Η συμβολή των μεταναστών στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα του ΄21

12 Μαρτίου 2021

Η νεότερη και η σύγχρονη ελληνική ιστορία είναι στενά συνυφασμένη με το φαινόμενο της Διασποράς. Αναμφίβολα, μόνο αν λάβουμε υπόψη το ρόλο που διαδραμάτισαν οι απόδημοι Έλληνες, μπορούμε να κατανοήσουμε πλήρως τη δημιουργία και την ανάπτυξη του νεοελληνικού κράτους, καθώς και την οικονομική και κοινωνική ανέλιξη, αλλά και ιδεολογική συγκρότηση του Ελληνισμού εντός και εκτός των συνόρων. Μετά τη συγκρότηση του νέου ελληνικού κράτους συχνά οι ελληνικές παροικίες του εξωτερικού έρχονταν αρωγοί προκειμένου να στηρίξουν την αρχικά μικρή πατρίδα, προπάντων όταν αντιμετώπιζε κρίσιμα εθνικά ζητήματα.

Η διασπορά, κατά τη διάρκεια της Τουρκικής κατοχής, χωρίζεται σε δύο περιόδους: μία πρώτη για τους τρεις πρώτους αιώνες της οθωμανικής κυριαρχίας και μία δεύτερη για το διάστημα μεταξύ των πρώτων δεκαετιών του 18ου αιώνα και της Επανάστασης του 1821.

Oι μαζικοί εκπατρισμοί της πρώιμης περιόδου της Tουρκοκρατίας –από τα μέσα, περίπου, του 15ου αιώνα ως τις αρχές του 18ου– οφείλονταν καταρχάς στις δραματικές ανατροπές που προκάλεσε η οθωμανική εξάπλωση όχι μόνο στην πολιτική κυριαρχία των ελληνικών χωρών, αλλά και τις παραδοσιακές οικονομικές και κοινωνικές τους δομές(προπάντων με τις αλλαγές στο γαιοκτησιακό και κοινωνικό καθεστώς). Σημαντικό, επί-σης, ρόλο στις μετακινήσεις πληθυσμών έπαιξε και η δημογραφική συμπίεση του χριστιανικού στοιχείου, εξαιτίας των αθρόων εγκαταστάσεων μουσουλμάνων εποίκων στα πεδινά και εύφορα μέρη. Τα αρχικά αίτια, συνεπώς, ήταν ταυτόχρονα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά. Περισσότερο σαφής είναι ο πολιτικός χαρακτήρας των ελληνικών μετοικεσιών που προκλήθηκαν κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά τη λήξη των αλλεπάλληλων πολέμων των Οθωμανών με τις ευρωπαϊκές δυνάμεις στη Νοτιοανατολική Ευρώπη και την ανατολική Μεσόγειο. Εκτός από τις κατά τόπους καταστροφές, οι πολεμικές συγκρούσεις προ-καλούσαν γενική ανασφάλεια σε ξηρά και θάλασσα, και εντεινόμενες τάσεις φυγής του χριστιανικού στοιχείου είτε προς ασφαλέστερα μέρη στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είτε –συνηθέστερα– προς τις εναπομένουσες “φράγκικες” κτήσεις και από εκεί προς τη Δυτική Ευρώπη. Aπό τις μετακινήσεις αυτές οι σημαντικότερες ήταν των Πελοποννησίων, των Kυπρίων και των Kρητικών κατά τους βενετοτουρκικούς πολέμους του15ου, 16ου και 17ου αιώνα και των κατοίκων διαφόρων ελληνικών περιοχών μετά το τέλος των ρωσοτουρκικών πολέμων στο τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα. Από τις πρώτες συγκροτήθηκαν ουσιαστικά οι παλαιότερες ελληνικές παροικίες της ιταλικής χερσονήσου(με σημαντικότερη την ελληνική κοινότητα της Bενετίας)·από τις δεύτερες οι πρώτοι πυρήνες των νεότερων ελληνικών εστιών της Κριμαίας και της Αζοφικής.

Οι μεταναστεύσεις των Ελλήνων στα μεγάλα εμπορικά κέντρα της νοτιοανατολικής και της μέσης Ευρώπης, καθώς και η εξάπλωσή τους στα μεγάλα λιμάνια της Μεσογείου, είναι από τα πιο ενδιαφέροντα φαινόμενα της νέας ελληνικής και γενικά της ευρωπαϊκής ιστορίας κατά τους νέους χρόνους. Η σπουδαιότητα του φαινομένου αυτού κορυφώνεται μετά την έκρηξη της γαλλικής επαναστάσεως. Η ανυπαρξία σχεδόν του τουρκικού εμπορικού ναυτικού είναι η χαλάρωση της δραστηριότητάς του γαλλικού στην εγγύς Ανατολή μετά την έναρξη των ναπολεόντειων πολέμων δίνουν την ευκαιρία στους έλληνες ναυτικούς, προπάντων της Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών, να διευρύνουν τις εμπορικές τους επιχειρήσεις. Υπό την προστασία της σημαίας της Ρωσίας ή της ουδέτερης απέναντί της Γαλλίας οθωμανικής αυτοκρατορίας, κατορθώνουν μέσα σε λίγα χρόνια να πάρουν στα χέρια τους το πλούσιο μονοπώλιο της μεταφοράς σιτηρών από τα λιμάνια της Αιγύπτου και του Ευξείνου Πόντου στα άλλα λιμάνια της Ανατολής και της Μεσογείου. Τα ελληνικά καράβια, επανδρωμένα με γυμνασμένα πληρώματα, γρήγορα και εξοπλισμένα με κανόνια και άλλα μικρά όπλα, εγγυούνται όχι μόνο για την ταχύτητα της μεταφοράς του εμπορεύματος, αλλά και για την ασφάλειά τους εναντίον των πειρατών. Η εμπορική λοιπόν ναυτιλία των Ελλήνων προετοίμαζε τον πολεμικό τους στόλο για τους αγώνες της ανεξαρτησίας. Τα ναυτικά νησιά Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά συγκέντρωσαν τότε πάμπολλα πλούτη, που χρησιμοποιήθηκαν αργότερα για την διεξαγωγή των ναυτικών επιχειρήσεων στον πόλεμο της ανεξαρτησίας.

Η εικόνα που παρουσίαζε τότε ο ελληνισμός δεν ήταν διαφορετική από εκείνη της εποχής του αρχαίου αποικισμού, της διασποράς. Από το Γιβραλτάρ ως την Οδησσό αναπτύσσονται και ακμάζουν ελληνικές εμπορικές παροικίες, παρόμοιες προς τα αρχαία ε μ π ό ρ ι α, ενώ στα εμπορικά κέντρα της οθωμανικής αυτοκρατορίας (Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, Θεσσαλονίκη κ. α.) ελληνικοί εμπορικοί οίκοι συναγωνίζονται και εκτοπίζουν συχνά από την πρώτη θέση τους ξένους. Ο ανταγωνισμός αυτός γεννά στους Ευρωπαίους εμπόρους της Ανατολής, ιδίως στους Γάλλους, αισθήματα μίσους και μνησικακίας εναντίον των Ελλήνων και των Εβραίων εμπόρων. Αυτό φαίνεται καθαρά σε πολλές περιπτώσεις. Σε μία από αυτές, ο Γάλλος πρόξενος της Θεσσαλονίκης Φέλιξ Μπωζούρ, κατηγορεί τους παραπάνω εμπόρους ως μέλη γερασμένων και διεφθαρμένων από την σκλαβιά εθνών με πολλά ψυχικά ελαττώματα. Είναι επικίνδυνοι, λέγει, επειδή είναι τολμηροί στις επιχειρήσεις τους, πειστικοί στους λόγους των και γοητευτικοί στις υποσχέσεις τους και έτσι παρασύρουν τους Γάλλους συναδέλφους των της Μασσαλίας σε επικίνδυνες επιχειρήσεις. Έπειτα, προσθέτει, υπάρχει, και ένας άλλος κίνδυνος: επειδή πολλοί Γάλλοι από τους εγκατεστημένους στην Θεσσαλονίκη δεν μένουν μόνιμα στην πόλη αυτή, αλλά επιστρέφουν στην Γαλλία, το εμπόριο της Ανατολής θα περιέλθει τελικά στα χέρια των Ελλήνων και των Εβραίων. Και τότε το γαλλικό κράτος θα καταστραφεί οικονομικά.

Το αντίθετο σχεδόν, εξακολουθεί ο Μπωζούρ, συμβαίνει με τους Έλληνες: αυτοί αφού έχουν κερδίσει χρήματα στο εξωτερικό θα επιστρέψουν με τις περιουσίες τους στην σκλαβωμένη Ελλάδα, όπου χαίρονται τα πλούτη τους επάνω στις ορεινές πατρίδες τους, μακριά από τα βλέμματα των τυράννων τους, μέσα στο πιο θαυμάσιο κλίμα του κόσμου. Οι Εβραίοι είναι κοσμοπολίτες και λιγότερο δεμένοι με τη γη από ότι οι Έλληνες, οι οποίοι θεωρούν την Ελλάδα δική τους πατρίδα και τους Τούρκους ως φορτικούς και περαστικούς. Αξίζει να υπογραμμιστού οι τελευταίες αυτές παρατηρήσεις του Μπωζούρ, που μαρτυρούν την αξερίζωτη πίστη των Ελλήνων της Μακεδονίας όπως και των άλλων ελληνικών χωρών, στην μελλοντική τους αποκατάσταση.

Οι αιώνες 17ος και 18ος και αρχές του 19ου είναι αιώνες των εμπορικών ταξιδιών των Ελλήνων προς κάθε κατεύθυνση, των πραματευτάδων και των καραβοκύρηδων. Έτσι σκορπίστηκαν πολλοί Έλληνες στα κράτη της Ευρώπης, πλούτισαν και γνώρισαν ξένα ήθη και ξένους πολιτισμούς. Έμαθαν ξένες γλώσσες και μορφωθηκαν. Γνώρισαν καλύτερα τους αρχαίους προγόνους των και τον αρχαίο πολιτισμό τους, που ήταν το βάθρο του Ευρωπαϊκού. Οι Έλληνες του εξωτερικού, αλλά εν μέρει και του εσωτερικού, αγωνίζονται και συναγωνίζονται στις αγορές ως μεταφορείς και εξαγωγείς ή εισαγωγείς προϊόντων, επιβάλλονται και κατακτούν την οικονομική τους άνεση. Οι παροικίες αυτές του εξωτερικού με τις εκατοντάδες καταστήματα και την ασίγαστη δραστηριότητα των εμπόρων, που πουλούν τα προϊόντα των πατρίδων τους και αγοράζουν τα Ευρωπαϊκά, αποτελούν ισάριθμα κύτταρα οικονομικής ζωής, με τους αντιπροσώπους των κάτω στις σκλαβωμένους χώρες, που έρχονται εκεί σε επαφή με τους αγρότες και βοσκούς της περιοχής και τους κεντρίζουν με την προβολή του κέρδους και του χρυσού ή τους πουλούν προϊόντα της Ευρώπης. Χωρίς τα καταστήματα αυτά δεν μπορεί να νοηθεί η οικονομική άνοδος και η σχετική ευημερία των πατρίδων των μεταναστών.

Όταν οι απόδημοι μεγάλωναν τον κύκλο των εργασιών τους, φρόντιζαν συχνά να μετακαλούν από την πατρίδα τους νέους και να τους προσλαμβάνουν ως υπαλλήλους ή και αργότερα ως συνεταίρους. Συχνά οι νέοι αυτοί άνοιγαν δικούς των εμπορικούς οίκους προσκαλούσαν και αυτοί με τη σειρά τους άλλους συμπατριώτες τους και έτσι συνεχιζόταν αδιάκοπη η επικοινωνία με τις πατρίδες τους. Προς αυτές τις αξέχαστες πατρίδες ήταν στραμμένες οι ψυχές και οι φροντίδες των ξενιτεμένων προς τους δικούς των που υπέφεραν, τόσο μέσα στη σκλαβιά όσο και στην φτώχεια. Η νοσταλγία που εξιδανικεύει καθετί που σχετιζόταν με την πατρίδα, τους είχε τρυφεράνει τα πατριωτικά τους αισθήματα και τους έφερνε δάκρυα στα μάτια. Όλους τους εύρισκε συγκινητικά πρόθυμους η σκέψη να γίνει κάτι για την πατρίδα, κάτι να χαρίσουν σ΄ αυτούς που δεν είχαν γνωρίσει τα αγαθά του πολύτιμη και της ελευθερίας, χρήματα για την ίδρυση σχολείων, βιβλία, εκκλησιαστικά σκεύη κλπ, ένα φαινόμενο πολύ συνηθισμένο στην ιστορία των αποδήμων.

Στην κίνηση αυτή πρωτοστατούν οι ξενιτεμένοι των μεγάλων παροικιών του εξωτερικού, της Βενετίας, αλλά προπάντων, κατά το 18ο αιώνα, της Βιέννης και Βουδαπέστης και των άλλων μικρότερων ελληνικών κοινοτήτων της κεντρικής Ευρώπης, όπου έχουν εγκατασταθεί Έλληνες από κάθε γωνιά της Ελληνικής γης και ιδίως από τη Μακεδονία. Από όλη την πανσπερμία των Ελλήνων (λέγει κατά τα μέσα του δέκατου ένατου αιώνα ο γιατρός Παλατιδης)οι οποίοι ζουν στο μεγάλο κέντρο του Μακεδονικού Ελληνισμού, στη Βιέννη, ή «εκ των πολυειδών στοιχείων το Μακεδονικόν, καθό επικρατέστατον και προέχον πάντων, συνενοί εν εαυτώ και σχεδόν απορροφά δι΄  όλου τα έτερα, τα ασυγκρίτω τω λόγω υποδεέστερα και ασθενέστερα».

Έξω από της σκλαβωμένες ελληνικές χώρες, στο εξωτερικό και κυρίως στην κεντρική Ευρώπη και στη Ρωσία, οι Έλληνες, εμπορευόμενοι, ιδίως Έλληνες της Μακεδονίας, πλουτίζουν, γνωρίζουν την άνεση, μορφώνονται, γίνονται οι αντιπρόσωποι μιας νέας τάξης των αστών, μέλη της οποίας ξαναγυρίζουν και εγκαθίστανται στις πατρίδες τους μεταφέροντας πλούτο, νέες αντιλήψεις ζωής, νέες πολιτικές και κοινωνικές ιδέες.

Σχετικά άρθρα 1821-2021: Ανάσταση του Γένους
25η Μαρτίου 1821, Ο Ευαγγελισμός και οι Άνθρωποι του Θεού έφεραν το Πάσχα της ελευθερίας 25 Μαρτίου 2024 Πάνω ο «Ευαγγελισμός της Θεοτόκου», κάτω και από αριστερά Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Άγιος Αλέξιος ο Άνθρωπος του Θεού και ο Μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός  «... με ήλθαν γράμματα από τον Υψηλάντη διά να είμαι έτοιμος, καθώς και όλοι οι εδικοί μας. 25 Μαρτίου ήτον η ημέρα της γενικής επαναστάσεως». Θεόδωρος Κολοκοτρώνης Με την πτώση της Κωνστ...
«Ο Άνθρωπος του Θεού», ο ευλογών την Ελληνική Επανάσταση 17 Μαρτίου 2024 Η παρουσία της Υπερευλογημένης Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και Αειπαρθένου Μαρίας στο σώμα της Εκκλησίας είναι αναμφισβήτητη, αυτή είναι «ἡ προστασία τῶν Χριστιανῶν ἡ ἀκαταίσχυντος καί ἡ μεσιτεία πρός τόν Ποιητήν ἡ ἀμετάθετος»(Κοντάκιον, Ἦχος β΄). Η Παναγία έλαβε το Άγιον Όρος από τον Υιό και Θεό της ως κλήρο δικό της κατά τον Ζ΄ ή Η΄ αιώνα σύμφωνα με ...
Νικολάου Γύζη: Η Δόξα των Ψαρών 20 Ιουνίου 2023 Με το έργο του αυτό, ο Γύζης συμπορεύεται με τον Σολωμό. Είναι και οι δυό τους εκφραστές του ιδεώδους της αθάνατης δόξας, που -δυστυχώς- είναι το τίμημα ελαχίστων, διότι λίγοι είναι αυτοί που μπορούν να την εννοήσουν και να την εκτιμήσουν. Το έργο αυτό εντάσσεται στο σύνολο των θεμάτων που έχει εκτελέσει ο Γύζης, και τα οποία είχαν αποκλειστικές α...
Στρατηγός Μακρυγιάννης: Ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ συνεχιστής του Ρήγα! 10 Απριλίου 2023 (Επιμέλεια Στέλιος Κούκος) Απόσπασμα από το έργο "Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα". Μεταγραφή από το πρωτότυπο Γιάννης Βλαχογιάννης, επεξεργασμένη από τον καθηγητή Γιάννη Καζάζη.   Εδώ εις Αθήνα ήρθε ένας πρωτοεταιρίστας Λουκάς Λιονταρίδης , προκομμένος άνθρωπος. Πιαστήκαμεν φίλοι. Τον ρώτησα δια τον πατέρα της λευτεριάς μας, το...
Οι γυναίκες στη φλόγα της επανάστασης 25 Μαρτίου 2023 Παρακολουθήστε ένα εμπεριστατωμένο αφιέρωμα του ΓΕΛ Νέας Περάμου Αττικής για τις Ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. Οι πρωτεργάτες της ελληνικής επανάστασης του 1821 απέναντι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν κυρίως άντρες. Ωστόσο  πολλές γυναίκες συνέβαλαν σημαντικά σε όλη τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα, με τα δικά τους μέσα και τ...