκδοση 2010, Γ΄ τόμος, αριθμός σελιδών 299, έκδοση 2013 και Δ΄ τόμος, αριθμός σελιδών 268, έκδοση 2017), που έχω την ιδιαίτερη τιμή και χαρά να σας παρουσιάσω, διακρίνονται από την πρώτη ματιά.
Ο στόχος του συγγραφέως είναι ένας: η παρουσίαση των θεωρητικών και μελοποιητικών στοιχείων της εκκλησιαστικής μουσικής κληρονομιάς μέσα από την ιστορική προοπτική, στοιχείο που σπανίζει σε θεωρητικούς συγγραφείς των χρόνων μας. Μέσα από την ερευνητική και διδακτική του ταυτότητα προσεγγίζει θεωρητικά ζητήματα τα οποία είναι απαραίτητα για την ορθή διαστηματική απόδοση των μελών.
Στο πόνημα του παρουσιάζεται η διδακτική μέθοδός για την ψαλτική μας τέχνη μέσα από ένα πρόγραμμα σπουδών τεσσάρων ετών, έχοντας ως διδακτικό υλικό τη χειρόγραφη και προφορική παράδοση του Αναστασιματαρίου, του Ειρμολογίου, του Δοξασταρίου, των Δοξολογιών, μελών της Παπαδικής και του αργού Στιχηραρίου.
Το όλο εγχείρημα ακολουθεί τα όσα η ελληνική πολιτεία με τα αρμόδια όργανά της προτείνει για τη σωστή εκμάθηση της ψαλτικής τέχνης φιλτραρισμένα από την έμπειρη διδακτική γνώση του συγγραφέως. Ανοίγω μία παρένθεση, σύντομη. Δυστυχώς, υπάρχουν μέθοδοι διδακτικής της ψαλτικής μας τέχνης όπου οι συγγραφείς τους δεν μπήκαν καν στον κόπο να μελετήσουν τα προβλεπόμενα και τα αιτούμενα του αρμοδίου υπουργείου καθώς και να λάβουν σοβαρά υπόψιν τους την προφορική παράδοση. Επαγόμενο είναι η μη άρτια εκπαίδευση των σπουδαστών η οποία μέσα από μία φτωχή μετροφωνία στραγγαλίζει βασικές αρχές της εκκλησιαστικής μας μουσικής.
Η μέθοδος του κ. Γαλάνη γραμμένη με κατανοητό τρόπο, αποφεύγοντας βερμπαλισμούς και ξύλινες λέξεις, στηρίζει την παρουσίαση του υλικού της τόσο στη χειρόγραφη παράδοση όσο και στην προφορική, όπως προαναφέραμε. Τα μέλη που περιέχονται στο τετράτομο έργο ερμηνεύτηκαν από τον ίδιο και οι ηχογραφήσεις των υπάρχουν στον τόμο που περιλαμβάνει τα ανάλογα μέλη. Προτερήματα του τρόπου αυτού εργασίας είναι:
1. Ο εκπαιδευόμενος έχει έναν ηχητικό οδηγό ο οποίος του εξασφαλίζει την ακουστική ταυτότητα του μουσικού οικοδομήματος που μελετά έχοντας τη δυνατότητα της άμεσης αναφοράς στον ήχο σε ότι ενδεχομένως του προξενήσει δυσκολία και
2. Ο εκπαιδευόμενος έχει την άμεση παρουσίαση της ερμηνευτικής ταυτότητας του συγγραφέως. Μπορεί να διαπιστώσει ποιους ερμηνευτικούς τύπους ο κ. Γαλάνης εισηγείται μέσω των ερμηνειών του. Μελετά λοιπόν ερμηνευτικό στυλ και έχει τη δυνατότητα να το αντιπαραβάλει με άλλων ερμηνευτών αντίστοιχα, και να διαπιστώσει την ερμηνευτική αυτή πρόταση στο ερμηνευτικό γίγνεσθαι της ψαλτικής μας τέχνης.
Στο θεωρητικό του πόνημα εισάγει τραγούδια της παραδόσεώς μας τα οποία και αυτά ηχογραφεί και συνοδεύουν το έργο του. Και δεν κάνουμε λόγο για μία πρόχειρη παράθεση κάποιων τραγουδιών. Κάνουμε λόγο για μία παράθεση με λαογραφική-εθνομουσικολογική προοπτική.
Για το κάθε τραγούδι γίνεται αναφορά στον ερμηνευτή του και στον τόπο καταγωγής του. Κάνουμε λόγο για μία πλήρη συλλογή τραγουδιών από όλα τα μέρη της πατρίδας μας. Τραγούδια από Πελοπόννησο, Θράκη, Ήπειρο, Σκύρο, Κάλυμνο, Σέρρες, Βόρειο Αιγαίο, Επτάνησα, Πόντο, Σμύρνη, κ.α. μέρη με τις ποικιλίες των ρυθμικών τους σχημάτων και των μικροδιαστημάτων που τα χαρακτηρίζουν, πληροφορούν και εμπλουτίζουν τις γνώσεις του μελετητή.
Επιγραμματικά αναφέρω ότι στον δεύτερο τόμο περιλαμβάνονται 97 τραγούδια, στον τρίτο 86 και στον τέταρτο 66. Ακόμη και στον πρώτο τόμο που γίνεται η εκμάθηση των σημαδοφώνων υπάρχουν παραδοσιακά τραγούδια στοιχείο που τονίζει τη σημαντικότητα που έχει, για τον συγγραφέα του πονήματος, ο ρόλος τους στη διδακτική του μέθοδο. Ανοίγω μία παρένθεση για να σας θυμίσω ότι με τον τρόπο αυτό λειτουργούν πολλοί συνθέτες στην Ευρώπη. Ας θυμηθούμε το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε στο έργο του Μπέλα Μπάρτοκ η παραδοσιακή μουσική του τόπου του.
Με τον τρόπο αυτό ο μελετητής του πονήματος μπορεί να κατανοήσει τις ομοιότητες και διαφορές που χαρακτηρίζουν την ψαλτική παράδοση και το παραδοσιακό τραγούδι, στοιχείο που θα τον οδηγήσει σε μια πλήρη και άρτια μάθηση της μουσικής μας πατριδογνωσίας. Με τον τρόπο αυτό θα είναι σε θέση να γνωρίζει ποια μελωδικο-ρυθμικά στοιχεία χαρακτηρίζουν την εκκλησιαστική και ποια τη δημοτική μας παραδοσιακή μουσική. Τελικό επαγόμενο της όλης προσπάθειας θα είναι η ερμηνεία των μελών με την προοπτική του γνήσιου, του ξεκάθαρου από την όποια εξωτερική επίδραση, κάτι που δυστυχώς στις μέρες μας σπανίζει, μιας και η συντριπτική πλειοψηφία των σύγχρονων ερμηνευτών μπερδεύει μουσικές πραγματικότητες.
Στον πρώτο τόμο της μεθόδου πραγματοποιείται η εισαγωγή του μαθητή σε έννοιες της ψαλτικής μας τέχνης. Γίνεται κατανοητό το λεξιλόγιο της μουσικής αυτής παράδοσης. Στη συνέχεια ο μαθητής μυείται στη σημειογραφία και στις δυναμικές που αυτή περικλείει. Μία γκάμα ασκήσεων κουρδίζει τις διαστηματικές σχέσεις που οφείλει ο μαθητής να γνωρίζει. Σε αυτό συμβάλει και η παρουσία δημοτικών τραγουδιών τα οποία είναι προσαρμοσμένα στις διαστηματικές σχέσεις που ο μαθητής εκπαιδεύεται, ολοκληρώνοντας με τον τρόπο αυτό το σωστό του κούρδισμα.
Σημαντικότατο ρόλο διαδραματίζει και η παρουσία των χειρονομιών, των χαρακτήρων εκφράσεως. Ο μαθητής με έναν απλό τρόπο εισάγεται στην έννοια της ερμηνείας. Κατανοεί την έννοια της περιγραφικής σημειογραφίας και τον τρόπο που αυτή αποκωδικοποιείται. Το γεγονός αυτό αποτελεί την καλύτερη απάντηση σε όσους θεωρούν ότι η ερμηνεία μαθαίνεται στα τέλη του εκπαιδευτικού προγράμματος. Αυτό που κατά την άποψη του συγγραφέα είναι ορθότερο είναι ότι ο μαθητής πρέπει να γνωρίζει εξ αρχής ότι η τέχνη αυτή «κρύβει» μελωδικο-ρυθμικά στολίδια και το καταδεικνύει ξεκάθαρα μέσα στο θεωρητικό του. Ο τόμος ολοκληρώνεται με την εξάσκηση του μαθητή σε ειρμολογικά μέλη από την ακολουθία του Όρθρου.
Στο δεύτερο τόμο περιλαμβάνονται μέλη από τη χειρόγραφη παράδοση του Αναστασιματαρίου, σύντομου και αργού με τη θεωρητική τους ταυτότητα στο οκτάηχο σύστημα που αυτά οργανώνουν. Επίσης, παρουσιάζονται 97 δημοτικά τραγούδια σε παρασημαντική και γίνεται λόγος περί μετρικής και ρυθμικής. Μέσω της μετρικής και της ρυθμικής ο εκπαιδευόμενος μελετά σε βάθος τις σχέσεις που διέπουν λόγο και μέλος σπουδάζοντας την τέχνη του φραζαρίσματος και της σωστής αναπνοής για μια άρτια ερμηνεία, απαραίτητα στοιχεία για το κεφάλαιο των αναλύσεων των σημαδοφώνων και τον τρόπο λειτουργίας των μουσικών θέσεων.
Μέσα από την καλή μελέτη του τμήματος αυτού ο αναγνώστης κατανοεί πως γίνεται η διαίρεση και η μέτρηση του ποιητικού κειμένου και εισάγεται στη διαδικασία της μελοποιίας. Γεγονός το οποίο πρέπει να προβληματίζει όλους τους διδάσκοντες αν αναλογιστούμε τη σπουδαία σημασία που έχουν για τη διατήρηση της ψαλτικής μας παράδοσης οι νεότερες μελοποιήσεις οι οποίες τεκμηριώνονται μέσα από τη χειρόγραφη και προφορική παράδοσή της.
Στον τρίτο τόμο περιλαμβάνονται μέλη του Ειρμολογίου, στη σύντομη και στην αργή τους εκδοχή. Γίνεται εισαγωγή στην πράξη του Δοξασταρίου, στις αργές Δοξολογίες και στα προσόμοια. Παράλληλα η οκταηχία παρουσιάζεται και μέσα από 86 παραδοσιακά τραγούδια. Και όλα αυτά, επαναλαμβάνω, συνοδεύονται και από ηχητικό υλικό! Απίστευτός κόπος με μεγάλη σημασία για τον αναγνώστη, όσον αφορά τη σφαιρική του ενημέρωση και την εις βάθος γνώση του.
Η μέθοδος του κ. Γαλάνη ολοκληρώνεται με τον τέταρτο τόμο, που περιλαμβάνει μέλη της Παπαδικής. Κοινωνικά, Χερουβικά, Πολυέλεοι, καθώς και μέλη του αργού Στιχηραρίου. Η παρουσία, επίσης, των δημοτικών τραγουδιών ηχηρή. 66 τραγούδια στη βυζαντινή παρασημαντική.
Ενδεικτικά, για να πάρουμε μία βασική ιδέα του τρόπου εργασίας του συγγραφέως, σας παρουσιάζω, από το δεύτερο τόμο του θεωρητικού του πονήματος, τον τρόπο με τον οποίο οργανώνεται η εκμάθηση του πλαγίου του τετάρτου ήχου.
Αρχικά παρουσιάζονται θεωρητικές πληροφορίες για τον ήχο. Γίνεται σαφής η ταυτότητά του με τα θεωρητικά του γνωρίσματα, το θεωρητικό του λειτουργικό σύστημα. Στη συνέχεια ακολουθεί το πρακτικό μέρος με την εφαρμογή των θεωρητικών στοιχείων που μελετήσαμε. Μέσα από μεγάλο αριθμό εκκλησιαστικών μελών προσεγγίζονται τα γνωρίσματα του ήχου. Στη συνέχεια εμφανίζονται τα μουσικά χαρακτηριστικά του ήχου μέσα στο παραδοσιακό δημοτικό τραγούδι.
Αξίζει να προσέξουμε τις πληροφορίες που δίνονται στο κάθε τραγούδι. Τόπος, συλλογή, ρυθμικά στοιχεία, τροπικότητα. Και όλες αυτές τις πληροφορίες τις συνοδεύουν οι ερμηνείες του κ. Γαλάνη στον ψηφιακό δίσκο που συνοδεύει το βιβλίο. Παρατηρούμε, λοιπόν, μία ολοκληρωμένη προσέγγιση του κάθε ήχου με σκοπό ο αναγνώστης να έχει σφαιρική άποψη τόσο σε θεωρητικά όσο και σε ζητήματα πράξης-ερμηνείας.
Η παράδοση δεν είναι μουσειακό είδος. Είναι η ιστορία που οι παππούδες μας διαφύλαξαν και μας εμπιστεύτηκαν και μέσω των δικών μας ενεργειών θα κληρονομηθεί στους απογόνους μας. Η παράδοση είναι ένας ζωντανός οργανισμός που αγαπά το διάλογο με το μουσικό αισθητήριο του ερμηνευτή, αλλά ξέρει να υπερασπίζεται τις θέσεις της απέναντι στον κάθε νεοτερισμό και στην κάθε λανθάνουσα αισθητική όποιων θελήσουν ατεκμηρίωτα να εισάγουν νέες μουσικές προτάσεις, οι οποίες είναι προϊόντα εγωκεντρισμού και φτωχών αισθητικών θέσεων που αντλούν το γεννετικό τους υλικό σε μουσικές παραδόσεις ξένες προς τη δική μας.
Αυτό που θα διαφυλάξει τα της παραδόσεως είναι η ιστορική προοπτική σε ότι δοκιμάζεται και εισάγεται στην ερμηνεία. Βασικό μέλημα στο θεωρητικό έργο του κ. Γαλάνη η παραπάνω θέση. Τα όσα συνέβησαν στην τελευταία σημειογραφική αλλαγή το 1814 από τους τρεις Δασκάλους ανάγονται σε θεωρητικά γεγονότα πριν από αυτούς. Εάν δεν μελετήσουμε και δεν κατακτήσουμε τη γνώση που υπήρχε και πριν το 1814 θα είμαστε ανεπαρκείς θεωρητικά και κατ’ επέκταση και ερμηνευτικά.
Η αναλυτική σημειογραφία των τριών Δασκάλων σε καμία περίπτωση δεν καταργεί τα παλαιότερα αυτών θεωρητικά δημιουργήματα. Μεγάλος αριθμός σελίδων στο θεωρητικό πόνημα του Χρυσάνθου, που εκδόθηκε το 1832 στην Τεργέστη, αφιερώνεται στην παρουσίαση των προ της Χρυσάνθειας σημειογραφίας θεωρητικών πληροφοριών.
Ο κ. Γαλάνης ξεκαθαρίζει στον αναγνώστη του θεωρητικού του τη μεγάλη αυτή αλήθεια. Κάνει χρήση όρων και χαρακτηρίζει μουσικά φαινόμενα μέσω θεωρητικών κατακτήσεων που πραγματοποιήθηκαν προ των τριών Δασκάλων, τονίζοντας με τον τρόπο αυτό τη συνέχεια της ψαλτικής μας κληρονομιάς και στη θεωρητική της κατεύθυνση. Βασισμένη η ψαλτική μας τέχνη στην ιστορική συνέχεια δομεί το μουσικό της συντακτικό μέσα από τις έννοιες που παρουσιάζουν λειτουργικές σχέσεις μερών του έργου. Χαρακτηριστικοί οι όροι: Δίφωνος, Τρίφωνος, Τετράφωνος, Πεντάφωνος, Επτάφωνος. Μέσος, Κυριότητα, Πλαγιότητα, κ.α.
Προς την κατεύθυνση αυτή οργανώνεται η διδακτική μέθοδος του κ. Γαλάνη. Όπως και προαναφέραμε, από τον πρώτο κι όλας τόμο του έργου του, και πιο συγκεκριμένα στο 12ο κεφάλαιο του πρώτου τόμου, γίνεται λόγος για τη μουσική έκφραση, για τις χειρονομίες, τους χαρακτήρες εκφράσεως που και πριν το 1814 υπάρχουν και διαδραματίζουν το ρόλο τους. Επίσης, γίνεται λόγος για απηχήματα, για μουσικές θέσεις, για έλξεις, για φραζάρισμα, για ισοκρατηματικές επιλογές που αναδεικνύουν θέσεις ήχων, για θέματα μετρικής και ρυθμικής, στοιχεία που προσφέρουν μία πλούσια συλλογή πληροφοριών στο μελετητή του έργου.
Οι προτάσεις για την αποδόμηση και την επακόλουθη αναδόμηση των μουσικών πληροφοριών, που η σημειογραφία περιγράφει, αποτελούν πρόκληση για τον συγγραφέα. Δεν ορίζει τη μουσική του ερμηνευτική ταυτότητα μέσω της υπερ-αναλυτικής σημειογραφίας. Λειτουργεί ως αντίβαρο στη σημερινή κυριαρχούσα κατάσταση, όπου ο μελοποιός καταγράφει και την πιο μικρή μελωδικορυθμική πληροφορία στερώντας τον ιεροψάλτη από την όποια ερμηνεία θα επιθυμούσε να πραγματοποιήσει. Ο κ. Γαλάνης ακολουθώντας τους παραδοσιακούς θεωρητικούς και μελοποιούς σέβεται τον ερμηνευτή αφήνοντάς του ελευθερία ερμηνείας στα μέλη που η γραφίδα του δημιούργησε και μέσα από το θεωρητικό του υποστηρίζει.
Είμαι απολύτως βέβαιος ότι η εκπαίδευση του μαθητή, μέσω της μεθόδου του κ. Γαλάνη, εγγυάται μία ολοκληρωμένη προσέγγιση στο μουσικό υλικό της ψαλτικής μας. Αυτό είναι το πλεονέκτημα της διδακτικής των εννοιών και των σημαδοφώνων έκφρασης από το πρώτο κιόλας έτος καθώς και των ηχητικών ντοκουμέντων που συνοδεύουν την έκδοση. Αυτό δεν θα πρέπει να το λησμονούμε. Η δυναμική του ήχου παρουσιάζει έναν κύκλο που ορίζεται από τις έννοιες: Δημιουργία, ερμηνεία, ακρόαση και είναι απαραίτητη στη διαδικασία της μάθησης. Μια διαδικασία που περιγράφεται μέσα από το δίπολο: Θεωρία και πράξη της ελληνικής ψαλτικής μας τέχνης και επιστήμης.
Συγχαίρουμε τον δημιουργό του πονήματος εκφράζοντας τον θαυμασμό μας για την επιστημονική αρτιότητα που χαρακτηρίζει το δημιούργημά του, μέσα από μία πολυεπίπεδη οργανωμένη μουσική πληροφορία, με τρόπο κατανοητό, απλό, βασισμένο στην ιστορική προοπτική.
