Ο Έριχ Φρομ και ο προοδευτικός ουμανισμός του

O Φρόμ είναι ένθερμος θεωρητικός υποστηρικτής της αυτονομίας, και για αυτό θεωρείται ο συνεχιστής της φιλοσοφικής σχολής του Κάντ. Αυτός ο χαρακτηρισμός δεν σημαίνει ότι αναπαράγει τη καντιανή σκέψη, διότι οι θεωρίες του είναι σε τέτοιο βαθμό πρωτότυπες ώστε να απέχουν πολύ από αρκετές απόψεις του Κάντ και από του δασκάλου του Φρόιντ.

Από το σύνολο του έργου αναφαίνεται ότι η σκέψη του κινείται με ελευθερία αναμεσά στους δύο διανοητές. Άλλοτε διαφωνώντας κριτικά με ορισμένες θεωρίες τους και άλλοτε χρησιμοποιώντας σαν βάση θέσεις με τις οποίες συμφωνεί, διατύπωσε ριζοσπαστικά αξιώματα. Με αυτή την επιλεκτική αφομοίωση των διδασκαλιών των δασκάλων του και τη δημιουργική σύνθεση τους, ο Φρόμ αποστασιοποιείται από τον ανελαστικό ορθολογισμό του Κάντ και από τον φροϋδικό εξτρεμισμό ο οποίος οδηγεί την ηθική σε αδιέξοδο, στη σχετικότητα, δηλαδή.

Οι σκέψεις του για την αυτονομία και την ετερονομία θεωρούνται πρωτοποριακές . Διότι είναι αφενός βασισμένες σε μία διαυγή και πλήρως εμπεριστατωμένη ανθρωπολογία και αφετέρου η μετάβαση από την ετερονομία στην αυτονομία δίνεται σαν μια δυναμική δραστηριότητα του ανθρώπου. Η οποία πραγματώνεται μέσα από τις πνευματικές του δράσεις και από τον πολιτισμό του όπως αυτά εξελίσσονται στον ιστορικό χρόνο. Αυτή η θέση του είναι μία αποστασιοποίηση από τον δυαλισμό του Κάντ, ο οποίος θεωρεί την αυτονομία επίτευγμα της καθαρής λογικής. Ο Φρόμ για να στηρίξει τα διανοήματα του για την αυτονομία και την ετερονομία άντλησε στοιχεία από τις μεγάλες παγκόσμιες θρησκείες και από την Ελληνική φιλοσοφία , χωρίς ουδεμία μεροληψία. Παρόλο που σαν Εβραϊκής καταγωγής που ήταν χρησιμοποίησε μεγάλα παραθέματά από τον Ιουδαϊσμό (Παλαιά διαθήκη, Ταλμουδική σοφία). (Κόιος, 2004: 54-55 )

Ο προοδευτικός Ουμανισμός του Φρομ

Ο Φρόμ βασίζει την ηθική του στον «προοδευτικό ουμανισμό», στην «παγκόσμια φιλοσοφία που τονίζει την ενότητα του ανθρώπινου γένους, την ικανότητα του ανθρώπου να αναπτύσσει τις δυνάμεις του και να φτάνει σε μια εσωτερική αρμονία και στην εδραίωση ενός ειρηνικού κόσμου». Βασική προϋπόθεση για να επιτευχθούν οι σκοποί του προοδευτικού ουμανισμού είναι η πλήρης ανεξαρτησία. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος οφείλει να καθαρίσει την φαινομενική πραγματικότητα από τα μυθικά της στοιχεία και από τις πλάνες για να αποκτήσει ενσυνείδητα την καθολική.

Ο Φρόμ κινούμενος στα πλαίσια της αρχής του ότι είναι αδύνατο να διαχωρισθεί η ηθική από την ανθρωπολογία τονίζει στα έργα του ότι και τα δύο φαινόμενα παρουσιάζουν δυναμικά κοινωνικά χαρακτηριστικά. Γι’ αυτό το λόγο τις προωθεί μελετώντας ταυτόχρονα τις επιπτώσεις των αλληλοεπιδράσεων τους στον άνθρωπο και στο κοινωνικό του περιβάλλον, ειδικότερα στον πολιτισμό του. Κρατά μια ανθρωπολογική μεσότητα μεταξύ εκείνων οι οποίοι δέχονται ότι ο άνθρωπος είναι από τη φύση του ψυχολογικά άκαμπτος και επομένως δεν διαθέτει πλαστικότητα προσαρμογής. Και εκείνων οι οποίοι υποστηρίζουν ότι ο άνθρωπος διαθέτει μια απεριόριστη προσαρμοστική ευπλασία .

Ο Φρόμ δέχεται την ισόβαθμη ύπαρξη και των δύο αυτών ικανοτήτων στον ανθρώπινο ψυχισμό, τα οποία και τον διαφοροποιούν από τα ζώα ως προς το είδος προσαρμογής. Ο άνθρωπος προσαρμόζεται στο περιβάλλον «αλλοπλαστικά», αλλάζοντας το ίδιο το περιβάλλον. Ενώ τα ζώα το κάνουν «αυτοπλαστικά» αλλάζουν, δηλαδή, τον εαυτό τους, επειδή δεν μπορούν να αλλάξουν το περιβάλλον. Όμως, ο ποιο σημαντικός λόγος διάκρισης του ανθρώπου από τα ζώα είναι η ικανότητα της αυτοσυνειδησίας, η συνειδητοποίηση, δηλαδή, ότι αποτελεί μοναδική οντότητα, με συνεπαγόμενα την αυτογνωσία, την λογική και την φαντασία. Η συνείδηση από τον άνθρωπο της μοναδικότητας του και η ταυτόχρονη ύπαρξη του στη φύση σαν μέρος της τον αναγκάζουν να ζει σε μια διαρκή αντίφαση την οποία επιτείνουν η ικανότητα σχεδιασμού της ζωής του και η γνώση του θανάτου του. Αυτή την αναστάτωση την προκαλεί η λογική, η οποία προκαλεί την διατάραξη της κανονικότητας μεταξύ φύσης και ανθρώπου. Η δράση της λογικής κατά τον Φρόμ αποσπά τον άνθρωπο από την πρότερη αρμονικότητα στη σχέση του με τη φύση. Η οποία αντιστοιχεί με την ζωώδη λειτουργία κατά την οποία ο άνθρωπός ενεργεί σύμφωνα με τις φυσικές του ορμές και τα ένστικτα του (Κάτι ανάλογο με την φυσική κατάσταση του Χομπς, η οποία ανάγκασε τον άνθρωπο να καταφύγει στην σύλληψη της ιδέας του κοινωνικού συμβολαίου και της εφαρμογής του για να σώσει τη ζωή του.)

Την έξοδο του ανθρώπου από την φυσική κατάσταση παραλληλίζει ο Φρόμ με τη βιβλική έξοδο (πτώση) του ανθρώπου από τον παράδεισό. Σε αυτό το βιβλικό γεγονός βλέπει ο Φρόμ την πρώτη ανθρώπινη αντίδραση στην ηθική του καταναγκασμού, η οποία αποτελεί ταυτόχρονα και το πρώτο βήμα στην κατάκτηση της ατομικής του αυτονομίας, της προσωπικής, δηλαδή, επιλογής σε ηθικά ζητήματα. Ο Φρόμ χωρίς να παραβλέπει τις συγκρούσεις μεταξύ της φύσης και της ανθρώπινης λογικής, τοποθετεί την ανάπτυξη της ηθικής σε παράλληλη τροχιά με την εξέλιξη του ανθρώπου. Η ηθική, κατά την άποψη του , δεν μπορεί να εξελιχθεί χωρίς τον άνθρωπο και τον κόσμο του και κάθε κίνηση του προς την τελείωση της ηθικής τον φέρνει πιο κοντά στο προοδευτικό ουμανισμό.(Κόιος, 2004:55-57 )

Ο διανοητής για να προβάλλει την αυτονομία του ανθρώπου στον προοδευτικό ουμανισμό χρησιμοποιεί τη έννοια του Θεού της Παλαιάς Διαθήκης την οποία αναλύει και εξετάζει σε κοινωνικά και ουμανιστικά πλαίσια. Μέσα από αυτή την προοπτική η θεϊκή εικόνα χάνει την παλιά σταθερή και απόμακρη μορφής της , εισχωρεί στο εξελικτικό γίγνεσθαι του ανθρώπου και ως εκ τούτου μεταβάλλεται ανάλογα με τις φάσεις της ιστορίας του. Η μελέτη της έννοιας του Θεού είναι θεμελιώδης για να ανιχνευτεί η ελευθερία η οποία είναι στον άνθρωπο ταυτόσημη με την αυτονομία, τον φυσικό του σκοπό, ειδικά, στον τομέα της ηθικής.

Ο βιβλικός Θεός τη πτώσης περιγράφεται σαν ζηλόφθονας και ανασφαλής διότι θεωρεί το δημιούργημα του , τον άνθρωπο, ανταγωνιστή (κακός ανθρωπομορφισμός). Επειδή έχει εγγενώς τις δυνάμεις για να γίνει Θεός. Δυνάμεις τις οποίες του τις εμφύσησε ο ίδιος κατά την πλάση του . Τον έπλασε, δηλαδή «κατ’ εικόνα και ομοίωση του». Λόγω αυτής της φοβίας του ο Θεός τιμώρησε την ανυπακοή του ανθρώπου σαν υπέρτατη δύναμη που ήταν. Μέσα από τον Βιβλικό «μύθο» της πτώσης ο Φρόμ εκλαμβάνει την ανυπακοή σαν την πρώτη εξέγερση ή επανάσταση του ανθρώπου για να κατακτήσει την ελευθερία του, την αυτονομία του, δηλαδή. Τονίζει, επίσης, ότι η χριστιανική ερμηνεία του γεγονότος σαν αμαρτία κρύβει το πραγματικό νόημα της αφήγησης. Το οποίο είναι ότι ο θεός λειτουργώντας απολυταρχικά αναγκάζει τον άνθρωπο να εξεγερθεί εναντίον του Ό άνθρωπος εξεγείρεται γιατί έχει έμφυτες δυνάμεις, από την γέννηση του ακόμα, αντίστασης και ικανότητα να γνωρίζει το καλό από το κακό. Μέσα από αυτή τη γνώση θέτει σε λειτουργία την λογική του και την ελλοχεύουσα ιδιότητα της ανεξαρτησίας του.

Επομένως αφού ενυπάρχει στη φύση του το καλό και το κακό, αν αμαρτήσει η φύση του θα μείνει ανέπαφη και δεν θα επηρεαστεί (αλλοιωθεί). Το αναλλοίωτο της ανθρώπινης φύσης κατά την εκδήλωση της αμαρτίας δηλώνει κατά τον Φρόμ, την ανυπαρξία κάθε ενοχής και την απόρριψη του εξωτερικού «δαίμονα» της εξωγενούς, δηλαδή, σατανικής αίτιας η οποία υπό μορφή πειρασμού ωθεί τον άνθρωπο στο κακό. Επομένως αποδαιμονοποιημένος απαλλαγμένος, δηλαδή από την κακότητα ο «όφις» μετασυμβολίζει τις ανθρώπινες ποιότητες της λογικής και της ανεξαρτησίας οι οποίες τον οδηγούν στην αυτονομία. Το κακό απαλλαγμένο από κάθε ίχνος μεταφυσικής και τιθέμενο υπό τον ανθρώπινο έλεγχο είναι ένα απλό σφάλμα. Η επιλογή ή η απόρριψη του επαφίεται στην ελεύθερη βούληση του, διότι δεν υπάρχει εξωγενής παράγοντας ικανός να επηρεάσει την κρίση του. Σαν σφάλμα ο άνθρωπος, έχει την δυνατότητα να το διορθώσει, αν επιθυμεί, στηριζόμενος μόνο στις δικές του δυνάμεις χωρίς να χρειάζεται να καταφεύγει σε υπερβατικές επεμβάσεις. Επειδή τόσο το καλό όσο και το κακό (αμαρτία) αλλά και η δυνατότητα επιστροφής στην ορθή κατάσταση είναι ανθρώπινες ιδιότητες. Οι θρησκευτικοί χαρακτηρισμοί «ενοχή, , « ταπείνωση», κ.λ.π. είναι απορριπτέοι σαν αποπροσανατολιστικοί παράγοντες. (Κόιος, 2004:57-59)

Η πτώση είναι για το Φρόμ η αρχή της πορείας του ανθρώπου προς την αυτονομία του. Το δεύτερο στάδιο βρίσκεται στην ερμηνεία της διήγησης του Κατακλυσμού. Την υπόσχεση του Θεού στον Νώε, ότι δεν θα καταστρέψει όλα τα έμβια είδη ο Φρόμ την αντιλαμβάνεται σαν μια πρώτη σύναψη συμφωνίας μεταξύ Θεού και ανθρώπου (Νώε). Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος μπορεί πλέον να ελέγχει την αυθαιρεσία του Θεού ανακαλώντας τον στα όρια της συμφωνίας τους. Με τη δέσμευση του ο Θεός ότι θα διατήρηση τη συνέχιση της ζωής των έμβιων όντων, όλα τα είδη θεμελίωσαν το αναφαίρετο δικαίωμα τους στη ζωή. Θεμελίωση η οποία παγιώθηκε στη «αρχή της διατήρησης της ζωής. Το δεύτερο συμβόλαιο μεταξύ Θεού και ανθρώπων είναι εκείνο μεταξύ του Θεού και του Αβραάμ.

Αυτή η συμφωνία είναι πρωτοποριακά καθοριστική στη ρύθμιση των σχέσεων μεταξύ Θεού και ανθρώπων (Αβραάμ), μεταξύ δύναμης και αδυναμίας . Είναι ριζοσπαστική διότι ο Αβραάμ κάνοντας δυναμικά χρήση του δικαιώματος του σαν έτερο συμβαλλόμενο μέλος απαιτεί από τον Θεό να τηρεί απόλυτα την συμφωνίας τους, περιορίζοντας δραστικά τις θεϊκές αυθαιρεσίες. Το τρίτο στάδιο της αυτονομίας εντοπίζεται στην αποκάλυψη του Θεού στον Μωυσή. Σε αυτή την αφήγηση υπάρχει μια θεμελιώδης και ταυτόχρονα κομβική μεταβολή του Θεϊκού ρόλου. Κρατά μεν την ανθρωπομορφία του αλλά εμφανίζεται σαν ανώνυμη οντότητα για να μην ταυτιστεί με καμία εικόνα ειδώλου, διότι η ουσία του ειδώλου εντοπίζεται στην προσηγορία του (όνομα). Σε αυτή την αντίληψη οφείλεται η θρησκευτική ανεικονηκότητα του Θεού και του ανθρώπου στην εβραϊκή πίστη.

Η αποκάλυψη του Θεού στον άνθρωπο σηματοδοτεί την είσοδο του στην ιστορία. Ο Θεός είναι πλέον Θεός της ιστορίας περισσότερο παρά θεός της φύσης που ήταν πριν. Αυτή η μεταβολή του Θεού σημαίνει ότι ο άνθρωπος έχει αρχίσει να επεμβαίνει στην ιστορία επειδή αποφασίζει ο ίδιος για τη τύχη τη ζωή του. Η αποδοχή του ειδώλου είναι η μοναδική αμαρτία κατά την βίβλο και στην εκρίζωση του είναι αφιερωμένος όλος ο αγώνας των πρωταγωνιστών της. Για τον Φρομ το είδωλο και κυρίως η μίμηση του είναι ο μεγαλύτερος εχθρός της αυτονομίας, διότι είναι φορέας της ετερονομίας. Επομένως για να αυτονομηθεί οφείλει να απομακρυνθεί από τα είδωλα.(Κόιος, 2004:57- 59)

Διαβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ