Προσωπιδοφόροι και μεταμφιεσμένοι, Ο κόσμος των ελληνικών τελετουργικών λαϊκών δρωμένων

Τα ελληνικά έθιμα των μεταμφιεσμένων και προσωπιδοφόρων μοιάζουν να αποτελούν τα κατεξοχήν παραδοσιακά τελετουργικά δρώμενα της λαϊκής μας λατρείας. Αλλά θα πρέπει εξαρχής να αναφέρουμε πως στην παράδοσή μας τα έθιμα αυτά δεν ταυτίζονται μόνο με την Αποκριά και το Καρναβάλι, αλλά και με τις γιορτές του Δωδεκαημέρου της περιόδου Χριστουγέννων – Θεοφανίων.

Λαϊκό δρώμενο «Μωμόγεροι» στην Καλλίφυτο Δράμας. Φωτογραφία http://www.proinos-typos.gr/

Στα περισσότερα από τα δρώμενα των μεταμφιεσμένων ο τελετουργικός, λατρευτικός χαρακτήρας -με την έννοια του θρησκευτικού- είναι έκδηλος ακόμη και στις περιπτώσεις που φαίνεται να υπερισχύουν άλλοι παράγοντες, όπως ο σατιρικός, ο κωμικός, ο διασκεδαστικός κτλ. Ολοφάνερος βεβαίως είναι ο αρχαιοελληνικός τους χαρακτήρας, όπως και η προέλευσή τους από τα μυστήρια των αρχαίων Ελλήνων.

Εξίσου όμως διακριτή είναι η επίδραση σ’ αυτά και της λοιπής ελληνικής συνέχειας και διάρκειας. Αυτό αποτελεί μια εθνολογική-λαογραφική ομολογία, που πασιφανώς διατείνεται και συνηγορεί στη συνέχεια -και όχι την ασυνέχεια- του πολιτισμού μας.

Αρχαιοελληνικά, μυστηριακά, λοιπόν, δρώμενα όπως διασώθηκαν αλλά και διαμορφώθηκαν μέσα στον καιρό και τον πατροπαράδοτο κόσμο μας. Σ’ αυτή την πορεία λοιπόν έλαβαν ακόμη και εκκλησιαστικά στοιχεία, αφού και οι ίδιοι οι φορείς τους εκχριστιανίστηκαν.

Θα πρέπει να προσθέσουμε συνάμα πως αυτό όπλισε τα ιδιαίτερα αυτά «μυστηριακά» δρώμενα με ακόμη μία θαυμαστή παραδοξότητα.

Η έναρξη, η γέννηση του παράδοξου αυτού κόσμου αρχίζει με τη διαδικασία της μεταμφίεσης, το μασκάρεμα. Οι μετέχοντες και συμβαλλόμενοι στις τελετές αυτές γίνονται προς στιγμήν και καθ’ όλη τη διάρκειά τους άλλοι αντί του καθημερινού και πεζού εαυτού τους.

Αυτό είναι και το εχέγγυο για την απελευθερωτική διάσταση και τη γοητεία που παρέχει η μεταμόρφωση, το μασκάρεμα, ενώ πάντα στο βάθος και κατά τη διάρκεια της τελετουργικής πράξης και «έκστασης» ο προσωπιδοφόρος προσδοκά στην ουσία τη συνάντηση με το πραγματικό του πρόσωπο. Μέσω του προσωπείου δηλαδή στο πρόσωπο.

Και να ο έκτακτος, εποχιακός και εορταστικός κόσμος που διαθέτει πάντα τη δική του ιεράρχηση -όπως όλες οι τελετουργίες και οι «μυστηριακές» πράξεις- είναι πλέον έτοιμος να δράσει. Δι’ ελέου, φόβου, σατιρικής, κωμικής, μουσικής, χορευτικής, ποιητικής, θεατρικής και αυτοσχεδιαστικής διάθεσης ξεχύνονται οι προσωπιδοφόροι, οι μουντζουρωμένοι, οι μεταμφιεσμένοι για να επιτελέσουν τη μεταμορφωτική τους τελετουργία και να προσδώσουν στη ζωή και τη φύση ίσως απλά και μόνο τη δική τους δημιουργική διάθεση.

Έτσι και αλλιώς να μας βγάλουν από τα καθιερωμένα, τα καθημερινά, τα τετριμμένα και τα συμβατικά και να μας μεταφέρουν μέσω της σύμβασης που υποκρίνονται στους κόσμους της τραγωδίας, της κωμωδίας, της κάθαρσης… Στους κόσμους που ζητούν τη λαϊκή «ευλογία» για την ευόδωση της φύσης και της ζωής.

Ένας κόσμος προσωπιδοφόρων και μεταμφιεσμένων που αναδεύει κατ’ έτος τη ζωή, ελπίζοντας με τη συμμετοχή τους στο μουσικοποιητικό και θεατρικό δρώμενο να λάβουν μέρος στο φανέρωμα ενός άλλου κόσμου, πιο υπερβατικού. Και αυτός της ποίησης και της δημιουργίας είναι ο πιο πρόχειρος για να τους αγκαλιάσει και να τους μετατρέψει σε μυστηριακούς καλλιτέχνες.

Λαϊκό δρώμενο της Θράκης «Καλόγερος». Στη μέση ο Καλόγερος.

Από κάποια μάλιστα δρώμενα δεν λείπει και η κατάνυξη όπως και η συγκίνηση. Όπως για παράδειγμα το δρώμενο «Καλόγεροι» ή «Καλόγερος» το οποίο διασώζεται και πραγματοποιείται μέχρι σήμερα και μας το μεταφέρει και γραπτώς ο Γεώργιος Βιζυηνός, όπως το πραγματοποιούσαν στην πατρίδα του την Βιζυή της Ανατολικής Θράκης.

Μια άλλη διάσταση για την «τραγική μορφή» του Καρνάβαλου μας δίνει μέσα από ομιλία του ο Μητροπολίτης Χαλκηδόνος Μελίτων, για τον οποίο όπως αναφέρει: «Ζητεί να λυτρωθή από την υποκρισίαν υποκρινόμενος».

Επίσης κάνει την έκκληση «Να μην τον καταδικάσουμε τον Καρνάβαλο, αλλά να σταθούμε και κάτω από την προσωπίδα του να ακούσωμε την αγωνία του, την έκκλησί του και το δάκρυ του».